Лексика-грамматикалық тапсырмалар

1-тапсырма. Мәтінді оқып шығып, аударма жасаңыз.

Сұрақтарға толық жауап беріңіздер немесе мәтін ішінен дұрыс жауабын тауып дауыстап оқып беріңіз.

2-тапсырма. Мәтінде қандай ой берілгенін айтыңыздар.

Грамматикалық түсініктеме

1. Тәуелдік жалғау (Форма принадлежности).

В казахском языке существуют притяжательные окончания существительных, которые показывают принадлежность предмета, явления первому, второму, третьему лицу. Принадлежность предмета кому (чему) –нибудь выражается двумя способами.

1. Первый способ тәуелдік жалғау (притяжательной формы): к словам, обозначающим названия предмета обладания, прибавляются окончания Тәуелдік жалғау (притяжательной формы), а к словам обозначающим названия обладателя предмета, окончания Ілік септік (родительного падежа) -ның, -нің – после гласных звуков и сонорных согласных звуков м, н,ң;

-дың, -дің – звонких и сонорных согласных звуков р, л, й, у, ю;

-тың, -тің – после глухих согласных и звонких б, в, г, д.

Обратите внимание: окончания Ілік септік -ның, -дың, -тың – после твердых слогов; -нің, -дің, -тің – после мягких слогов. Окончания Тәуелдік жалғау -ы, -сы – после твердых слогов; -і, -сі – после мягких слогов.

Мысалы: Заттың жаңа + сы жақсы, Достың ескі + сі жақсы.

Мұндағы жаңасы, ескісі субстансивтеніп тұрған сын есімдер.

Студенттердің екеу + і жоқ.

Мұндағы екеу – зат есім қызметін атқарып тұрған сан есім.

Ердің екі сөйлеген + і - өлген + і,

Білгенімнен білмеген + ім көп.

Ерте келгенің жақ + сы болды.

Ұшар + ымды жел білер, қонар + ымды сай білер.

Мұндағы сөйлеген + і, білмеген + і, келген +ің – заттанған есімшелер, яғни есімшелер тәуелденеді, септеледі, жіктеледі, көптік жалғауын қабылдайды (Причастие в казахском языке принимает аффиксы принадлежности, форму множественного числа, аффиксы лица и падежей).

Обратите внимание: Окончание Ілік септік иногда может опускаться, но окончания Тәуелдік жалғау (притяжательной формы) всегда сохраняется.

Мысалы: Мектептің директоры немесе Мектеп директоры.

В географических названиях, названия государтва, предприятий, учереждений и т. д., окончание Ілік септік не употребляется, но тәуелдік жалғау (окончания притяжательной формы) следующего слова сохраняется независимо от этого.

Мысалы: Қазақстан Республикасы (РК), Балқаш көлі (озеро Балқаш), Іле өзені (река Или), Іле Алатауы (Заилийский Алатау).

2. Второй способ тәуелдік жалғау (притяжательной формы): к словам, обозначающим названия предмета обладания, присоединяются суффиксы:

-нікі – после гласных

-дікі – после звонких и сонорных согласных

-тікі – после глухих и звонких согласных б, в, г, д.

По значению эти суффиксы соответствуют Ілік септік и притяжательной форме.

Мысалы: Осы менің дәптерім. – Эта моя тетрадь. Осы дәптер ме+ нікі – Эта тетрадь моя. Осы қалам Алма+ нікі. – Эта ручка Алмы.

Есте сақтаңыз! Эта форма принадлежности присоединяется как к твердым, так и мягким основам без исключения.

Слова с суффиксам -нікі, -дікі, -тікі в предложении бывают сказуемыми и поэтому ставятся в конце предложения.

Мысал: Осы доп ме +нікі.

По этому принцепу ставятся вопросы: Кімнің орындығы? – Чей стул? Орындық кім +дікі? – Стул чей?

Неопределенная форма глагола

Исходная форма глагола в казахском языке, от которой образуются путем прибавления суффиксов и окончаний все личные грамматические формы, маркируется при помощи суффикса -у: ойна-у «играть»; жазу «писать».

Вместе с тем, исходная форма имеет некоторые смысловые отличия от инфинитива (неопределенной формы глагола) в русском языке.Образование на -у в казахском языке – это фактический отглагольное существительное, которому приблизительно соответствует в русском языке имя действия или инфинитив. Ср. ойын «игра», ойнау «играть»; жаз «пиши», жазу «писать»

Модальдық мағына. Значение модальности.

Ал + у етістігі көсемшенің (в сочетании с деепричастиями) –а, -е, -й жұрнақтарымен тіркесіп модальдық мағына (значение модальности) береді. Жіктік жалғау көмекші етістікке жалғанады (алу - мочь). Мысалы: Мен жаз-а аламын – “я могу писать”, сендер қазақша сөйлес-е аласыңдар – “вы можете говорить по казахски”.

Негізгі және көмекші етістік қатар келгенде -а, -е жұрнақтары оқылмайды. Мысалы: сөйлес(е)+ аламын = сөйлесаламын, бар(а)+аласың = бараласың.

Болымсыз түрі (отрицательная форма): Сіздер жиналыста сөз сөйлей алмаған екенсіздер – Вы, оказывается, не смогли выступить на собрании.

3-тапсырма. Мәтіннен ілік септік пен тәуелдік жалғауда тұрған сөзтіркесін теріп жазыңызып шыққаннан кейін оқып беріңіз.

4-тапсырма. Конституцияның 14-бабы, 2-тармағын оқыңыз.

5-тапсырма. Мына сөздерді есте сақтаңыздар және осы сөздермен сөйлем құрастырыңыз.

а). нәсілі – раса, расовый, род; ә). жағдайат (разг. то же, что жағдай) – атмосфера, момент, обстановка, положение, среда, условие, обстоятельство

6-тапсырма. Төмендегі сөздердің аудармасын жазыңыздар. Тәуелдік жалғауда тұрған сөздерді теріп жазып, қай тәуелдік жалғаудың қай жағында тұрғанын айтыңыз.

“Тек (–гі), аты–жөні, әлеуметтік жағдайы, лауазымы, мүлікі, жынысы, ұлты ---, тілі, дінге көзқарасы, нанымы, тұрғылықты жері, байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемітуге болмайды”. (14-бап, 2-тармақ).

“Тегі ---, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайы ---, жынысы ---, ұлты ---, тілі ---, дінге көзқарасы ---, нанымы ---, тұрғылықты жері ---, байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемітуге болмайды”. (14-бап, 2-тармақ).

7-тапсырма. Төмендегі сұрақтарға жауап жазыңыз.

Сіздің тегіңіз, аты–жөніңіз кім? ---

әлеуметтік жағдайыңыз қандай? ---,

жынысыңыз кім? ---,

ұлтыңыз кім? ---,

ана тіліңіз қандай? ---,

дінге көзқарасыңыз ---,

8-тапсырма. Мәтін бойынша мына сөздердің синоним қатарын анықтаңыз:

1. мекен-жайы, тұрағы –

2. басқа, бөтен, бөгде –

3. төмендету, қорлау –

4. негізгі –

5. барлығы –

6. айқындау –

9-тапсырма. у-ына, у-ға сөздердің мағынасына көңіл бөліңіз, аударыңыз.

–у етістіктің қай формасында, тәуелдік жалғаудың қай жағында және қай септікте тұрғанын айтыңыз.

“Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмау-ы-на, өзінің және отбасының құпиясы болу-ы-на құқығы бар”. (18-бап, 1-тармақ).

10-тапсырма. Конституцияның өзге баптарынан у-ына, у-ға тұлғасымен келген басқа да сөз орамдарын анықтаңыз.

11-тапсырма. Жақшаны ашып, аударыңыз, тиісті тұлғасына қойыңыз.

1. Әркім (Республики Казахстан) Конституциясын және заңдарын (соблюдать), басқа адамдардың (право, свободу) абыройы мен (честь и достоинства) құрметтеуге (обязан).

2. Әркім Республиканың (государственную символику) (почитать) міндетті. (34-бап, 1,2 – тармақ).

12-тапсырма.

Сәйкес қатарын анықтаңыз.

1. қабылданды А. каждый

2. мемлекеттік құрылыс Ә. права граждан

3. өтпелі кезең Б. переходной период

4. заң салалары В. определяет

5. азаматтардың құқығы Г. вмешательство

6. қол сұғу Д. должностное положение

7. әркім Е. отрасли закона

8. кемсіту Ж. принято

9. лауазымдық жағдайы З. государственный строй

10. айқындайды И. оскорбление

СОӨЖ

1-тапсырма. “Қазақстан Республикасының Ата заңы – маңызды құжат” деген тақырыпқа сұхбат құрыңыз.

2-тапсырма. Ситуативтік тапсырмаларды заң баптарын пайдалана отырып орындаңыз.

1. Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабы бұзылған жағдайда қалай әрекет етесіз? (хат-хабар құпиялылығы сақталмаса).

2. Сіздің туысыңыздың үйін соттың шешімінсіз алып қойса, не істейсіз? (25-бап)

3-тапсырма. Студенттердің құқықтары мен міндеттері қандай? әңгіме құрастырыңыз.

СӨЖ

1- тапсырма. Қазақ тілінің ерекшеліктері. Ілік септік және тәуелдік жалғау – конспек жазып келу.

2- тапсырма. ҚР Конституциясы тақырыбына – презентация әзірлеу.

2-САБАҚ

Грамматикалық тақырып: Қазақ тілінің ерекшеліктері..