19.Батпактардын таралуы.

Жер бетінде батпақтар мен батпақтанған жерлер алып жатқан аймақтың жалпы ауданы шамамен 3,5 млн км2. Батпақтар Азияда, Еуропада, Солтүстік Америкада ең кҿп тараған. Ҿзге континенттерде батпақтардың таралуы шектеулі.

Бұрынғы ТМД-ның жалпы ауданының шамамен 9,5%, немесе 2,1 млн км2 бҿлігін батпақтар алып жатыр деп бағаланады. Бұл кҿрсеткіштің шамамен 0,6 млн км2-і немесе осы территорияның 12%-і Еуропалық бҿлігінде болса, ал азиялық бҿлігіне - 1,5 млн км2 немесе ТМД-ның шамамен 9% бҿлігі тиесілі. ТМД-ның шымтезек қоры 50000 кен орындарынан тұрады. Ондағы құрғақ шымтезек қорының мҿлшері 158 миллиард тонна немесе ҽлемдік қордың 60,8%-і.

Таулы аймақтарда батпақтар таудың кҿлбеу беткейлері мен биік таулы жазықтарда, жер асты суларының жер бетіне мол шығып жатқан жерлерінде кездеседі.

20.Батпақтардың пайда болуы және дамуы

Үстіне мол ылғалға жҽне ағыссыз жағдайға бейімделген ҿсімдіктер ғана ҿсетін, қалыңдығы 0,3 метрден кем болмайтын, минералды тау жыныстарының бетіне шҿккен, ылғалға қанық органикалық материалдардан (шымтезек) тұратын құрылымды батпақ деп атайды. Ал, шымтезектің қалыңдығы 30 см-ден аз аумақтарды батпақтанған жерлер дейді.

Ҽдетте батпақтар мен батпақтанған жерлер қатарласа орналасады, сол себепті олардың арасын дҽл бҿлетін шекара жүргізу мүмкін емес, олар бір ландшафт түзілімі болып табылады (1-сурет).

а) ҽ) 1 2 3 4 5 6 7 8

1-сурет. Беткейлік (а) жҽне ойпаңдық (ҽ) шымтезек батпақтарының нобайы: микроландшафтар: 1 - қоға, қоғалы-қамысты; 2 - мүк-сфагналық, қоғалық; 3 - сфагналық, 4 - қандыағаш; 5 - қарағай-мүк; 6 - сфагналық мүк шымтезегінің шҿгіндісі; 7 - қоға, қамыс шымтезегінің шҿгіндісі; 8 - минералдық грунт.

Шымтезек жылма-жыл ҿлетін ҿсімдік қалдықтарының жеткіліксіз дҽрежеде ыдырауының (шіруінің) нҽтижесінде пайда болады. Ол ҿзіндік физикалық, химиялық қасиеттерімен бетінде орналасқан минералды тау жыныстарымен ерекшеленеді. Батпақтың пайда болуына екі түрлі негізгі себеп жауапты: 1) аумақтың жалпы ылғалдылығы, 2) келетін жылу мҿлшері.

Ылғалдың үздіксіз мол болуы жер бетінде органикалық материалдардың жиналуына басты себеп болып табылады. Бұл жағдайда топырақтағы оттегі алмасу ҽлсіреп, топырақ қуыстарына ауа келу қиындауына байланысты ҿсімдіктердің органикалық ҿлі қалдықтарының тотығуы шектеліп, гуминдік қышқылдар қалыптасады жҽне органикалық материалдардың «бұқтырылған» жиынтығы пайда болады. Бұл заттар ҿз салмағының жҽне ылғалдық түтікшелердегі қысымның ҽсерінен біртіндеп нығыздалуы ҽрі деформацияға ұшырауы нҽтижесінде органикалық тау жынысына - шымтезекке айналады. Шымтезек күшті ылғал ұстау қасиетімен жҽне денесіндегі судың молдығымен ерекшеленеді.

Зерттеу жұмыстары шымтезектің кҿлемінің 87-97%-і су. 10-2% - құрғақ зат, 1-7%-і - газдан тұратынын дҽлелдеді.

Ҿсімдік ассоциациялары ҽр түрлі ҿмірлік сипатқа ие ҿсімдік түрлерінен тұрады (мүктер, ағаш тұқымдастар, бұталар, шҿптесін ҿсімдіктер жҽне т. б.) Мұндай ҽрбір топта сулық-минералдық қоректену жағдайына талап қоятын жҽне талап қоймайтын ҿсімдіқ түрлері кездесуі мүмкін.

Қоректену жағдайына талап қоятын ҿсімдік түрлері минералдылығы жоғары суларда ҿседі жҽне олар кұрайтын фитоценоздар евтрофты ҿсімдіктер деп аталады.

Екінші топтағы ҿсімдік түрлері тек құрамында еріген тұздар ҿте аз мҿлшерде болатын тұщы суларда ҿседі