Kazakhi_v_Rossii_Istoria_i_sovremennost_tom-1_Omsk_2010
.pdfогромного накопления материальных средств, роста городов и городской жизни»3. Останавливаясь на отдельных принципах построения, он подчеркивал: «…перед областным музеем стоит особая, недостижимая для центрального музея задача – дать с исчерпывающей полнотой картину развития своей области ее особенностей»4.
Вместе с музейной работой проводилась работа по созданию и укреплению библиотек, а также книгообмена между различными учреждениями. Несмотря на нежелание царского правительства проводить широко мероприятия для массового пользования книгой, как отмечает Л.С. Фрид: «Наиболее активно росло число библиотек с 1886 по 1895 гг. и в середине 1890-х гг. в стране уже насчитывалось около 3000 народных библиотек и читален»5.
ВСемипалатинском Подотделе имелась довольно обширная библиотека. Основой ее были книги (более двух тысяч томов), пере-
данные Подотделу Семипалатинским Областным Статистическим Комитетом в мае 1902 г.6. Библиотекой заведовали Н.Я. Коншин, Л.П. Степанов, И.А. Самойлов и М. Пахомов.
Вначале XX в. интеллигенция с энтузиазмом встречала решения об открытии обществ трезвости и обществ по устройству народных чтений, поэтому деятели Русского Географического Общества принимали в них активное участие. Так, председателем комиссии по устройству народных чтений в Семипалатинской области стал Б. Герасимов – известный деятель РГО, членом комитета попечительства
онародной трезвости был Е.П. Михаэлис. Среди лекторов также много было деятелей РГО. В том же Семипалатинске лекторами ко-
митета по устройству народных чтений были В.И. Белослюдов, В.С. Усов, Н.Я. Кошин и др.7.
В целях широкой краеведческой популяризации, кроме Музея, Отдел неоднократно устраивал самостоятельно частичные и специальные выставки, вроде выставок экспонатов своих больших экспедиций, например, Озерной экспедиции 1898 г., этнографической экспедиции Швецовой в Риддерский Край8. Отдел принимал участие в ряде малых и больших выставок как местных, так и общегосударственных и даже всемирных. Например, в антропологической выставке 1879 г. в Москве, на Сибирско-Уральской научно-промышленной 1887 г. в Екатеринбурге, на Всероссийской Нижегородской выставке 1896 г., на Всемирной Парижской 1900 г., на Международной выставке костюмов в Петербурге в 1902 г., на первой Западно-Сибирс- кой выставке 1911 г. в г. Омске9. На всех этих выставках Отдел полу-
81
чил ряд различных наград за свои экспонаты и научно-исследова- тельскую деятельность.
В период конца XIX – начала XX вв. РГО и его официальные представители уделяли большое внимание научной инициативе отдельных лиц на местах. В 1902 г. известный деятель РГО А.Е. Алекторов обратился к Степному генерал-губернатору с просьбой о переиздании его «Киргизской хрестоматии», на что было наложена резолюция «оказать содействие»10.
Важное место уделялось публикационной деятельности Русского Географического Общества. Все труды по социально-экономичес- кой и политической истории Казахстана конца XIX – начала XX вв., которые представлялись в редакции изданий РГО, печатались и многие – безотлагательно, поэтому крупные неопубликованные рукописи в архивах почти не отложились. Научная работа, представляющая хотя бы небольшой интерес, печаталась в трудах Общества, крупные работы – отчеты и материалы экспедиций, теоретические труды, пройдя рецензирование, печатались отдельными изданиями. Для публикации в трудах РГО отбирались не только работы по их современному для того времени значению, но и научное наследие ученых. Так, в 1892 г. Г.Н. Потанин просил отдел «оказать ему содействие в издании собранных им статей Чокана Валиханова, которые уже переданы им для окончательной разработки профессору Петербургского университета Н.И. Веселовскому, под редакцией которого они и будут изданы»11.
Краеведческий метод исследований преобладал в исторической науке конца XIX – начала XX вв. В это время расширялась деятельность музеев и библиотек. Эти культурно-просветительские учреждения проделали большую работу в области изучения культуры и быта казахского народа. Культурно-просветительская деятельность носила в целом прогрессивный, демократический характер.
Русское Географическое общество перешагнуло те рамки деятельности, которые были определены ему самодержавием. Несмотря на то, что исследования колониального периода носят отрывочные сведения о материальной и духовной жизни казахского общества, они стали отправной точкой в научном изучении Казахстана.
На основе результатов многочисленных поездок путешественников, дипломатов, ученых, военных, а также экспедиций деятелей ЗСО РГО по территории Казахстана и их наблюдений за социальноэкономической жизнью, культурой и бытом казахов накапливался
82
исторический, топонимический, географический и фольклорный материал, освещающий различные аспекты казахской истории.
Деятельность ЗСО РГО в Казахстане способствовала сближению казахского и русского народа. Передовые русские ученые проявляли подлинный интерес казахскому народу и бескорыстно изучали его культуру и быт. В конце XIX – начале XX вв. русскую науку захлестнула волна реакции, и она переживала идейно-методологиче- ский кризис. Тем не менее, были сильны гуманитарные начала, русские исследователи проявляли глубокий интерес к истории Казахстана. Влияние русской культуры отразилось на духовной жизни казахского народа, что определялось участием казахов в работе РГО. Казахская интеллигенция была малочисленной, но ее влияние на жизнь казахского общества было значительным. Российское государство, заинтересованное в возникновении проправительственной номенклатуры и лояльной интеллигенции встает на путь формирования в казахской степи сословия светски образованных людей. Так возникает отряд казахской интеллигенции, характеризовавшийся немногочисленностью, социально неоднородным составом, политической гибкостью в сотрудничестве с государством и противодействующим ему радикальными структурами. Казахская интеллигенция находилась в ритме постоянного баланса между национальной культурой, которую необходимо было сохранить, дабы не потерять собственную этничность и нормами наступающей цивилизации экспортируемой извне.
В наше время большое значение имеет возрождение традиций, истоков национальной культуры и отечественной истории. Необходимо формирование активной позиции граждан нашего общества на основе казахстанского патриотизма и уважения к историческому прошлому, воспитание гармонично развитых, культурно высокообразованных людей. В этом плане большое значение имеет опыт деятельности Западно-Сибирского Отдела Русского Географического Общества по изучению Северо-Восточного Казахстана.
___________________
1Клеменц Д.А. Местные музеи и их значение в провинциальной жизни.
//Сибирский сборник. Вып. 2. 1893. С. 2.
2ГУ «ИсА». Ф. 86. Оп. 1. Д. 11. Л. 135.
3Весь Казахстан. Справочная книга. Алма-Ата, 1931.
4Могилянский М. Областной или местный музеи, как тип культурного учреждения // Живая старина. СПб., 1917. Вып. 4. С. 301–329.
5Фрид Л.С. Культурно-просветительная работа в России до Великой Октябрьской Социалистической революции и ее роль в формировании революционного мировоззрения трудящихся масс. М., 1967. С. 27.
83
6ГУ «ИсА». Ф. 86. Оп. 1. Д. 213. Л. 20.
7ЦГА РК. Ф. 15. Оп. 1. Д. 531. Л. 4.
8Там же. Д. 1056. Л. 48.
9ГУ «ИсА». Ф. 86. Оп. 1. Д. 83. Л. 56.
10ЦГА РК. Ф. 64. Оп. 1. Д. 350. Л. 1–3.
11ЗСО РГО. Т. 25. Омск, 1911. С. 144.
Д. Қамзабекұлы
Қазақстан, Астана, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
АЛАШ КЕЗЕҢІ: СЕРПІЛУ НЕГІЗДЕРІ (АЛАШСКИЙ ПЕРИОД: ОСНОВЫ ПРОБУЖДЕНИЯ)
ХХ ғ. басындағы қазақ əдебиетi тарихында жəдит, Алаш құбылыстары ағартушылық жолындағы ұлттық қозғалыс аясында көрiндi. Сонымен қабат осы кезеңде əдеби-рухани күш пен саяси қайраткерлiктiң бiртұтасқанын да байқауға болады. Мұндай процесс əлем тарихына ортақ екенiн ұмытпағанымыз жөн. Ендеше, тұстастары мен замандастары «Абайдан кейiнгi əдебиеттiң ұйтқысы Һəм жаңа кезеңнiң басы» ретiнде таныған Ахмет Байтұрсынұлының ұлт-азаттық күрестiң жуан ортасында жүруi, ақын-лирик Мағжан Жұмабайұлының 1917 ж. Мəскеуде өткен Мұсылмандар съезiне қатынасуы1 жəне өзге де өз шағының саяси шараларынан шет қалмауы, тағы басқа нақты тарихи фактылар аталған уақыт əдебиетiн миллəттiк қозғалыстан тыс қарастырудың бiржақты болатынын аңғартады. Сондай-ақ ХХ ғ. басындағы əдеби-эстетикалық концепцияларда, көзқарастарда саяси сипаттың айқын көрiнуi «олар таза əдебиеттен жырақ» деген қорытынды жасатпауы тиiс.
Қазақтағы жəдитшiлдiктiң екiншi кезеңi «Айқап» журналының дүниеге келуiмен жəне оның «Қазақ» сынды əлеуеттi газеттiң жарыққа шығуын тездетуiмен, сөйтiп осы екi басылымның өркен жаюымен байланысты. Бұл кезеңде жəдитшiлдiк қазақ өмiрiнде сапалық деңгейге көтерiлiп, Алаш қозғалысына ұласты. «Айқап» пен «Қазақ» азаматтық тарихымызда тұңғыш рет жаңа заманға сай ұлтты ұйыстыруды түбегейлi қолға алды. Осы тарихи миссиясы орасан екi мерзiмдi басылым мынандай нəтижеге қол жеткiздi: бiрiншi, ұлт проблемасын жалпыхалықтық сараптауға, яки талқылауға сала алды;
© Д. Қамзабекұлы, 2010
84
екiншi, жақын жəне алыс болашақтың мақсат-мiндеттерiн анықтап, оларды кезең-кезеңмен орындауға жұмылды; үшiншi, Абай негiздеген жаңа əдеби тiлдi дамытып, өрiстеттi; төртiншi, əдебиет пен халық сұранымын, руханият пен ел мүддесiн тоқайластыра алды.
Танымдық еңбектер мен ғылыми əдебиеттерде 1920 жж. – ақ «Айқап» пен «Қазақ» арасындағы заңды пiкiрталасты «қарамақарсылыққа» балау орын алып келдi. Мысалы, Қ. Кемеңгерұлы «Қазақ тарихынан» атты кiтабында: «Мұсылманша оқығандардың күшiмен 1911 ж. «Айқап» журналы шықты. Басындағы шығарушы ыңғайымен журнал «татар, исламдық» рухымен кетiп, «Уақыт», «Тəржiмəн» газеттерiнiң ойын қолданып, «қазақ отырықшы болу керек» дегендi қуаттады. Бұған қарсы 1913 ж. «Қазақ» газетi шықты: «Жерге отырықшы болудың керегi жоқ» деп. …Бұдан былай қазақ оқығандарының арасында екi ағым ашық айырылды: 1) Əлихан тобы күнбатыс мəдениетiн жастанып, панисламизм рухынан аулақ қазақ ұлтын жасамақшы болды; 2) Бақытжан, Сейдалин Жаһанша тобы ислам дүниесiнен қол үзбей, қазақты ислам туының астына жинамақшы болды», – деп жазды2. Осыған ұқсас тұжырымды С. Аспандиярұлының 30-жылдары жазған «Қазақстан тарихы» еңбегiнен ұштастырамыз. Ол: «Қазақ оқығандары екi негiзгi топқа бөлiндi. «Айқапқа» топтасқан алғашқылары пантүрiкшiлдiк позициясын ұстанып, татар буржуазиясымен қосылып түрiк халқын бiрiктiргiсi келдi. Олар отырықшылдыққа жəне жəдит мектебiне көшудi қолдады. Екiншi топ «Қазаққа» жиналды. Татармен ассимиляцияланудан қорыққан олар қазақ тiлiн дамытты. Шұғыл отырықшылдық халық шаруасын бүлдiредi деп есептедi. Шын негiзiнде бұл топ Щербина бастаған переселен мекемесi мен Потанин, Ядринцев жетекшiлiк еткен Сiбiрдiң «областничество» қозғалысының позициясын ұстанды», – деген едi3. Осы екi пайымның да субъективтi сипаты басым. Қошке «Айқапты» бiрыңғай «түрiкшiл» ретiнде көредi. Тiптi ол бұл журналда 1915 ж. жарияланған өз өлеңдерi мен аудармаларының бағытын да «ұмытқандай» сыңай танытады. Санжар пiкiрiнен ақыл-ойға қарауыл қойған 30 ж. ызбары байқалады. Сондықтан бұл қайраткер амалсыз «октябрьге дейiнгi интеллигенция – халық мүддесiнен алыстаған интеллигенция» деген тұжырым жасаған секiлдi. Сондай-ақ 1920 жж. таяудағы тарих туралы пiкiр бiлдiргенде, алаш зиялыларының «Қазақ» газетiн «Айқаптан» бөлiп қарауының принциптi себебi болса керек. Айталық, «Қазақпен» қазақтың əдеби тiлi қалыптасты»
85
деушiлер (М. Əуезұлы, М. Жұмабайұлы, Ж. Аймауытұлы, т.б.) бұл басылымның еңбегiн айрықша атағанда, қаперлерiне «Айқапта» негiзi қаланып, «Қазақта» жан-жақты дамытылған ұлттық идеяны ұстағаны айқын. Басқаша болуы қисынға келмейдi. Бастау-тұманы басқа ұмытса да «Қазақ» ұмытпасы анық. Бұған бiрер мысал келтiрейiк. М. Дулатұлы «Айқапқа» 3 жыл, «Қазаққа» 1 жыл толғанда: «Бұл журнал қазаққа баспасөздiң ең керектi кезiнде шыққанға, жұрттың бəрi тiлектес һəм көмектес болып жылы шыраймен қарсы алып едi. …Қазаққа бiр жақсы газета, бiр жақсы журнал бiрдей керек емес пе»,-деп жазса4, Ахмет басқарған газетте атын көрсетпеген (бəлкiм, редакциялық мақала) бiр «Айқап» жанашыры журналдың жабылуына байланысты: «Қазақтың айналдырған жалғыз журналының бiрнеше жыл шығып тұрып, ересек болған соң тоқталып қалуына ренжiдiк», – деген тоқтамға келiптi5. Əрине, мұндай жағымды сөздi тiлеулес жан, яғни тiлеуқор жан ғана айта алса керек.
Мерзiмдi басылым болған соң, оның бетiнде түрлi қиғаш пiкiрлер жарияланады. Сол себептi рухтас басылымдардағы пайымдардың əртектiлiгiне қарап оларды бiр-бiрiне жау қылып көрсету ақылға сыя қоймайды. Рас, «Айқап» пен «Қазақ» жүзiнде Əлихан мен Бақытжан, Ахмет пен Жаһанша, т.б. тұлғалар отырықшылық, соған байланысты съезд шақыру жөнiнде бiр тоқтамға келе алмай қатты айтысты. Ə. Бөкейхан мен Б. Қаратаев қазақтың мұсылманшылықта қандай бағыт ұстау керек екенi хақында Петербор мiнберлерiнде «сөзге келген» жерлерi болды. Бiрақ бұл айтыс қарама-қарсы екi бағытқа, яки ағымға негiз болған жоқ. Əлбетте, тұлғалардың кей мəселеде «сөзге келуi» алаш қауымын тiксiндiрдi. Ақын Шəкəрiм қажының:
Дұғай да дұғай сəлем айт, «Айқап» пенен «Қазаққа». Кекеу, сөгiс сөзден қайт, Кез боларсыз мазаққа,–
деуi6 бекер емес.
«Айқап» журналы «Қазақ» газетiнiң дүниеге келуiне қуанды, оған тiлектес болды. Осы журналда жарияланған Ғ. Ғабдылрахман есiмдi ақынның «Орынборда шығатын «Қазақ» туралы» атты өлеңiнде:
Тырысып қайыр iске тату болып, Құданың жаңылмалық жолын қосқан. Анықтап қазақ халын «Қазақ» бiлер, Бұл сөзге құлағың сал, көп туысқан, –
86
деген жолдар7 бар. Бұл 1913 ж. «Қазақ» шыға бастаған кезде жазылған өлең. «Айқап» тiлеуқорлығы бiр бұл ғана емес, жоғарыда Шəкəрiм өлеңiне арқау болған берекесiз айтыстан кейiн «Ынтымақшыл» деген псевдониммен мақала жазған бұл журналдың қайсыбiр авторы: «Айқап» шыққаннан берi осы күнге жұрттың қамын қайғырды, сөйледi, жазды, əлi де сөйлемекшi, қазақты iлгерi бастырмақшы. Былтырдан берi «Қазақ» газетi шығып, өзiнiң алашына айбарлық қылды. Тұңғыш ұлы «Айқапты» сүйген қазақ «Қазақты» да сүйе бастады. Бұларды сүю – қазақтың баласына борыш, парыз. Бұларды сүймеген, сүйемеген ел де болмас», – деп тұжырымдады8.
Сонымен осынау дəйексөздерден екi басылымның жаулығынан, немесе қарама-қарсы бағыт ұстанғанынан гөрi тiлектестiгi, «жұрт қамы үшiн» қатар iзденгенi, бұл жолда пiкiр таластырғандығы байқалады. Осы орайда қайраткер-қаламгер Смағұл Садуақасұлының: «Бiздiңше, Қ. Кемеңгерұлының 1910 ж. қазақ оқығандарының арасында болған қырғи-қабақты саяси екi ағым деп түсiндiруi, одан кейiн «Қазақ» газетiн саясат ауруын қарайтын тамыршы деп ұғындыруы – үлкен қате пiкiр. …10-ыншы жылдарда қазақта саяси екi ағым болған жоқ. …Айтыстың бəрiн саяси ағым дей берсек, жер жүзiнде адамнан «ағым» көп боп кетер», – деген пайымы9 шындыққа сəйкес келедi деп есептеймiз. Сонымен бiрге С. Садуақасұлының 1925 ж. айтқан осы ойынан ғасыр басында зиялылар бiр бағытта жұмыс жасағаны аңғарылады. Ол бағыт – халықты ағарту бағыты едi. Бұл тоқтамды осы екi басылымның «Құрметтi оқушылар!» деп басталатын бiрiншi санындағы кiрiспе мақалалардағы пiкiрлер дəлелдейдi (Мұны «Айқапта» – М. Сералин, «Қазақта» – А. Байтұрсынұлы жазған). «Айқап»: «Газет һəм журнал халық үшiн екендiгiне шек айту жоқ. Халықтың қай дəрежеде алға кеткендiгi – халық арасында таралған газет-журнал һəм кiтаптардан бiлiнедi», – десе10, «Қазақ»: «Əуелi, газет – халықтың алдына түсiп жол көрсетiп, жөн сiлтеп, басшылық айтып тұрады», – деп жазады11. Мұнымен қоса «Айқап»: «Заман ғылым заманы болған соң əрбiр жұрт қатарынан кейiн қалмас үшiн ақша аямай кiтап-газет һəм журнал бастырып халыққа таратудың əждəһəтiнде. …Жұртқа атақ шығарып бiлiм сату үшiн емес, бəлкi дəулет иесi ағалар мұны көрген соң ойға қалмас па екен деген ниетпен», – деп тұжырымдаса, «Қазақ»: «Газет – халыққа бiлiм таратушы. ...Газеттен жұрт естiмегенiн естiп, бiлмегенiн бiлiп, бiртебiрте бiлiмi молайып, зейiнi өсiп, пiкiрi ашылып, парасаты жетiкпекшi», – деп түйiндейдi.
87
Сөйтiп, «Айқап» пен «Қазақтың» өмiр жүзiне шығуы алаш жұртында қалыптаса бастаған негiзгi ағартушылықтың өрiсiн кеңейттi. Бұл екi басылым əр жерде, түрлi формада айтылып жүрген елдi ағарту идеясын бiр жерде тоғыстырып, шындалуына мүмкiндiк бердi. Осы процестi бытырап күн кешкен жұрттың бiр тудың астына жиналып, тұтас елдiкке жұмылу үрдiсiмен салыстыруға келер едi. Негiзгi ағартушылық бастапқы ағартушылықтың шөкiм-шөкiм болса да аса құнды идеясын дестелеп жинап, қал-қадерiнше жүйелей алды. Аталған ағартушылықтың негiзгi сипаты: там-тұмдап дəстүрдi қисынмен жалғай алуында, оқыған атаулыны бiр идеяға топтастыра бiлуiнде, ресми күлбүлте саясатты халыққа баспасөз арқылы түсiндiруге тырысуында, қарапайым жеке адам мүддесi мен ұлт мүддесiн тоқайластыруында көрiндi.
Тəуекел деп тұңғыш журнал ашқан М. Сералин басылымның алғашқы сандарының бiрiнде: «Қазақ баласының iс басында тұрған бас адамдарының iшiнде жұрт пайдасын қара басының пайдасынан артық көретұғын мəрт ерлер шықпайды дегенге көңiлiм нанбайды», – деп жазған болатын12. Осы Мұхамеджан айтқан ерлер шығып, отаршыл жүйемен газет арқылы текетiресемiн деп абақтыға жабылғанда, Ə. Бөкейхан: «Бауырым Ахмет, Мирякуб! Сен екеуiңнiң абақтың – Радищев пен Новиков абақтысы. …18-ғасырда «ақыл патшасы» атанған француз Вольтер едi. Осы Вольтер, замандасы Толстойға неше жол көрсеткен француз Руссо, тағы да осы екеуiнiң замандасы философ Дидро абақтыда жатқан. …Бiздiң Русияда абақтыға жатпаған жақсы адам кем. Жазушы Достоевский, Потанин, Короленко, Мельчин, Чернышевский, Морозов абақтыда жатқан. Бəрiн жазып болмайды. Салтыков, Герцен, Пушкин, Лермонтов, Тургеневтер айдалған. Түркияда халықты қатарға қосамын деп сарбаздар абақтыға жабылған, айдалған. Бұрынғы Мадхат-пашалар 1883 ж. айдауда жүргенде өлген, осы күнгi Ахмед Риза һəм басқалары да абақтыда жатқан. Шырақтарым, сендердi мiнегенде, осылармен бiр салып мiнесе, не армандарың бар?» – деген едi13. Бұдан Ахмет толқынына берiлген баға аңғарылады. Ə. Бөкейханның жоғарыдағы ойымен орайлы пiкiрдi Жұмабайұлы «Жауға түскен жанға» атты өлеңiнде:
Қиялға ескi бата бер, Қайра өзiңдi, дəрмен не? Уайымсыз, ойсыз жата бер,
Жұрт үшiн түстiң, арман не? –
88
деп жеткiзедi14. Əлихан саяси əрiптестерiне «бiз – ағартушылармыз, Алаш тарихы осылай болуымызды тiлейдi, əлем тарихы ағартушылардың алдында бас иедi» деп отырғаны анық. Мағжан да аға толқынға осындай құрмет көрсетедi. Өзiне дейiнгi қайраткерлерге сынмен жəне талаппен қараған, кеңес билiгi тұсында оларды қолдап-қорғаған С. Садуақасұлы: «Бiздiң оқығандарымызды ең мақтағанда сол орыстың просветительдерiне теңеуге болады», – деген ойы15. Əлихан пайымымен сабақтас. 20-жылдары берiлген Смағұлдың бұл бағасы қаншама объективтi болса да, негiзi дəл сол кезде зиялыларды қорғау мақсатында айтылған едi.
Ендi сол Алаш зиялылары қашан бiртұтас күшке бiрiктi, оған не себеп болды деген мəселеге келейiк. Кеңестiк тарихнамадан мəлiм жай: 1905 ж. қаңтарда «бiрiншi орыс буржуазиялық-демократиялық революциясы» басталып, жаппай ереуiлге ұласты, бұл төңкерiс шет аймақты оятты, сөйтiп 1917 ж. «октябрь революциясына» репетиция жасалды. Бiрақ осы түсiндiрiлiмнен бiз қазақ тағдырына қатысты жайларды жiтi бағамдай алмайтын едiк. Кейiн анық болған деректерге қарағанда, бұл оқиғалар тiзбегiнiң бəрi рас, алайда мұның көбi алаштың қилы тарихына бөтен екен. Бiрiншi, Ресей империясының қазақ сынды өгей ұлты 1905 ж. төңкерiстерге өзiндiк көзқараспен қараған. Əсiресе осы төңкерiс насырға шаппасын деп патша өкiметi жариялаған Манифестке (халық арасында «17 октябрь Манифесi» делiнген) үмiт артқан. Мұның себебi де жоқ емес едi. Ең басты себеп: ұлттардың ана тiлiнде бала оқытуына, газет-журнал шығаруына тиым салынды. Ресейлiк түрiк-мұсылмандары арасында 1905 ж. дейiн (1918 ж. шығуын тоқтатқан) И. Гаспринскийдiң аса тəуекелшiлдiгi мен мəмiлегерлiгiнiң арқасында «Тəржiмəн» газетi ғана (оның «Дала уалаятының газетiндегiдей» орысша баламасы болған) шыға алды. Сонымен бiрге татар кəсiпкерлерiне кiтап бастыруға мүмкiндiк туды. Бiрақ Қазан зиялылары да 1905 ж. дейiн газет-журналдан мақұрым едi. Сол жылы қазан айына дейiн жер-жерде «тiлге, дiнге бостандық сұраған» петициялар (мысалы, бiздегi «Қарқаралы петициясы») Петербордағы патша сарайына ағылып жатты. Патша амалсыз жариялаған «17 Октябрь Манифесi»: жиналыс жасауға, сөзге, ана тiлiнде оқуға, жеке бастың азаттығына еркiндiк берiп, өкiметтi бұдан былай халық өкiлдерiнен тұратын Мемлекеттiк Дума басқарады деп шештi16. 1905 ж. қараша айында өткен жергiлiктi жер жəне қала қайраткерлерiнiң съезiнде Ə. Бөкейхан: «Бiзде де ауылдық мектептер қуғын-сүргiнге ұшырауда. Оларда ана тiлiн жүргiзуге тиым салынған.
89
Бiздi де цензура аямай жаншуда. Мысалы, қазақ тiлiне аударылған И. Крыловтың 46 мысалын бастыру үшiн (А. Байтұрсынұлы аудармасын айтып отыр – Д.Қ.) цензордан рұқсат ала алмай сандалғаныма 13 ай өттi. …Қазақ мұқтажы шаш етектен. Ең бастысы – ана тiлiмде емiн-еркiн сөйлесем, тiл бостандығы болса екен дейдi бұл ұлт», – деп мəлiмдеген болатын17. Сөйтiп осы қиындықтар артта қалғандай болып, 1906 ж. басынан Мемлекеттiк Думаға мүшелiкке сайлау науқаны басталады. Ə. Бөкейханға да Думаға мүшелiкке өту мүмкiндiгi туады. Бiрақ патша жандармериясы Əлихандай қайраткерге тосқауыл қойып бағады. Сайлау қарсаңында Ə. Бөкейхан Павлодар маңында тұтқындалады, портфелiндегi бар қағазы тəркiленедi. Бiр айта кетер факт: тəркiленген қағаз арасында Абай өлеңдерiнiң қолжазбасы бар екен18. Алайда заңға сауатты Əлихан бұл тұзақтан босап шығып, кеш те болса Петерборға халық сайлаған депутат ретiнде барады. Тарихтан белгiлi жəне бiр дерек: 1906 ж. Мемлекеттiк I Дума да, 1907 ж. II Дума да патша əмiрiмен күшпен таратылған. Сондай-ақ қазақтан осы Думаның екi шақырылымына ғана депутат сайланған. Ал 1907 ж. II Думаны таратқан патшаның 3 июньдегi жарлығы қазақ сынды империя iшiндегi бiрқатар қауқарсыз ұлттарды сайлану хұқынан айырды. Бұл туралы кейiн Ə. Бөкейхан: «1907 ж. 3 июньде екiншi Дума қуылып, ендi келер Думаларды сайлауға «3 июнь Законы» шықты. Бұл закон бойынша бүгiн қазақ халқы депутатсыз қалды. Қазақ халқы
надан, Думада депутаттық бұған қол емес дедi»,-деп ашынып жазды19. Ресми өкiметтiң аса сойқан əдiлетсiздiгiне жəне дүниеде ешбiр
мемлекетте жоқ халықтарды алалау туралы жоғарыда айтылған заңға кейiн сайланған депутаттардың жаппай қарсылық бiлдiрмей отырғанына назаланған Ахмет Байтұрсынұлы: «Қазақтың дүнияда болған-болмағанымен жұмысы да жоқ депутаттар, хүкiмет кiргiзген проект қандай болса да, жарайды деп қабыл ете салады. Қазақ үшiн ойланып бастарын ауырпайды», – деген болатын20.
Бiздiңше, ХХ ғ. басында алаш жұртын, оның көзi ашық азаматтарын осы 1907 ж. маусым айындағы ұлт хұқының аяққа тапталуы оятты. Алты миллион халықтан бiрде-бiр депутат сайланбады деген сөз – осыншама адамның мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын, олардың зəрулiгiн, мұқтажын ресми өкiметке жеткiзетiн ешбiр жанның болмағаны деген сөз. Дүние жүзi жақсылыққа, теңдiкке ұмтылып отырғанда, Ресей империясының оспадар əрекетiн ақтау мүмкiн емес едi. «Сол жолы бiздiң қазақты Г. Думадан шығарып тастады, – дейдi осы оқиғаны түсiндiргiсi келген Ə. Бөкейхан. – Баяғы қағусыз,
90