ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА АКАДЕМИЯСЫ

№ 1 гигиена (жалпы гигиена) кафедрасы.

Студенттер үшін

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

Тақырып: Судың сапасын зерттеу және жақсарту әдістері.

Курс: 3

1.Тақырыбы: Судың сапасын зерттеу әдістері. Судың сапасын жақсарту әдістері.

2.Оқу сағатының саны: 2 сағ. (90 минут).

3.Тақырыптың өзекті мәселесі (оқу дәлелдемесі): Су – сыртқы ортаның негізгі факторы болып табылады. Судың адам үшін физиологиялық, гигиеналық, тұрмыстық және эпидемиологиялық маңызы өте зор.

Судың организмде өтетін барлық тіршілік ету процесіне әсер етеді организм 75 – 78 % судан тұрады деуге болады (қан, лимфа, тін аралық сұйықтық, ликвор т.б.). Ал гигиеналық маңызы бойынша адамның жеке бас гигиенасын сақтау, сауықтандыру шаралары, денсаулықты нығайту мақсатында үлкен орын алады.

Су арқылы берілетін жұқпалы аурулардың алдын алу шараларын ұйымдастыру үшін судың сапасына, оның физикалық және химиялық қасиеттеріне көп көңіл бөлінеді. Егер ауыз су үшін пайдаланылатын су арқылы іш сүзегі, холера, жұқпалы гепатит, лептоспироз және т.б. аурулардың эпидемиясы туындайтын болса, ол тұрғындардың денсаулығына орасан зор зиян тигізеді.

Осы талаптарды ескере отырып, дәріханада дәрілерді дайындау үшін қолданылатын суларға ерекше талап қойылады. Себебі, бұл судың көмегімен стерильді инъекциялық және көзге тамызатын дәрі – дәрмектер жасалынады.

4. Сабақтың мақсаты: Студенттерді санитарлық ережелер мен нормаларға сай ауыз су сапасына қойылатын талаптарды, судан микробиологиялық зерттеуге сынама алу әдістемесіне, судың физикалық және химиялық қасиеттерін бағалау, судың сапасын жақсарту әдістеріне үйрету.

• Студент білуге тиіс:

  • ауыз су сапасына қойылатын гигиеналық талаптарды;

  • судың гигиеналық және эпидемиологиялық маңызын;

  • судың органолептикалық, физико – химиялық қасиеттерін;

  • судың сапасын бағалау және зерттеу әдістемелерін;

  • суды тұндыру, коагуляциялау, залалсыздандыруда қойылатын талаптарды;

  • дәріханада қолданылатын судан бактериологиялық зерттеу үшін сынама алу әдістемесін;

• Студент істей білуі керек:

  • судан сынама алып, оны лабораторияға жөнелтуді;

  • су арқылы берілетін жұқпалы және жұқпалы емес ауруларға гигиеналық баға беруді;

  • судың органолептикалық, физико – химиялық қасиеттерін анықтау әдістерін;

  • лабораториялық зерттеу нәтижесі бойынша дәріхана суының сапасына санитарлық – гигиеналық баға және ұсыныстар беруді;

  • судың құрамындағы қалдық хлорды анықтауды;

5. Сабаққа дайындалуға арналған сұрақтар:

Негізгі білім бойынша:

1. Дәріханаларда залалсыздандыруды жүргізу әдістері.

2. Дезинфекциялау әдістері мен құралдары.

3. Дәріханадағы бөлме жабдықтарын, құралдарды, ыдыстарды залалсыздандыру жолдары.

Осы сабақтың тақырыбы бойынша:

1. Дәріханада қолданылатын суларды микробиологиялық, паразитологиялық, токсикологиялық зерттеу әдістері.

2. Судың органолептикалық қасиеттеріне әсер ететін химиялық заттардың концентрациясын анықтау.

3. Судың органолептикалық көрсеткіштері.

4. Судың сапасын жақсарту әдістері: тұндыру, коагуляция, сүзу және залалсыздандыру.

5. Судың сапасын жақсартуда қолданылатын химиялық (хлорлау, озондау, күмістеу және т.б.) және физикалық (қайнату, ультрокүлгін сәулесімен сәулелендіру) әдістер, олардың жетістіктері мен кемшіліктері.

6. Ақпараттық – дидактикалық блок.

1. Дәріханаларда қолданылатын суларды микробиологиялық, паразитологиялық, токсикологиялық зерттеу әдістері.

Дәріханада қолданылатын суды микробиологиялық зерттеу гигиеналық зерттеулердің маңызды бөлігі болып табылады. Суды микробиологиялық зерттеу: ол үшін дәріханада қолданылатын судың құрамындағы микроб саны – сапрофитті бактерияның жалпы санын; нәжісті ластану көрсеткіші – бактерия санын анықтау қажет. Ішек таяқшасы тобының микроорганизмдері су көзінің санитарлық көрсеткіші ретінде қаралады. Бұл топ микроорганизмдерінің судың құрамында пайда болу көзі – бактерия тасымалдаушы, әр түрлі жұқпалы аурулармен ауыратын науқастар (іш сүзегі, брюшной тиф және т.б.). Судағы ішек таяқшасының микроорганизмдері өте қиын анықталады. Сондықтан 100 мл суда анықталған колиформды және термотолерантты бактериялар судың ластанғанын көрсетеді деп есептеу қажет. Себебі, оның эпидемиологиялық қауіптілігі жоғары.

Дәріхана суын бактериологиялық зерттеу кварталына 2 рет жүргізіледі, сынама стерилді ыдысқа алынады.

Егер дәріханада тазартылған су құбыр арқылы келетін болса, ассистент пен дефектордың үстелінің үстінде орналасқан бюреткадан сынама алынады. Спиртпен дымқылдандырылған мақтаны жағу арқылы бюретканы залалсыздандырады.

Тазартылған судың 1см³ көлемінде мезофильді аэробты және факультативті анаэробты микроорганизмдерді анықтау әдістемесі (№ 2 қосымшада) көрсетілген. Судың құрамындағы жалпы микробтың саны норма бойынша 1 мл суда 100 микроб санына тең.

2. 1.4.1074 – 01 СанЕН бойынша судың химиялық қауіпсіздігін сипаттайтын көрсеткіштерді

төмендегідей регламенттеледі:

• табиғи суларда жиі кездесетін зиянды химиляқы заттардың болуы және

• антрогендік пайда болу тегі бар зиянды химимялық заттардың көлемі;

• сумен қамтамасыздандыру жүйесінде суды өңдеу процесі кезінде пайда болатын

• және түскен зиянды химиялық заттардың болуы;

• адамның шаруашылық іс – қимылдарының нәтижесінде су көзіне түскен зиянды

• химиялық заттардың болуы.

Жоғарғы екі топтан химиялық заттардың құрамына организмге тікелей әсер ететін улы

заттар кіреді. Бұл химиялық заттардың судағы концентрациясына норма қойылған (1 кесте ).

Үшінші топтағы улы химиялық заттардың судағы көлемін шектеліп рұқсат етілген

концентрация немесе шектеліп рұқсат етілген деңгей беріледі, өлшем бірлігі мг/л болады.

1 кесте.

Суды өңдеу процесі кезінде түсетін және пайда болатын зиянды химиялық

заттардың нормативтері (2. 1.4.1074 – 01 СанЕН үзінді).

Көрсеткіш	Өлшем бірлігі	Нормасы, төмен	Зияндылық көрсеткіші	Қауіптілік класы
Хлор: еркін қалдық* байланыс қалдығы Хлороформ (суды хлорлау кезінде) Қалдық озон Формальдегид (суды озондау кезінде) Полиакриламин Белсенді кремний (Si) Полифосфаттар (PO4)	мг/л мг/л мг/л мг/л мг/л мг/л мг/л мг/л	0,3 – 0,5 0,8 – 1,2 0,2 0,3 0,05 2,0 10 3,5	Органолептикалық Органолептикалық Санитарлық – токсикологиялық Органолептикалық Санитарлық – токсикологиялық Санитарлық – токсикологиялық Санитарлық – токсикологиялық Органолептикалық	3 3 2 2 2 2 3

Дәріхана суының құрамын токсикологиялық зерттеу нәтижесінде анықталған бірнеше

химиялық заттардың концентрациясы әр химиялық заттың максимальды рұқсат етілген

концентрациясының

С_{1 +} С_{2 +} С_{3 .....} С_{n >} 1

C_шрек1 С_шрек2 С_шрек3 С_n

C₁, С₂, С₃ ... С_n – дегеніміз дәріхана суының құрамында анықталған концентрация, мг/л;

С_шрек1, С_шрек2, С_шрек3 ... С_шрекn – дәріхана суының құрамында анықталған химиялық заттардың шектеліп рұқсат етілген концентрациясы (ШРЕК), мг/л.

Дәріхана суының паразитологиялық зерттеудің маңызы.

Эпидемиологиялық тұрғыдан гельминттерді 2 түрге бөлу қабылданған: биогельминттер – аралық ие арқылы дамиды, геогельминттер - иесіз дамиды.

I топқа: жалпақ құрт, өгіз және шошқа цепені, трихенелдер кіреді.

II топқа: аскарида власылав, острица және т.б.

Сыртқы ортаға гельминт жұмыртқалары ауру адамның нәжісімен түседі, сыртта ол дамиды. Адам организміне ластанған көкөністер, су арқылы енеді. Сөйтіп, сыртқы ортада құрт жұмыртқаларының болуы инвазивті аурулар тудыруымен ғана емес, ішек инфекциясының пайда болу қауіпін тудырады. Сондықтан құрт жұмыртқаларының табылуы қоршаған ортаның санитарлық – гигиеналық жағынан сау емес екендігінің дәлелі болады.

Суды гельминтологиялық зерттеудің ең қарапайым түрі екі қабатты сәтен сүзгішімен суды сүзу және құрт жұмыртқаларын ұстап қалу күрделі түрде зерттеу жұмысы. Гельдман құралы арқылы жүргізіледі. Бұл әдіс 100 % тиімділік көрсетеді. Жалпы су көзінің ластануын және тұрғындардың зақымдалуын төмендету мақсатында жүргізілетін шаралар:

1. Тұрмыстық және ағынды сулармен ластанудыболдырмау үшін су көзінде санитарлық қорғау аймағын құру.

2. Құрт жұмыртқаларымен қатты ластанған су көздерінде шомылуға тыйым салу.

3. 1м³ көлемінде 1 ғана құрт жұмыртқасы табылатын су көзін ашық бассейін ретінде шомылуға пайдалану (жабық бассейндерде құрт жұмыртқалары болмауы тиіс).

4. Ауыз су ретінде пайдалануға толық сүзу және залалсыздандыру, паразитологиялық зерттеуден кейін ғана рұқсат беру.

Адамныњ сумен қатынаста болуының маңызы өте зор. Оны ауыз су және гигиеналық – сауықтандыру мақсатында қолданады. Бірақ су көзі эпидемиялық жұқпалы және жұқпалы емес аурулардың көзі болуы мүмкін. Ол организмге қоздырғыштардың улы заттарын, микроэлементтердің және минералды тұздардың сәйкестендірілген сапасына байланысты.

Ауыз судыњ сапасы наќты талаптарѓа жауапты беруі ќажет. Судыњ осы талаптарѓа сай болуы, мына лабораториялыќ анализдерге байланысты: органолептикалыќ, физикалыќ жєне химиялыќ, бактериологиялыќ, гельминтологиялыќ, радиометрлік жєне т.б. анализдерге. Судыњ жаѓдайын лабораторлыќ анализ бір мезгілде ғана аныќтай алады, біраќ толыќ су ќоймасы туралы жєне оныњ ластануына толыќ мінездеме айта алмайды. Сол ‰шін су ќоймасына жергілікті бақылау ж‰ргізу керек. Суды негізгі ластанушы кµздерін аныќтау ‰шін жєне оныњ ќашанѓа дейін т±раќтылыѓын бақылау, суды бағалаудың жалѓыз єдісі болып табылады. Су кµзін санитарлыќ зерттеу:

А) санитарлы топографиялыќ зерттеу

Б) су ќоймасында аныќталатын судыњ сапасы жєне оныњ дебиті

С) су кµздері орналасќан мµлшерде т±рѓындар арасындағы сырќаттанушылыќтыњ жєне кейбір жануарлардыњ сырќаттану жағдайы.

Г) зерттеуге судыњ сынамасын алу

Лабораторлыќ зерттеулер ‰шін судан сынамалар алу єдістері:

Суда толыќ санитарлыќ сароаптау ‰шін – 5 л су, ал ќысќаша сынама үшін - 2 л су қажет. Химиялыќ зерттеу ‰шін суды батометрдіњ кµмегімен (химиялыќ таза ыдыс) тыѓыны бар шµлмекпен алады. Шµлмекті 2-3 рет зерттейтін сумен алып шайып, жоѓары жаѓынан 10-15 мм кењістік ќалдырып толтырады. Суды алмаќ б±рын кранды ашып, 10-15 минут суды аѓызып ќояды.

Неѓ±рлым наќты нєтижелер алу ‰шін су сынамасын лабораторияѓа 2-4 саѓатта жеткізу керек. Егер б±л уаќыттыњ ішінде жеткізу м‰мкін болмаса, сынамаѓа консервация ж‰ргізу керек. Ол ‰шін 1 л сынамаѓа 25%-тік 2 мл к‰кірт ќышќылын ќосады. Егер суда аммоний т±здарын, тотыќтырғыштарды, хлоридтерді, нитридтер мен натрадтарды аныќтау қажет болса 1 л суѓа 2 мл хлороформ ќосады.

Суды бактериологиялыќ зерттеу ‰шін сиымдылыѓы 0,5 л стерильденген ыдыспен алады. Ашыќ сауыттардан сынаманы су бетіне 10-15 см терењдікте алады, ќ±бырдан сынаманы аларда кранды к‰йдіру арќылы стерильдеп, 10-15 минут суды аѓызып ќойып, ыдысты тек сынама алар алдында ашады. Б±л ‰шін сынаманыњ тыѓынды ќаѓаз ќалпаѓын ќол тигізбей ашады да, су ыдысќа оны тасымалдаѓан кезде тыѓыны суланбайтындай етіп жабады. Су зерттеу сынаманы алѓан уаќыттан кейін 1 саѓаттыњ ішінде ж‰ргізілуі керек. Егерде талдау осы уаќыттан артыќќа созылса, сынаманы 1-5ºС температурада саќтау керек. Ќажетті температураны саќтау ‰шін резенке немесе пластмассалыќ м±з толтырѓан ќаптарда сақтайды. Ал ќыста жылы суды пайдаланады. Сынама арнайы ќ±жаттар толтыру арқылы зерханаѓа жеткізіледі.

Судыњ физикалыќ ќасиетін зерттеу. Судыњ температурасы – сынапты термометрмен тікелей су кезінде немесе сынаманы алѓан соњ аныќталады. Термометрде суѓа 5-10 минут батырып µлшейді. Ауыз суыныњ ќалыпты температурасы 7-12ºС.

Иісі – бµлме температурасында суды 60ºС дейін ќыздыру арќылы аныќталады. Б±л ‰шін 100 мл зерттелетін судыњ сыйымдылыѓы - 250 мл, мойны кењ колбаѓа ќ±йып, ауызын саѓат шынысымен жауып, электр плиткасына ќойып, 60ºС дейін ќыздырѓан соњ, суды шайќап ќолбаныњ

Иісі – бµлме температурасында суды 60ºС дейін ќыздыру арќылы аныќталады. Б±л ‰шін 100 мл зерттелетін судыњ сыйымдылыѓы - 250 мл, мойны кењ колбаѓа ќ±йып, ауызын саѓат шынысымен жауып, электр плиткасына ќойып, 60ºС дейін ќыздырѓан соњ, суды шайќап ќолбаныњ аузын аќырын ашып, тез иісін иіскеп аныќтайды. Су иісініњ мынандай сипаттамалары бар: хош иісті, батпаќты, сасыќ, ќоќысты, хлорлы, м±найлы т.б. болады. Иістіњ к‰штілігі балмен µлшенеді. 0 –ден 5 балѓа дейін. Ќалыпты жаѓдайда ауыз суыныњ иісі 2 балдан аспауы тиіс.

Мµлдірлік – зерттейтін суды т‰бі жалпаќ целиндрге биіктігінен сантиметрлерге бµлінген цилиндрлердіњ т‰пкі белгілерінде суды шыѓаратын тубасы бар, оѓан резењке т‰тік жалѓанѓан. Цилиндрдіњ т‰бінде 4 см ќашыќтыќта Снелленніњ баспа шрифтісі салынады. Цилиндрдіњ б‰йіріндегі т‰тіктен шрифт кµрінгенше суды аѓыза береді. Сосын судыњ ќанша биіктікте кµрінгенін аныќтап, жеткілікті жарыќ жаѓдайында орындалады. Ауыз суыныњ мµлшерлігі 30см-ден кем болмауы тиіс.

Т‰стілік – зерттелетін суды целиндрге ќ±ылѓан дистилденген сумен аќ фонда салыстыру арќылы аныќтайды. Судыњ т‰сі мынандай терминдер мен сипатталады: мµлдір, аќшыл сары, жасыл, сары т.б.

Судыњ боялуыныњ к‰штілігін зерттелетін суды шартты градусќа стандартты ерітінділер шамасымен салыстыру жолымен аныќтайды.

Ауыз суыныњ т‰сті иісі 35ºС-ќа дейін болуы керек, судыњ т±нбасы 1 саѓат т±ндырылѓаннан кейін аныќталады.

Судыњ химиялыќ ќ±рамын аныќтау. Таныс емес немесе µзініњ ќ±рамын µзгертетін су кµздерін зерттегенде сандыќ реакциялармен ќатар сапалыќ реакциялар да ж‰ргізілуі керек.

Белсенді реакция – су реакциясын лакмус арќылы аныќтау: суды 2 пробиркаѓа ќ±яды. Біреуіне ќызыл лакмус, екіншісіне кµк лакмус салады. 5 минуттан кейні б±л ќаѓаздарды алдын ала дистелденген суѓа салынѓан ќаѓазбен салыстырады. Егер ќызыл қағаз µзгерсе, сілтілік реакцияны, ал кµк ќаѓаз кµгерсе ќышќылдыќ реакцияны кµрсетеді. Егер ќаѓаздыњ т‰сі µзгермесе нейтралды реакцияны кµрсетеді.

Азотты заттарды аныќтау. Азотты заттар судыњ ластануыныњ мањызды кµрсеткіші болып табылады. ¤йткені, олар шаруашылыќ декальді жєне µнеркєсіптік ќалдыќтармен су кµзіне т‰сетін белокты заттардыњ шіруінен немесе ыдырауынан т‰зіледі.

Аммиак – белокты ыдыраудыњ µнімі, сондыќтан оныњ табылуы судыњ жањадан ластанѓандыѓын кµрсетеді.

Нитриттер – ластанудыњ б±рыннан болѓандыѓын кµрсетеді.

Нитраттар – ластану мерзімініњ µте ертеден болѓандыѓыныњ көрсеткіші.

Азотты заттар бойынша ластанудыњ сипатын білуге болады. Триаданыњ (аммиак, нитрит, нитрат) табылуы судыњ т±раќты ластанѓандыѓын білдіреді.

3.01.67-67 санитарлыќ нормалар мен ережелерге сєйкес ауыз суда нитраттардыњ 45 мг/л мµлшері шектеледі. Нитраттар ішектік микрофлораныњ єсерінен нитратќа айналады, соњѓылары ќанѓа еніп, метгемоглобинніњ түзілуіне себеп болады, бұл процесс тіндердіњ оттегімен ќамтамасыз етілуін азайтады.

Хлоридтер – сумен ќамтамасыз ету кµздеріндегі суларда хлоридтердіњ кµп мµлшерде табылуы судыњ жануар текті органикалыќ заттармен ластанѓандыѓыныњ жанама кµрсеткіші болуы м‰мкін. Б±л жаѓдайда хлоридтердіњ концентрациясынан гµрі олардыњ уаќыт ішіндегі µзгерісініњ мањызы бар хлоридтердіњ кµп мµлшері ќ±дыќ суларда топыраѓы сортаңдау жерлерде байќалуы м‰мкін. Б±ндай судыњ дємі т±здылау болып келеді. Суда хлоридтердіњ мµлшері 350 мл/г аспауы керек.

Сульфаттарды аныќтау – ауыз суында сульфаттардыњ кµп мµлшерде болуы организмге зияншылыѓымен ќатар судыњ дємін µзгертеді. 3.01.67-97 санитарлыќ нормалар мен ережелерге сєйкес ауыз суда сульфаттардыњ мµлшері 500 мг/л аспауы керек.

Темірді аныќтау – ашыќ су ќоймаларында темірдіњ кµп мµлшерде болуы, µнеркєсіптік еркінді сулардыњ т‰суінен болуы м‰мкін. Су ќ±бырындаѓы суда темір т±рбаларыныњ коррозияѓа ±шырауынан кµбеюі м‰мкін.

Темірдіњ кµп мµлшерде болуы суѓа сары т‰с лайлылыќ, ащы металл, дєм беруі жєне су ќ±бырлары жолында т‰зілетін темір бактериаларыныњ пайда болуына єкеліп соѓуы м‰мкін. Б±ндай суларды т±рмыста ќолданѓанда ыдыстарда ќаќ т‰зіледі, аќ киімдер де тотты даќтар пайда болады жєне кір жууѓа ќолайсыз, µйткені сабын жаќсы кµпірмейді. Суда темірдіњ мµлшері 0,3 мг/л аспауы керек.

Кермектілік. Суда кермектіліктіњ болуы онда магний мен кальцийдіњ жер сілтілік металдарыныњ еріген т±здарыныњ болуымен байланысты. Кейбір жаѓдайларда судыњ кермектілігі темір, марганец, аллюминий тотыѓыныњ болуымен де байланысты. Кермектілік судыњ сапасыныњ критерийлерініњ бірі. Кермектіліктіњ 4 т‰рі бар: жалпы, карбонатты, жоюѓа болатын жєне т±раќты. Кермектілік кальций мен магнийдіњ 1 л суда еріген т±здарыныњ мг/эковаленттілігімен немесе кермектілік градусымен белгіленеді. Санитарлыќ ережелермен нормаларѓа сєйкес оныњ мµлшері 7 мг/эковаленттен аспауы керек. Санитарлыќ эпидемиологиялыќ ќызметі органдарыныњ келісімі бойынша жалпы кермектілік мµлшері 14 мг/эковаленттілікке дейін р±ќсат етіледі.

Ауыз суыныњ залалсыздануы жєне тазалануы. Терењ жер асты артезиян сулары, сонымен ќатар б±лаќтардыњ сулары санитарлыќ жаѓынан неѓ±рлым таза болып келеді. Олардыњ физикалыќ және химиялық ќасиеттері т±раќты, бактериалар м‰лдем жаќтыќ ќасы деп саналады. Ашыќ су ќоймаларыныњ сулары мен жер бетіне тым жаќын орналасќан грунтты сулар барлыќ жаѓынан ќолайсыз болып келеді.

Сондыќтан орталыќтандырылѓан сумен ќамтамасыз ету ж‰йесінде ќолданылатын ашыќ су ќоймаларыныњ суларын міндетті т‰рде тазалау мен залалсыздандыру керек. Тазалау судыњ физикалыќ ќасиетін жаќсартады. Су мµлдірленіп, бµгде дєм мен иістен тазаланады. Суды т±ндырѓанда бактериалардыњ кµпшілігі су астында т±рады.

Суды тазалау ‰шін бірнеше єдістер ќолданылады:

а) т±ндыру

б) коагуляция

в) фильтрлеу

г) залалсыздандыру

Т±ндыру. Суды т±ндыру ‰шін арнайы т±ндырѓыш резервуарлар ќолданылады. Су б±ндай т±ндырѓыштарда µте баяу ќозѓалады жєне б±нда 6-8 саѓат, кейде одан да кµп уаќыт болады. Б±л уаќыт ішінде 60% жуыќ судаѓы ќалќымалы заттар т±нып ‰лгереді. Дегенмен, суда ±зыќ ќышќылды бµлшектер ќалып ќояды.

Суды коануляциялау. Суды т±ндырѓан кезде ±саќ ќышќылмалы бµлшектерден тазарту ‰шін т±ндырѓышќа т‰скенге дейін оѓан т±ндырѓыш – коагулянттарды қосады . Ол ‰шін кµбінесе алюминий (глинозем) ќолданылады. Күкірт қышқылы глинозем қалқымалы заттарѓа 2 т‰рлі єрекет етеді. Б±л реагенттіњ µзіннің электрлік заряды оњ, ал ќалќымалы заттар теріс зарядталѓан. Єр аттас зарядтар µзара бір-біріне тартылып, бекінеді де т±нбаѓа т‰седі. Сонымен ќатар коагулянттар ±лпа т‰зіп ±лпаѓа т‰скенде µзімен бірге қалқымалы заттарды да ала шµгеді. Коагулянттарды ќолданѓанда су кµптеген ќалќымалы заттардан тазартылады, б±ндайда т±ндыру мерзімін 3-4 саѓатќа ќысќартуѓа болады. Дегенмен, суды коагуляциялауда µте ±саќ заттар мен бактериялар ќалып ќояды, сондыќтан суды ќ±м с‰згіштер арқылы сүзуді қолданады. Сүзгіштерді (фильтрлерді) ќолданѓанда коагулянт ±лпасы мен ќалќымалы бµлшектерден ќ±мныњ бетінде ќабыќша (пленка) т‰зіледі. Б±л ќабыќша ќалќымалы заттар мен бактериаларды ±стап ќалады. Ќ±м с‰згілер шамамен 80%-ке жуыќ бактериаларды ±стап ќалады.

Суды хлорлау. Сулы залалсыздандырудыњ бірнеше єдістері бар. Ењ кењ ќолданылатын єдіс – хлорлау, хлорлы єкпен газ тєрізді хлормен залалсыздандыру.

Судыњ коагуляциясына жєне хлорлауына лабораторлыќ баќылаудыњ ‰лкен тєжірбиелік мањызы бар. Берілген судыњ тазалануына талап ету ‰шін, біріншіден хлордыњ жєне коагулянттыњ мµлшерін аныќтау ќажет, єрт‰рлі су, єрт‰рлі осы заттардыњ санына бейімделенеді.

К‰кірт ќышќылды алюминиймен коагуляциялау. Жоғарыда айтқандай суды коагуляциялаудың ең кең тараған әдісі – б±л суды к‰кірт ќышќылды алюминиймен µњдеу. Коагуляция процесінде глинозем ерітіндісі суѓа т‰скен кезде кальций мен магнийдіњ ќос көміртекті т±здарымен реакцияѓа түсіп, ±лпа т‰рінде олармен алюминий тотыѓыныњ гидратын т‰зеді.

Реакция мына тењділікпен аныќталады:

Al2+(GO4)3+CA(HCO3)2=2Al(OH)3+3CASO4+6CO2

Коагулянттыњ ќажет дозасы негізінен судыњ карбонантты кермектілігініњ дєрежесіне байланысты жоюѓа болатын кермектілікті 4-5 тен төмен ж±мсаќ суда коагуляция процесі шамалы өтеді, µйткені м±нда алюминий тотыѓы гидратыныњ ±лпасы аз т‰зіледі. М±ндай жаѓдайда ±лпалардыњ жеткілікті мµлшерін т‰зу ‰шін суѓа сода немесе ізбест (жоюѓа болатын кермектілігін кµбейту ‰шін) ќосу керек. Коагулянт дозасын таңдаудың тәжірибелік маңызы бар, өйткені коагулянттың дозасы жеткілікті болған кезде ұлпа аз түзіледі немесе суды түссіздендірудің эффектісі аз; коагулянттың артыќ болуы суѓа ќышќыл дєм береді. Одан басќа ±лпаныњ түзілуі єсерінен судыњ одан єрмен лайлануы м‰мкін.

Коагулянт дозасын аныќтау. Бірінші кезењ – жоюѓа болатын (бикарбанатты) кермектілікті аныќтау. Ол ‰шін 100 мл зерттелетін суды алып, 2 тамшы метилоранж ќосады жєне 0,1 рН т±з ќышќылыныњ ерітіндісімен ќызѓылт болѓанша титірлейді. Жоюѓа болатын кермектілікті былай есептейді: 100 мл суды титрлеуге кеткен НСІ мµлшерін 2,8 – ге кµбейтеді. Егер судың кермектілігі 4 град. жоғары болса коагулянттың қажет дозасын таңдауға кіріседі.

Коагулянттыњ ќажет мµлшерін дєл аныќтау ‰шін судың жоюѓа болатын кермектілігіне сєйкес глиноземніњ 1% ерітіндісініњ дозасын алѓан жµн. К‰кіртќышќылды алюминий дозасын есептейтін кестеде жоюға болатын кермектілік пен коагулянт дозасы арасындаѓы ќатынас, сонымен ќатар 1 л суды коагуляциялауѓа ќажет ќ±рѓаќ коагулянт мµлшері кµрсетілген. Коагуляцияны 3 стаканда ж‰ргізеді. 3 стақанға 200 мл зерттелетін лай су құяды. Бірінші стаканѓа глиноземнің 1 % ерітіндісінен (АI₂ (SO₄)₃) 2 мл, екіншісіне – 3 мл, үшіншісіне – 4 мл құяды. Стақанның ішіндегілерді әйнек таяқшамен араластырып, 10 минуттай ұлпаның түзілуін байқайды. Ұлпаның тез түзіліп, тұнбаға түсуін қамтамасыз ететін коагулянттың неғұрлым аз дозасын таңдайды. Егер процесс тез жүретін болса (5 минуттан) және ірі ұлпалар түзіліп үлгермесе, онда глиноземнің мөлшерін азайтып тәжірибені қайталап жүргізу керек. Барлық стақанда коагуляция процесі байқалмаса глиноземнің дозасын көбейтіп тәжірибені қайталайды. Байқау уаќыты 15 минут 4 град. кем болатын судың бикарбонатты кермектілігінде сынамалы коагуляциялаудың алдында суға коагулянт дозасының жартысын құрайтындай мөлшерде (1,0; 1,5; 2,0 мл) 1 % сода ерітіндісін қосады.

Суды залалсыздандыру.

Суды қалған микрофлорадан тазарту үшін залалсыздандыру әдісін жүргізеді. Су құбырларындағы суды залалсыздандыру үшін әртүрлі- 10 -

физикалық және химиялық әдістер қолданылады: ультрокүлгін және гамма сәулелендіру, хлорлау, озондау, күмістеу т.б. Ең оңай, арзан, көп таралған әдіс суды хлорлау.

Хлорлаудыњ екі єдісі бар:

• суды хлордыњ ќалыпты дозасымен хлорлау:

• хлордыњ жоѓары дозасымен хлорлау;

Залалсыздандыруѓа ќажет хлор мµлшері судыњ тазалыѓына, яѓни судыњ органикалыќ заттармен ластануына, температурасына байланысты. Гигиеналыќ жаѓынан ќалыпты дозамен хлорлау тиімді, өйткені хлордыњ аз мµлшері судыњ дємі мен иісін кµп µзгерпейді жєне хлор мµлшерін азайтуды талап етпейді.

Ереже бойынша, суды хлорлау ‰шін жаз айында сумен 30 мин, ал ќыста 1-2 саѓат байланысында ќалдыќ хлор мµлшері 0,3-0,4 мг/л болатындай мµлшері алынады. Б±л мµлшерді тєжірибелі хлорлау мен µњделген судаѓы халыќ хлорды аныќтау жолымен белгілеуге болады. Суды хлорлауда газ тєрізді хлорды жєне хлорлы єкті ќолданады. Хлорлы єк немесе аќ ізбест хлорлы кальцийдің жєне кальций гипохлоридініњ ќоспасы болып табылады.

Са(ОН)₂+СІ₂=СаСІ₂+СаОСІ₂

Кальций гипохлориді сумен байланысќа т‰сіп хлорлы ќышќылды бµледі – НСІО. Б±л ќосылыс т±раќты емес, сондыќтан ыдыраѓан кезде бактериоцидті эффектісі бар молекулалыќ хлор мен атом аралыќ оттегі т‰зеді. Бµлінген хлорды бос активті хлор деп ќарастырады.

1% хлор ерітіндісіндегі белсенді хлор мµлшері. Белсенді хлорды аныќтау принципі йодты калий ерітіндісінен йодты ыѓыстырып шыѓару ќабілеттілігіне негізделген. Бөлінген йодты натрий гипосульфадит ерітіндісімен титрлейді.

Суды хлорлау үшін 1 % хлорлы әк ерітіндісінің дозасын таңдау.

Хлорлы әктің дозасын таңдау оңайға түспейді. Бұл хлордың судағы органикалық және жеңіл тотығатын заттарды тотықтыруымен байланысты. Бұндай заттар суда неғұрлым көп болса, оларды тотықтыруға хлор мөлшері соғұрлым көп кетеді. Бұл құбылысты судың хлорқажеттілігі немесе хлорсіңіргіштігі деп атайды. Сондықтан органикалық тзаттарды және микроб клеткаларын тотықтыруға кететіндей хлор мөлшерін алады. Бұл судың ластану деңгейі мен микробтардың мөлшеріне байланысты.

Хлорлау нәтижесінде табиғи судың қасиеттерінің өзгеруі залалсыздандыру әдісіндегі анықталған келеңсіздік болып табылады, сонымен қатар суда хлорға тұрақты формадағы бактериялар болады. Мысалы, спора түзетін микробтарға үлкен дозадағы хлор да әсер етпейді. Дегенмен, хлорлау әдісі су арқылы жұғатын ішек және басқа да инфекцияларға бактериоцидті эффект көрсетеді. Кейде коагуляцияға дейін және сүзуден кейін үлкен эффект алу үшін екі ретті хлорлау қолданылады. Преаммонизация арқылы кейбір иістерді кетіруге және бактериоцидті әсерін ұлғайтуға болады. Хлорлаудың алдында суға аммиак қосылады, ол хлормен қосылып хлорамин түзеді, олардың қалдық хлорға қарағанда бактериоцидті эффект ұзақ болады. Суды залалсыздандырудың аса жетілген әдістердің бірі озондау. Озонды суға қосқанда ол оттегіне айналып, судың дәмін жақсартып, бояу мен иістерін кетіреді. Тек озондау үшін күрделі аппаратурамен қатар, сүзу арқылы өте жақсы тазартуды және бақылауды қажет етеді.

7. Сабақтың мазмұны:

1.Бастапқы білім деңгейін бағалау (Қосымша 1).

2.Студенттердің өздік жұмысы:

• Дәріхананың тазартылған суын микробиологиялық зерттеу (Қосымша 2).

• Судың химиялық құрамын анықтау (Қосымша 3).

• Судың кермектілігін анықтау (Қосымша 4).

• Суды залалсыздандыру әдісінің сапасын анықтау (Қосымша 5).

3. Қорытынды білім деңгейін бағалау (Қосымша 6).

Қосымша 1.

Негізгі білім деңгейін бақылау.

2. Сумен қамтамасыздандыру жүйелерін ата:

А)

Б)

3. Ауыз сапасын келесі талаптарға жауап беруі қажет:

А) органолептикалық қасиеті жағынан оңтайлы

Б) жоғары деңгейде минералданған

В) эпидемиологиялық қауіпсіз

Г) радиологиялық қауіпсіз

Д) химиялық құрамы тұрақты

3. Судың органолептикалық қасиеттерін көрсет:

А) иісі

Б) түсі

В) тұтқырлығы

Г) дәмі

Д) мөлдірлігі

4. Ауыз судың иісі қалай бағаланады:

А) шкаламен

Б) температурамен

В) балмен

Г) градуспен

Д) процентепен

5. Толық санитарлық анализ жүргізу үшін судан қанша көлемде сынама алынады.

А) 1 л

Б) 2 л

В) 3 л

7. Су сынамасында химиялық зерттеу кезінде аммиактың болуы нені көрсетеді:

А) судың жаңадан ластануын

Б) судың бұрыннан ластануын

В) судың үнемі ластануын

Г) судың ластануының тоқтағандығын

Д) судың зияндылығын

9. Судың кермектілігінің түрлерін көрсет:

А) жалпы

Б) карбанатты

В) жоюға болатын

Г) меншікті

Д) тұрақты

10. Ауыз судың құрамындағы нитриттердің рұқсат етілген көлемі:

А) 2 мг/л

Б) 4 мг/л

В) 6 мг/л

Г) 8 мг/л

Д) 10 мг/л

11. Сульфаттардың судағы мөлшері қанша болады:

А) 100 мг/л

Б) 200 мг/л

В) 300 мг/л

Г) 400 мг/л

Д) 500 мг/л

11. Суды тазалаудың физикалық әдістерін көрсет:

А) коагуляция

Б) озондау

В) тұндыру

Г) хлорлау

Д) сүзу

11. Суды тазалаудың химиялық әдістерін көрсет:

А) коагуляция

Б) озондау

В) тұндыру

Г) хлорлау

Д) сүзу

11. Суды коагуляциялау кезінде глинозем қандай элементтермен реакцияға түседі:

А) кальцийдің қос көміртекті тұздары

Б) фосфордың қос тотығы

В) барийдің қышқылды ерітіндісі

Г) магнидің қос көміртекті тұзы

Д) темірдің қос тотығы

11. Суды залалсыздандырудың жеткілікті өткендігін қандай көрсеткішпен бағалаймыз:

А) бос хлор

Б) қалдық хлор

В) белсенді хлор

Г) бактерия саны

Д) коли - титр

Қосымша 2.

Дәріхананың тазартылған суын микробиологиялық зерттеу.

(мезофильді аэробты және факультативті анаэробты микроорганизмдер).

Жұмыс барысы:

1. 1 см ³ суды 2 Петри чашкасына себеміз.

2. Ерітілген және суытылған (45 ⁰С) қоректік ортаны үстінен құямыз.

3. I күн 24 сағат 37 ⁰С термостатта тұрады.

4. II күн 24 сағат бөлме температурасында ұсталады.

5. Қоректік ортаның үстінде және арасында өскен санын лупаның көмегімен есептейміз. 2 чашкада өскен колониялар санының орташа арифметикалық шамасын табамыз.

6. Зерттеу нәтижесінде қорытынды беріледі.

7. 1 мл суда рұқсат етілген бактерия саны 100.

Судың нәжісті қалдықтармен ластануын ішек таяқшасын анықтау арқылы бағалайды. Ол мембрандық сүзгіштер әдісі арқылы анықталады. Судың құрамында ішек таяқшасын табу коли – индекс және коли – титрмен көрсетіледі.

Коли – индекс – 1 л суда 3 – тен аз ішек таяқшасының болуы.

Коли - титр – 300 мл суда 3 – тен аз ішек таяқшасының болуы.

Қосымша 3.

Судың химиялық құрамын анықтау.

1.Аммиак азотын сапалы аныќтау:

1.10 мл зерттелетін суды пробиркаѓа ќ±яды.

2.оѓан 0,2 мл (1-2 тамшы) сегнет т±зын және

3.оѓан 10 минут кейін кестені пайдаланып, аммонийлы азоттыњ мµлшерін аныќтайды.

2.Нитриттер азотын аныќтау:

1. 10 мл зерттелетін су мен 0,5 мл Грисс реактивін пробиркаѓа ќ±яды жєне

2. 70-80ºС температурада 10 минут ќайнатады.

3. Нитриттердіњ жуыќ мµлшерін кестеден аныќтайды.

3.Нитраттар азотын аныќтау:

1. 10 мл зерттелетін суды пробиркаѓа ќ±яды

2. 1 кристалл дефицинил аминді ќосады

3. бірте-бірте концентрленген к‰кірт ќышќылын ќосады.

4. Кµк саќиналардыњ пайда болады

5. суда нитраттардыњ барлыѓы расталды.

4.Хлоридтерді анықтау:

1. 5 мл зерттелетін суды пробиркаѓа ќ±яды жєне

2. 2-3 тамшы азот ќышќылын ќосып ќышќылдайды, одан соњ

3. 10% к‰міс нитраты ерітіндісінен 3 тамшы ќосады

4. судыњ лайлау дењгейін аныќтайды.

Хлоридтердіњ жуыќ мµлшерін кесте бойынша аныќтайды.

5.Сульфаттарды аныќтау:

1. 5 мл зерттелетін суды пробиркаѓа ќ±яды да

2. 1-2 тамшы т±з ќышќылы 3-5 тамшы 5% барий хлорид ерітінді

4. 10 мл зерттелетін су мен 0,5 мл Грисс реактивін пробиркаѓа ќ±яды жєне

5. 70-80ºС температурада 10 минут ќайнатады.

6. Нитриттердіњ жуыќ мµлшерін кестеден аныќтайды.

3.Нитраттар азотын аныќтау:

6. 10 мл зерттелетін суды пробиркаѓа ќ±яды

7. 1 кристалл дефицинил аминді ќосады

8. бірте-бірте концентрленген к‰кірт ќышќылын ќосады.

9. Кµк саќиналардыњ пайда болады

10. суда нитраттардыњ барлыѓы расталды.

4.Хлоридтерді анықтау:

5. 5 мл зерттелетін суды пробиркаѓа ќ±яды жєне

6. 2-3 тамшы азот ќышќылын ќосып ќышќылдайды, одан соњ

7. 10% к‰міс нитраты ерітіндісінен 3 тамшы ќосады

8. судыњ лайлау дењгейін аныќтайды.

Хлоридтердіњ жуыќ мµлшерін кесте бойынша аныќтайды.

5.Сульфаттарды аныќтау:

3. 5 мл зерттелетін суды пробиркаѓа ќ±яды да

4. 1-2 тамшы т±з ќышќылы

5. 3-5 тамшы 5% барий хлорид ерітіндісін ќосады.

6. Сульфаттыњ жуыќ мµлшерін лайлылыќ пен т‰скен т±нба бойынша кестеден аныќтайды.

6.Темірді аныќтау:

1.10 мл зерттелетін суды приборкаѓа ќ±яды жєне

2. 2 тамшы концентрленген т±з ќышќылын қосады

3.4 тамшы 50% аммоний радоксид ерітіндісін ќосады.

7. Темірдіњ жуыќ мµлшерін кесте бойынша аныќтайды.

Қосымша 4.

Судың кермектілігін анықтау.

Карбонатты кермектілікті аныќтау єдісі.

1.150 мл колбаѓа 100 мл зерттелетін суды ќ±йып

2. 2 тамшы метиллоранж ќосады

3.т±з ќышќылыныњ 0,1 Н ќалыпты ерітіндісімен ќызѓылт т‰ске боялѓанша титрлейді.

4.Мына формула бойынша аныќталады:

А х 0,1 х 1000

Х= -------------------

В , м±ндаѓы

Х – карбонаты (жоюѓа болатын) кермектілік мг/эковалентті.

А – титрлеуге кеткен 0,1 Н т±з ќышќылы ерітінділірініњ мµлшері

0,1 – ќышќылдыќ титрінің қалыпты жағдайы

В – зерттелетін судыњ мµлшері

Жалпы кермектілікті аныќтау єдісі – колбаѓа 250 мл зерттелетін суды ќ±яды жєне оѓан 5 мл аммиак ерітіндісімен 5-7 тамшы хромогенді ќосады. Сосын трилон В-ныњ 0,1 Н ерітіндісімен ќызыл т‰сін кµк-жасыл т‰ске бояѓанша бірте-бірте титрлеп. Араластырады. Кермектілік мына формула бойынша аныќталады:

А х К х 0,1 х 1000

Х= ---------------------

В , м±ндаѓы

Х – жалпы кермектілік мг/эковалентті)

А – трилон Б ерітіндісініњ шыѓыны, мл

0,1 – трилон Б ќалыптылыѓы

К – трилон Б ерітіндісініњ т‰зету коэффиценті (0,95)

В – зерттелетін су кµлемі кермектілікті градусќа айналдыру ‰шін алынѓан нєтижелі 2,8 – ге кµбейту керек.

Қосымша 5.

Суды залалсыздандыру әдісінің сапасын анықтау.