26.Тениздердин жиктелуи

Теңіз – мұхиттың құрлыққа сұғына кіріп орналасқан немесе оның ҿзге бҿліктерінен құрлық жағалаулары, түбектер немесе аралдармен бҿлектеніп жатқан кішігірім бір бҿлігі. Теңіз мұхиттан ҿзіне тҽн геологиялық, гидрологиялық жҽне басқа да сипаттарымен ерекшеленеді.

Келтірілген анықтамаларға сүйенсек теңіздердің гидрологиялық режимінің ҽлемдік мұхит бҿліктерінің айтарлықтай сипаттамалық белгісі болып табылатындығын кҿреміз. Мұхиттар мен теңіздердегі гидрологиялық процестер жер бетіндегі су объектілерінде ҿтіп жататын табиғи процестердің маңызды бір бҿлігі жҽне оларды игеру барысында керекті шарт.

Ҽлемдік мұхит шартты түрде келесі бҿліктерге: Тынық, Атлант, Үнді жҽне Солтүстік Мұзды мұхиттарға бҿлінеді. Алып жатқан ауданына жҽне суының кҿлеміне қарай мұхиттардың ең үлкені жҽне тереңі (орташа жҽне шекті ҿлшем бойынша) – Тынық мұхит, кейде оны «Ұлы мұхит» деп те атайды (1-кесте). Оның ең терең жері (ҽлемдік мүхиттың да) 11022 м. Ол жер Мариан шұңғылында орналасқан (1957 ж. Советтік ғылыми-зерттеу экспедициясы «Витязь» кемесінде ҿлшеген).

Мұхиттардың бҿліктері - теңіздер - құрлыққа қатысты орналасуына қарай ішкі (құрлық іші жҽне материкаралық), шеткі жҽне араларалық деп үш топқа бҿлінеді.

Ішкі теңіздердің мұхиттармен байланыстары тар бұғаздар арқылы болуы себепті ҿте нашар жүреді. Сондықтан да олардың гидррлогиялық режимі мұхиттың іргелес аудандарының гидрологиялық режимінен біршама ерекшеленеді. Ішкі теңіздердің екі түрге бҿлінуі олардың аттарынан-ақ кҿрініп тұр. Материкаралық теңіздер материктер арасында орналасса (оған мысал Жерорта теңізі), ал құрлықішілік теңіздер - бір құрлықтың ішінде орналасады (Азу, Балтық, Ақ теңіздері)

27.Мұхиттардың негізгі гидрологиялық сипаттамалары.

Мұхит өте көп мөлшерде күн жылуы мен ылғалды жинақтайды. Мұхит бетінің 1см қалыңдықтағы суына күн энергиясының 99% жұтылады,соның нәтижесінде жер беті tның шұғыл ауытқуы бәсендейді және шалгай жаткан аудандар ылгалданып тіршілікдамуына қолайлы жағдай туындайды.Мұхиттің беткі t орт.17.5⁰С ашык мухит tжоғарғы көрсеткіші экватор бойында 28⁰C құраған.Еңжоғарғы t тамыз айында Парсы шығанағында тамыз айында Парсы шығанағында 34⁰C көтерілген .Құрлықтын әсерінен су t солт.жарты шарды,оңт.жарты шарға қарағанда жоғары болады.Экватор полюскте карай біртіндеп -1.5-1.9⁰C дейин төмендейді ,30⁰Cсолт.ендік бойында 17-18⁰С,жазда 25⁰C,60◦ендікте қоңыржай қыста 0⁰Стөмен жазда 10⁰C полюс маныддагы темп. 1.9⁰томендейди Мүхит тубиндеги темп.1.4-1.8аралыгында ен томенги темп.-2полюстеги муздар арасында.Судын ъъимиялык физикалык касиеттери бирдей болганымен гидрологиялык,гидрохимиялык әр турли.Мұхит су консентрациясы 35гр/л туз ерінтідінсінен турады.Орт.туздылык 35%о алжоғаргы туздылык 39-42%o туз курайды.Туз масасынын курамы курлыктан келетин жауын шашын алмасу процесі.Мұхит курамындагы тузда Na Ca Ka Cl иондарынан турады.Cl 88.7%сулфаттар 10.8% корбонаттар 0.3% баскалар 0.2%.

28.Мұхит суынын температурасы.

Мұхит өте көп мөлшерде күн жылуы мен ылғалды жинақтайды. Мұхит бетінің 1см қалыңдықтағы суына күн энергиясының 99% жұтылады,соның нәтижесінде жер беті tның шұғыл ауытқуы бәсендейді және шалгай жаткан аудандар ылгалданып тіршілікдамуына қолайлы жағдай туындайды.Мұхиттің беткі t орт.17.5⁰С ашык мухит tжоғарғы көрсеткіші экватор бойында 28⁰C құраған.Еңжоғарғы t тамыз айында Парсы шығанағында тамыз айында Парсы шығанағында 34⁰C көтерілген .Құрлықтын әсерінен су t солт.жарты шарды,оңт.жарты шарға қарағанда жоғары болады.Экватор полюскте карай біртіндеп -1.5-1.9⁰C дейин төмендейді ,30⁰Cсолт.ендік бойында 17-18⁰С,жазда 25⁰C,60◦ендікте қоңыржай қыста 0⁰Стөмен жазда 10⁰C полюс маныддагы темп. 1.9⁰томендейди Мүхит тубиндеги темп.1.4-1.8аралыгында ен томенги темп.-2полюстеги муздар арасында.Судын ъъимиялык физикалык касиеттери бирдей болганымен гидрологиялык,гидрохимиялык әр турли.

29.Су қорларының сарқылу себептері.

Судың сарқылуы деп адамдардың ҽрекетінің ҽсерінен тұрақты сипатта су мҿлшерінің кемуін айтамыз.

Су кҿздерінің ластану дҽрежесі судағы зиянды қоспалардың шоғырлануымен анықталады жҽне халық шаруашылығы салаларының талаптарына сҽйкес бағаланады. Ең қатаң талаптар су пайдаланудың шаруашылық - ауыз су жҽне мҽдени-тұрмыстық салаларына қойылады. Себебі, ластануды бірінші кезекте адамдардың денсаулығына қатерлі екендігінде жҽне олардың ҿмірлерінің санитарлық жағдайының нашарлауына ҽкеліп соғуының мүмкін болуында.

Тҿмендегі кҿрсеткіштер судың жай-күйінің ең маңыздылары болып саналады.

Денсаулық сақтау министрлігі енгізген судағы зиянды заттардың шоғырлануының мүмкіндік шегі (ШМШ). ШМШ - қазіргі кездегі су-санитарлық заңның негізі болып табылатын негізгі гигиеналық шама. ШМШ-ның шамалары (мг/л) су кҿздеріне түсуі мүмкін барлық заттар үшін жасалған. Мысалы, бензол үшін ШМШ 0,5 мг/л-ге тең, қорғасын үшін - 0,1, сынап үшін - 0,05, темір үшін - 0,5, бензин үшін - 0,1 мг/л-ге тең.

Ластану дҽрежесі ШМШ (ПДК)-нен жоғары ақаба суларды су кҿздеріне құюға қатаң тыйым салынған. Оттегінің биохимиялық қажеттілігі (ОБҚ - БПК) - суды ластайтын, кҿбіне органикалық заттарды тотықтыруға қажетті оттегінің мҿлшері (мг/л). Тұрмыстық акаба сулар үшін оттегіне қажеттілік айтарлықтай бірқалыпты жҽне адамның су қажеттілігіне байланысты: адамдардың су қажеттілігі тҽулігіне 50 литр болған жағдайда ОБҚ - 600-800 мг/л-ге, тҽулігіне 100 л болса 300-400 мг/л, тҽулігіне 200 л болса - 150-20 мг/л, Ал ҿнеркҽсіптік ақаба сулар үшін ОБҚ ҿндірістің сипатына байланысты кең кҿлемде құбылып отырады (50 мг/л-ден бірнеше мың мг/л-ге дейін).

Судағы еріген оттегінің мҿлшерін, ондағы зиянды заттардың оттегін пайдалануы мен судың оттегіне қану арақатынасы арқылы анықтайды. Су оттегіне негізінен судың атмосферамен жанасуы арқылы толығып отырады, яғни су бетінің ауданына, судың жоғарғы қабатының оттегіне қанығуына жҽне су араласуының тездігіне байланысты. Судың толық жҽне қарастырылып отырған мезгілдегі қанығуларының айырмасын оттегінің тапшылығы дейді жҽне оны мг/л-мен немесе толық қанығудың процент (%) есебінде кҿрсетеміз.

Сутегінің кӛрсеткіші (рН) судағы сутегі иондарының шоғырлануын анықтайды жҽне судың кышқылдық немес сілтілік қасиетін кҿрсетеді. Су пайдаланудың мҽдени-тұрмыстық пункттерінде рН кҿрсеткіші 6,5-8,5-нан аспауы керек. Табиғат суларының ҿзін-ҿзі тазарту процестері үшін де рН осы мҿлшерде болуы шарт.

Судың органолептикалық қасиеттері оның иісін, дҽмін жҽне ондағы тасынды қоспаларды сипаттайды, олар адамға жағымсыз ҽсер етеді. Бұл қасиеттер баллмен бағаланады.

Су пайдаланудың мҽдени-тұрмыстық жерде судың иісі 2 баллдан аспауы қажет.

Судың дҽмін анықтау үшін де осыған ұқсас кҿрсеткіш қолданылады. Ҽдетте судың дҽмдік қасиеттері оның иістік қасиеттерінің шегінен асқанда кҿрініс береді.

Ауыз су ретінде пайдаланылатын су кҿздері үшін судың түсі 20 см түтікшеде, ал басқа жағдайлардың бҽрінде - 10 см түтікшеде байқалмауы шарт.

Табиғат суларының негізгі ластану кӛздері

Ӛнеркәсіп ағындылары. Табиғат су кҿздерін ластаудың ең кҿп бҿлігін халық шаруашылығының мұнай ҿңдеу, химия, сабын қайнату, целллюлоза-қағаз, текстиль, металлургия, тау-кен салаларының кҽсіпорындары береді.

Ҿнеркҽсіп ағындыларының барлығы дерлік ҽр түрлі дҽрежеде судың сапасына кері ҽсер ететін мұнай шикізаттарымен ластанған. Тіпті, судың құрамында мұнайдың елеусіз мҿлшерінің (0,2-0,4 мг/л) кездесуі суға арнайы иіс береді, ол иіс суды сорғыдан ҿткізіп, хлорлаған соң да кетпейді.

Химия кҽсіпорындарының ағындыларында, ҽсіресе орман-химиялық, аналин-бояу, коксохимия жҽне басқа да салаларының ағындыларында кездесетін фенолдық қосындылар үлкен қауіп тҿндіреді. Фенолдық сулар ҿте күшті антисептикалық қасиеттерге ие бола отырып, судағы биологиялық процестерді бұзады, мұрын жаратын жағымсыз иіс береді.

Электрохимия ҿндірісінің, кенбайыту фабрикаларының, пестицид шығаратын кҽсіпорындардың жҽне шахтылар мен кенорындарының су ағындыларында едҽуір мҿлшерде мырыш (Zn) пен мыс (Сu) кездеседі.

Соңғы кездерде кейбір ҿнеркҽсіп су ағындыларында пайда болған синтетикалық беттік-белсенді заттар (СПАВ-СББЗ). судың биохимиялық тазалағыш қабілетін бірден нашарлатады. Сондықтан тіпті СББЗ-дың елеусіз мҿлшерінде де судағы ҿсімдіктердің тіршілігі тыйылады, иісі мен дҽмі күшейеді, кҿбіктердің берік жиынтықтары пайда болады.

Үй-жай шаруашылығының (коммуналдық) ағындылары. Қалалар мен басқа да елді мекендер ластанған заттардың үлкен мҿлшерін береді. Үй-жай шаруашылығының ағындыларының құрамында зҽрнҽжісті сулардан басқа да едҽуір мҿлшерде зиянды қоспалар бар, олар тұрмыста химиялық заттарды пайдаланудан, тамақ ҿнеркҽсібінің кҽсіпорындарынан, қоғамдық тамақтану орындарынан, сауда орындарынан келіп түседі. Үй-жай шаруашылығының ағындыларында ауру қоздырушы микробтар мен вирустардың жҽне гельменттердің жұмыртқаларының болуы бұл суларды аса қауіпті етеді. Үй-жай ағындылары біркелкі құйылмайтындығымен ерекшеленеді, сонысымен қоса құбырларының жұмысын қиындатады.

Елді мекендер жауын-шашын мен қар еру кездерінде кҿшелер мен кҽсіпорындардың аулаларынан ағатын лас сулармен су кҿздерін қосымша былғайды. Оларда мұнай шикізаттары жҽне басқа да арнайы ластаушылар болады.

Ауыл шаруашылығын химияландыру. Ауыл шаруашылығын интенсивтендіру минералды тыңайтқыштар мен дақылдарды арамшҿптерден, зиянкестерден жҽне аурулардан корғаудың химиялық тҽсілдерін қолдану қарқынының жылдамдығын еселеп ҿсіру арқылы жүргізіледі. Нҽтижеде қоршаған ортаға химиялық заттар, соның ішінде пестицидтер кҿптеп тҿгіледі. Олардың бірқатары сыртқы ҽсерге берік жҽне ұзақ уақыт ҿзінің қасиеттерін сақтай алады. Пестицидтер алғашында топырақтарда шоғырланады, сонан соң жер үсті су кҿздеріне немесе жер асты қабаттарына сіңу арқылы жуылып құйылады. Егіс алқаптарын авиацияның кҿмегімен баптау кезінде пестицидтер су кҿздеріне тікелей тҿгілуі мүмкін.

Егіс алқаптарының тыңайтқыштармен, пестицидтермен ластануының аса кауіптілігі сонда, біз мұндай жағдайда тазалау қондырғыларын пайдалана алмаймыз. Сонымен қатар, орасан зор егіс алқаптары ҿзендер мен кҿлдердің су жинау алаптары болып табылады.

Ғалымдардың мҽліметтеріне қарағанда егіске пайдаланылған тыңайтқыштардың кұрамындағы азоттың 20, фосфордың 2,5, калийдің 30 проценті су кҿздеріне жетеді екен. Яғни ауыл шаруашылығы су кҿздерін биогендік заттармен ластайтын негізгі халық шаруашылық саласы болып табылады.

Биогендік заттар су объектілерінде фитопланктондардың (судың «кҿктеуі») жылдам ҿсіп-ҿнуіне жҽрдемдеседі, зиянкес су ағзаларының ҿсуіне ықпал етеді, су кҿзінің эвтрофиялық дамуына түрткі болады (судағы қоректік заттар мен алғашқы шикізаттардың болуы), ең бастысы судағы ҿзін-ҿзі тазарту процесіне кері ықпал етеді.

Топыраққа қосылатын азот нитрификациялық процестердің ҽсерінен оңай еритін жҽне тұрақсыз нитрат формасына ауысады, топырақ ылғалдарын ластайды, сҿйтіп жер асты суларын пайдалануға жарамсыз етеді. Нитраттық азоттың ауыз судың құрамындағы мүмкіндік шегі - 10 мг/л.

Су кҿздерінің биогендік заттармен ластануы суармалы егістер дамыған аудандарда байқалуда. Мысалы, күріш егістігіне пайдаланылған тыңайтқыштардың 14-18 проценті коллектор - тастанды сулар арқылы пайдаға аспай су кҿздерін ластауға ат салысады.

Суармалы егістіктерден су кҿздеріне пестицидтермен былғанған ҽрі тұздылығы айтарлықтай қайтарма сулар кҿптеп түседі. Осындай қайтарма сулардың мҿлшері бұрынғы ТМД-да 1975 жылы 39,8 текше километрге жетті (алынған судың 28,5%-і). Нҽтижеде, Сырдария мен Ҽмудария ҿзендері тҿменгі ағыстарында одан ҽрі пайдалануға жарамсыз халге жетіп отыр. Алдағы уақытта суармалы егістік алқаптарының қайтарма суларының кҿлемі суғару жүйелерінің жетілдірілуі арқылы біртіндеп азаюға тиіс.

Ауылшаруашылық дақылдарын зиянкестерден, аурулардан жҽне арамшҿптерден қорғау мақсатында химиялық заттарды пайдалану күннен-күнге күшейе түсуде. Қазіргі кезде ауыл шаруашылығының су кҿздерін пестицидтермен ластайтын халық шаруашылығының бірден бір саласы болып отыр.

Ҿсімдіктерді қорғауда химиялық ҽдістердің кең түрде қолданылуының нҽтижесінде аумақтар, суғару жүйелері, ҿзен-кҿлдер жҽне жер асты сулары ластанады.

Ашық су кҿздеріне пестицидтер, олар шашылған аумақтан жаңбыр, қар суларымен, ауыл шаруашылық алқаптарын авиа жҽне басқа да жолдармен ҿңдеудің технологиясы бұзылған жағдайда, оларды ҿндіретін кҽсіпорындардың ақаба суларын тастау нҽтижесінде жҽне дұрыс сақталмаған жағдайда немесе тасымалдау кезінде түседі.

Ҿңдеу мерзімі мен мҿлшерін сақтамау, адамдарға тамақ, малға жем болатын ауыл шаруашылық ҿнімдерінде пестицидтердің шоғырлануына ҽкеліп соғады. Ҿңдеудің еселеп

30.Су көздерінің сарқылмауына бағытталған шаралар.

1.Алаптардағы орман отырғызу жұмыстары.Орман отырғызу жұмыстарының су көздерін сарқылудан және ластаудан сақтау шараларда алатын орны кушейюде.Қазіргі кезде орманды дала белдемінің ормандылығы 9.5%болып ,өзендерінің қоректену көзінің 62%жер үсті сулары,тек 38%ғана жер асты сулары болып табылады.Егер бұл аймақтың ормандылығын 13%жеткізіп,орман көшеттерін тиімді отырғызылуын камтамасыз ететін болсак онда өзендердің ж.а.сларымен қоректенуін97% жеткізуге болады.

2.Ылғал реттеуші белдеу суайрық және аңғар беткейлерінің шекарасында орналасады.Бқл белдеулер де желден қорғау және қар тотығу функцияларын аткарады .Қар суының қоры-35-40%-ға көбейтеді.Әдетте,белдеудін ені шамамен 60м Мұндай белдеулер жер усті агындысын түгелдей дерлік жер астына ауыстырады, ал белдеудің екі жағындағы топырық эрозиясы жояды.Құнарлы жерді үнемдеу мақсатында тек көлбеу орналаскан аймактарда қар тотығатын жондар қосу жолымен біреудің енін екі есе азайтуға болады.

3.Аңғар маңы белдеулері гидрологиялықжелілердің ұзына бойы кемерлеріне тақап отырғызылады.Олардын гидрометеорологиялық рөлі басқа орман белдеулеріне ұксас Бұл белдеулердін негізгі мелиоративтік қызметі ол жер беті ағындысының коэффийиентін азайту және топырактын жуып шайылуын болдырмау.

4.Аңғарлық торғайлар алаптағы жер үсті ағындысын және онда жиналған қар суын түгелдей жұтып қояды.Алаптан түскен эрозия өнімдері осы тоғайларда шөгеді.

5.Шұбар әдетте ауданы шамамен 1га болатын алапта шашырай орналаскан олрман аралдары.Ормандылық көрсеткіші 7-10% болғанда шұбарлар желдін жылдамдығын 30-70%кемітеді,ауаның tқұбылмылдылығын 1-5⁰Ске теңестіріледі.Ауанын ылгалдылыгы 6%га кар суының қорын 1.5 есе кобейтіп,булануды.10-15%га кемітеді.Ж.А.С.денгейін 1-2мөге көтереді.