3.10 Беттер

3.10.1 Беттердің түрлері. Әр түрлі іргетастарды (жолдар, көпірлер, құрылыс аландар) жобалауында геометриялық және графикалық беттер көп пайдаланады.

Заңсыз жасалатың беттерді графикалық бет деп атайды. Мысал, топографиялық бет деп аталатың жердің беті, көліктердің кузовтар, самолеттардың корпустар және т.о.

Геометриялық заңымен жасалатың бәрлық сызықтық және қиысық беттер жатады, оларды геометриялық беттер деп атайды. Сандық белгісімен проекцияларда көп беттердің ішінде әр түрлі іргетастар тұрғызғанда ен қолданылатың конустық және еңку тұрақты беттер.

3.10.2 Сандық белгісімен проекцияларда беттерді бейнелеу. Геометриялық және топографиялық беттерді горизонталь сызықтардың проекциялар арқылы бейнелейді. Олар берілген бетті бірнеше горизонталь жазықтығымен қиылысуынан пайда болады.

14 суретте конустық беттің горизонталь сызықтардың құрылуы көрсетілген: (а) суретте тіқ дөнгелек конус берілген, ал (б) суретте – көлбеу конус. Бірінші жағдайда горизонтальдер- концентриқалық шеңберлер болады, ал екінші жағдайда олар тағы да шеңберлер, бірақ эксцентриялық , себебі интервалдар бөлек болып қалады.

Сурет 14.

Интервал арқылы еніс тұралы жорамалдауға болады. Бірінші жағдайда бәрлығы жасаушыларда интервал тең болады. Соңдықтан, берілген конустық беттің бүкіл бағытта еніс бірдей болып қалады, SA жасаушының енісі SB және SC жасаушылардың енісіне тең болады. Екінщі жағдайда еністер тең болмайды, SC жасаушының енісі SA жасаушының еністен кіші болады, себепті SC жасаушының интервалы SA жасаушының интвалынан үлкен.

SB жасаушының интервалы ен кіші, сол себепті енісі ен үлкен болады, соңдықтан берілген конусқа SB еңку сызық болып қалады.

Беттің ен үлкен еңку сызықты - осы беттің ен кіші интервалдың үздіксіз тізбе сіяқты көзге елестету болады.

Жолдар бұрылатың жерде бөктеріңде енісі тұрақты болатың бет пайда болады. Осыңдай бетті еңку тұрақты бет деп атайды. Осы бет бағыттаушымен, бағытымен және еністің шамасымен анықталады. Еңқу тұрақты бетті тұрғызу үшін бағыттаушың, яғни жолдың шетің, доғалап бейнелейміз. Жол 0 белгісінен 3 белгісіне көтерлетің болсың, үйменің енісі 1: 2 тең (сур. 15). Соңымен жолдың шетің цилиндрлік бұранда сызық сіяқты елестетуге болады.

Сурет 15.

Жодың шетің бөліктейміз, 0-3 доғаны тең болатын үш бөлікке бөлеміз. Из точек 1, 2, 3 радиусом, равным интервалу1,2,3 нүктелерден интервалға тең болатын радиусымен (енісі 1:2 болса, ол масштабтың екі бірлігіне тең болады) шеңберлерді тұрғызымыз: 1 нүктеден – бір интервалға тең радиусымен, 2 нүктеден– екі интервалға тең болатың радиусымен, ал 3 нүктеден –үш интервалға тең радиусымен. 0 нүктеден тұрғызған шеңберлерге жанасатың байсалды қиысық сызықты жұргіземіз. Бұл сызық еңку тұрақты беттің нөлдік белгісі болатың горизонталь болып қалады. 1 және 2 нүктелерден жұргізген басқа горизонтальдер оған параллел болады. Олардың тұрғызуы сызбадан түсінікті.

3.10.3 Топографиялық бет. Жоспарда топографиялық бетті тең белгілерді қосатың горизонталь сызықтарымен көрсетеді. Екі көрші горизонтальдің белгілерінің айырмасы бірлігіне тең алады (бірлігі масштабының 1м. тең). Горизонтальдың арасыңдағы аралық – интервал –топографиялық беттің енісің анықтайды.

Горизонталь сызықтарымен (изогипсы) анықталған беттің бөлігі төбе деп аталады, егер ішкі горизонтальдің белгісі сыртқы горизонтальдың белгісінен үлкен болса.

Суайырық (немесе жотаның сызығы)- горизонтальдың максималдық қисықтықтың нүктелер арқылы өтетің беттің ен үлкен еңку сызықты деп атайды.

Топографиялық беттің еңку сызығы – бұл сызықтың әр буыны белгісі төмен болатың горизонталине перпендикуляр өтеді. Кейде бұл сызықты құлау сызық деп атайды.

Еңку сызықты циркуль көмегімен тұрғызуға болады (сур. 16). 9 горизонтальдің А нүктеден жақын тұрған 8 горизонталь сызығына жанама доғаны тұрғызамыз, одан кейін екінші доғаны жанама 7 горизонталь сызығына, және т.о.

Сурет 16.