Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія
.pdf
11. Устаўце, дзе трэба, прыстаўныя галосныя і зычныя літары.
I. Густое ..ржышча, непрыемная ..мгла, вока..мгненна, хлеб ..ржаны, за..мглёны, боты ..рваныя, пад ..льдом, па..мкнуцца, конь ..ржаў, вялікія
..льготы, на ..льдзіне, мець ..льготы, мяккая ..ржаная салома, узгоркі
..мчаліся, вецер ..рве.
II...оптыка, ..обад, ..уюн, ні..одзін, ..озера, ..удзельнік, ..окісел, ..окаць, на..огул, ..охкаць, па..уцінне, ..абласны, ..охра, ..участак, Тадэ..уш.
12. Адзначце словы, у якіх адбываецца дзеканне і цеканне.
Я(д/дз)віга, Ва(ты/ці)кан, біле(ты/ці)к, блан(ды/дзі)н, а(д/дз)везены, (ды/дзі)медрол,каран(ты/ці)н,ін(дэ/дзе)ец,(ды/дзі)нама,брыган(ты/ ці) на, с(ты/ці)мул, а(дэ/дзе)калон, каман(ды/дзі)р, (дэ/дзе)кабрысты, (ты/ці)ранія.
13. Устаўце, дзе трэба, літару ь.
Ц..ма, чамадан..чык, аген..чык, хатын..скі, вецер дз..ме, разан..скі, с..цежка, песен..ка, стан..це, піс..меннік, подпіс.., казан..скі, чэрвен..скі, вокіс.., сляз..мі.
14. Устаўце, дзе трэба, апостраф ці мяккі знак.
П..яўка, абаў..ю, ад..ютант, кал..е, Лук..янаў, мадз..яр, ін..екцыя, Кандрац..еў, сен..ёр, В..етнам, трыл..яж, куп..істы, пас..янс, трох..ярусны, Аж..е.
15. Выберыце патрэбную літару (вялікую ці малую). Запішыце словы.
Нестар(Л/л)етапісец;(Н/н)імфа;казачнаяБаба(Я/я)га;(К/к)упалаўскія героі; аўтамабіль «(Ф/ф)орд»; Пётр (П/п)ершы; (Г/г)рамадзянская вайна; (Б/б)агдановічы; (З/з)ёлкіны; (П/п)алац спорту; (П/п)іфагорава тэарэма; (М/м)урчыны кацяняты; (З/з)аслужаны дзеяч культуры; (Б/б)елавежская пушча; (Дз/дз)ень маці; сабака (К/к)олі; (К/к)упалле; (А/а)хілесава пята; (Дз/дз)еньадчыненыхдзвярэй;(К/к)рапівоўскіяп’есы;(К/к)ашчэевасмерць; (П/п)алата прадстаўнікоў; узышлі (А/а)нюціны вочкі; (І/і)мператар Японіі; краіны (З/з)ахаду; (Л/л)ітоўская метрыка; (Б/б)алгарскія курорты; Дзень (Н/н)езалежнасці; вёска Стары (С/с)вержань; (М/м)іністр адукацыі.
16. Запішыце словы асобна, разам або праз злучок.
Афіцыйна (ўрачысты); афіцыйна (аформлены); вагонна (паравозны); буйна (квітнеючы); нізка (каларыйны); груба (ачышчаны); нова
241
(ўтвораны); праектна (тэхналагічны); дастаткова (складаны); Кабардзіна (Балкарыя); ідэальна (прамы); партыйна (ўрадавы); паралельна (арыентаваны); вечна (жывы); вечна (зялёны); хлор (бензол); Нова (Барысаў); (у) абхват; вярні (дуб); дызель (матор); прэс (служба); тэрма (ўстойлівы); фізіка (энергетычны); усходне (славянскі); як (след); (у) восьмера; дваццаці (пяці ) (тысячны); стоп (кран); хімічна (чысты); мала (даследаваны); перакаці (поле); максімальна (адкрыты); абы (дзе); проці (кароставы); кілават (гадзіна); праца (дзень); прынцыпова (важны); (у) далечыню; міні (паліто); прымітыўна (зроблены); тэрма (хімічны); контр (адмірал); (па) чалавечы; крэсла (ложак); янка (брылёўскі).
17. Зрабіце арфаграфічны запіс наступных слоў.
[абј∙э́жžва∙н’:∙э],[апплы́∙с’ц’∙і],[а∙с’п’∙э́кт],[ба́пчын],[б’∙ашчула∙с’ц’],
́
[н’∙а∙̮в́’∙даўэ], [дано́шчык], [дара́ц:а], [жы∙ц’:∙о́ва∙с’ц’], [кана́цк’∙і], [пач:а∙п’∙і́∙],ц’[п’∙і́шчы], [раш:ыфрава́∙ц’], [раш:нурава́∙ц’], [дуэ́∙л’],
[спа́ч:ына], [с’н’∙эх], [ра∙з’м’∙э́н], [двурушн’∙ік], [двуγз’м’∙э́н:ы].
́
СПІС ЛІТАРАТУРЫ
Беларуская граматыка : у 2 ч. / пад рэд. М. В. Бірылы, П. П. Шубы. – Мінск : Навука і тэхніка, 1985–1986. – Ч. 1 : Фаналогія. Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтварэнне. Націск. – 1985 ; Ч. 2 : Сінтаксіс. – 1986.
Беларуская мова : хрэстаматыя / склад.: З. І. Бадзевіч [і інш.]. – Мінск : Юнипресс, 2005.
Беларускаямова:энцыклапедыя/пад рэд. А.Я.Міхневіча.– Мінск : БелСЭ, 1994.
Беларускі правапіс : дапаможнік / І. Л. Бурак [і інш.] ; пад агул. рэд. Д. В. Дзятко. – Мінск : ТетраСистемс, 2012.
Бондал,І.В.Сучаснаябеларускаямова.Лексіка.Фразеалогія. Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія : тэст. заданні / І. В. Бондал, В. Э. Зіманскі. – Віцебск : ВДУ імя П. М. Машэ-
рава, 2016.
Бурак, Л. І. Сучасная беларуская мова. Арфаграфія і пунктуацыя. Практыкум / Л. І. Бурак, І. Л. Бурак. – Мінск : Універсітэцкае, 1993.
Бурак, Л. І. Сучасная беларуская мова. Практычныя заняткі / Л. І. Бурак, В. П. Красней, У. М. Лазоўскі. – Мінск : Універсітэцкае, 1989.
Выгонная, Л. Ц. Інтанацыя. Націск. Арфаэпія / Л. Ц. Выгонная. – Мінск : Навука і тэхніка, 1991.
Граматыка беларускай мовы : у 2 т. / рэд.: К. К. Атраховіч (Крапіва), М. Г. Булахаў, П. П. Шуба. – Мінск : Навука і тэхніка, 1962–1966. – Т. 1 : Марфалогія. – 1962 ; Т. 2 : Сінтаксіс. – 1966.
Жаўняровіч, П. Даведнік па літаратурнай праўцы. Арфа графічны, пунктуацыйны, лексічны, марфалагічны, сінтаксічны, тэхнічны ўзроўні / П. Жаўняровіч. – Мінск : Адукацыя і выха-
ванне, 2017.
Зборнік тэкстаў для лінгвістычнага аналізу / аўт.-склад.: З. І. Бадзевіч [і інш.]. – Мінск : БДУ, 2005.
Івашуціч, Я. М. Націск у дзеяслоўныхформах сучаснайбеларускай мовы / Я. М. Івашуціч. – Мінск : Выш. шк., 1981.
Іўчанкаў, В. І. Беларуская арфаграфія: апавяданні і гісторыі / В. І. Іўчанкаў. Мінск : Пачатк. шк., 2010.
243
Кандраценя, І. У. Сучасная беларуская арфаграфія : акад. давед. / І. У. Кандраценя, Л. П. Кунцэвіч, А. А. Лукашанец. – Мінск : Аверсэв, 2012.
Кароткая граматыка беларускай мовы : у 2 ч. / навук. рэд. А. А. Лукашанец. – Мінск : Беларус. навука, 2007–2009. – Ч. 1 : Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. – 2007 ; Ч. 2 : Сінтаксіс. – 2009.
Крывіцкі, А. А. Практыкум па фанетыцы беларускай мовы : [для ВНУ] / А. А. Крывіцкі, А. І. Падлужны. – Мінск : Выш. шк., 1989.
Крывіцкі,А.А.Фанетыкабеларускаймовы/А.А.Крывіцкі,А.І.Падлужны.– Мінск : Выш. шк., 1984.
Куліковіч, У. І. Сучасная беларуская арфаграфія. Правілы. Трэніровачныя заданні. Кантрольныя работы. Заліковыя тэсты. Даведкі : вучэб. дапам. / У. І. Куліковіч. – Мінск : Новое знание, 2011.
Лепешаў, І. Я. Сучасная беларуская літаратурная мова: спрэчныя пытанні : дапаможнік / І. Я. Лепешаў. – Гродна : ГрДУ, 2002.
Плотнікаў, Б. А. Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум / Б. А. Плот нікаў, Л. А. Антанюк. ‒ Мінск : Інтэрпрэссэрвіс : Кн. Дом, 2003.
Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі. – Мінск : Нац. цэнтр прававой інфарм., 2008.
Русак, В. П. Марфаналогія сучаснай беларускай мовы / В. П. Русак. – Мінск : Беларус. навука, 2003.
Сучасная беларуская мова. Уводзіны. Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Лексікалогія. Лексікаграфія. Фразеалогія. Фразеаграфія / Я. М. Камароўскі [і інш.]. – Мінск : Выш. шк., 1995.
Сямешка, Л. І. Беларуская мова. Уводзіны ў навуку аб мове. Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія : вучэб. дапам. / Л. І. Сямешка. – Мінск : Сучас.
слова, 1999.
Сямешка, Л. І. Курс беларускай мовы / Л. І. Сямешка, І. Р. Шкраба, З. І. Бадзевіч. – Мінск : Універсітэцкае, 1996.
Фанетыка беларускай літаратурнай мовы / пад рэд. А. І. Падлужнага. – Мінск : Навука і тэхніка, 1989.
Шакун, Л. М. Гісторыя беларускага мовазнаўства / Л. М. Шакун. – Мінск : Універсітэцкае, 1995.
Шкраба, І. Р. Варыянтнасць у сучаснай беларускай мове / І. Р. Шкраба. – Мінск : Асар, 2004.
Янкоўскі, Ф. М. Беларускае літаратурнае вымаўленне / Ф. М. Янкоўскі. – Мінск : Нар. асвета, 1976.
ЗМЕСТ
ПРАДМОВА.............................................................................. |
3 |
УВОДЗІНЫ............................................................................... |
7 |
§ 1. Змест і суадносіны паняццяў: мова этнасу, мова нацыі, |
|
дзяржаўная мова, родная мова. Роля роднай мовы ў працэсе |
|
станаўлення асобы і ў развіцці цывілізацыі............................ |
7 |
§ 2. Мова як сродак камунікацыі |
|
і інструмент пазнання рэчаіснасці........................................... |
13 |
§ 3. Мова і маўленне. Формы маўленчых зносін.................... |
16 |
§ 4. Сацыяльна-функцыянальная дыферэнцыяцыя |
|
беларускай нацыянальнай мовы............................................... |
21 |
§ 5. Функцыянальныя стылі маўлення. Моўныя |
|
асаблівасці функцыянальных стыляў...................................... |
23 |
§ 6. Літаратурныя нормы з пункту гледжання |
|
сінхроннай дынамікі.................................................................. |
26 |
§ 7. Норма і варыянтнасць........................................................ |
30 |
§ 8. Беларуская мова сярод іншых моў свету.......................... |
32 |
§ 9. Сучасная беларуская мова як прадмет вывучэння |
|
ў вышэйшых навучальных установах...................................... |
34 |
ФАНЕТЫКА............................................................................. |
43 |
§ 10. Роля гукавога ладу мовы ў працэсе камунікацыі.......... |
43 |
§ 11. Прадмет і задачы фанетыкі.............................................. |
44 |
§ 12. Практычнае значэнне фанетыкі....................................... |
46 |
§ 13. Метады вывучэння гукавога ладу мовы......................... |
47 |
§ 14. Беларуская фанетыка: |
|
сучасны стан і перспектывы развіцця...................................... |
50 |
§ 15. Транскрыпцыя, яе віды. Фанетычная транскрыпцыя... |
54 |
§ 16. Сінтагматычныя і парадыгматычныя |
|
адносіны ў фанетыцы................................................................ |
56 |
§ 17. Фанетычныя адзінкі ў маўленчай плыні........................ |
57 |
§ 18. Гукі мовы як фанетычныя адзінкі................................... |
59 |
§ 19. Будова маўленчага апарату. Артыкуляцыя гукаў........... |
61 |
245
§ 20. Артыкуляцыйная класіфікацыя зычных гукаў........................................... |
62 |
§ 21. Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных гукаў........................................ |
66 |
§ 22. Адрозненні паміж зычнымі і галоснымі гукамі........................................ |
67 |
§ 23. Акустычныя ўласцівасці гукаў.................................................................... |
68 |
§ 24. Акустычная класіфікацыя гукаў................................................................. |
69 |
§ 25. Перцэптыўны аспект вывучэння гукаў....................................................... |
73 |
§ 26. Гукапіс у мове мастацкай літаратуры......................................................... |
75 |
СКЛАД................................................................................................................... |
90 |
§ 27. Паняцце склада ў лінгвістыцы. Тыпы складоў.......................................... |
90 |
§ 28. Фанетычны складападзел............................................................................ |
92 |
§ 29. Склада-марфемная арганізацыя слова ў беларускай мове........................ |
93 |
НАЦІСК.................................................................................................................. |
98 |
§ 30. Роля прасадычных фанетычных адзінак |
|
у арганізацыі маўленчай плыні............................................................................ |
98 |
§ 31. Націск як суперсегментная адзінка. Функцыі націску.............................. |
99 |
§ 32. Структурныя тыпы націску......................................................................... |
100 |
§ 33. Фанетычныя тыпы націску.......................................................................... |
101 |
§ 34. Разнавіднасці націску паводле сегментнага ўзроўню: |
|
слоўны, тактавы, фразавы, лагічны..................................................................... |
102 |
ІНТАНАЦЫЯ......................................................................................................... |
108 |
§ 35. Інтанацыя як суперсегментная адзінка....................................................... |
108 |
§ 36. Паняцце пра інтанацыйную адзінку........................................................... |
110 |
§ 37. Паняцце і тыпы інтанацыйнай канструкцыі.............................................. |
112 |
ФАНЕТЫЧНЫЯ ПРАЦЭСЫ................................................................................ |
118 |
§ 38. Фанетычныя працэсы ў сучаснай беларускай мове.................................. |
118 |
ЧАРГАВАННІ ГУКАЎ.......................................................................................... |
124 |
§ 39. Чаргаванні гукаў у маўленчай плыні.......................................................... |
124 |
§ 40. Пазіцыйныя чаргаванні зычных гукаў........................................................ |
125 |
§ 41. Пазіцыйныя чаргаванні галосных гукаў..................................................... |
126 |
§ 42. Гістарычныя чаргаванні зычных гукаў...................................................... |
127 |
§ 43. Гістарычныя чаргаванні галосных гукаў................................................... |
128 |
ФАНАЛОГІЯ........................................................................................................ |
131 |
§ 44. Фаналагічны аспект фанетыкі..................................................................... |
131 |
§ 45. Сутнасць тэрміна «фанема» ў розных фаналагічных школах.................. |
132 |
§ 46. Фаналагічныя пазіцыі. Алафоны, варыянты і варыяцыі фанемы............ |
137 |
§ 47. Дыферэнцыяльныя і інтэгральныя прыметы фанем ................................ |
140 |
§ 48. Састаў галосных і зычных фанем у беларускай мове............................... |
141 |
§ 49. Сістэма зычных фанем у беларускай мове................................................. |
143 |
246
§ 50. Карэляцыі фанем па звонкасці/глухасці..................................................... |
144 |
§ 51. Карэляцыі фанем па цвёрдасці/мяккасці.................................................... |
147 |
§ 52. Карэляцыі шыпячых/свісцячых фанем, выбухных/афрыкат.................... |
149 |
§ 53. Фаналагічны статус падоўжаных (гемінатыўных) фанем |
|
і фанемы <j>........................................................................................................... |
150 |
§ 54. Фаналагічны статус пратэтычных гукаў.................................................... |
151 |
§ 55. Сістэма галосных фанем у беларускай мове.............................................. |
152 |
§ 56. Моцныя і слабыя пазіцыі галосных фанем................................................ |
153 |
§ 57. Суадносіны паміж зычнымі і галоснымі фанемамі ў моцных |
|
і слабых пазіцыях................................................................................................... |
155 |
§ 58. Сінтагматычныя адносіны ў фаналогіі....................................................... |
157 |
§ 59. Абмежаванні ў парадыгматыцы галосных і зычных фанем, |
|
выкліканыя сінтагматыкай.................................................................................... |
162 |
§ 60. Фаналагічная транскрыпцыя....................................................................... |
163 |
АРФАЭПІЯ............................................................................................................ |
169 |
§ 61. Арфаэпія як раздзел мовазнаўства.............................................................. |
169 |
§ 62. Фарміраванне беларускага літаратурнага вымаўлення............................. |
171 |
§ 63. Вымаўленне галосных ва ўласнабеларускіх словах.................................. |
173 |
§ 64. Вымаўленне зычных і іх спалучэнняў у спрадвечных словах................. |
175 |
§ 65. Вымаўленне галосных і зычных у запазычаных словах........................... |
177 |
§ 66. Прычыны адхіленняў ад літаратурнага вымаўлення................................ |
178 |
ГРАФІКА............................................................................................................... |
185 |
§ 67. Паняцце графікі і яе асноўныя задачы....................................................... |
185 |
§ 68. Беларускі алфавіт.......................................................................................... |
187 |
§ 69. Прынцыпы беларускай графікі.................................................................... |
191 |
§ 70. Гісторыя фарміравання графічнай сістэмы беларускай мовы.................. |
192 |
АРФАГРАФІЯ....................................................................................................... |
197 |
§ 71. Арфаграфія, яе змест і задачы..................................................................... |
197 |
§ 72. Прынцыпы беларускай арфаграфіі............................................................. |
198 |
§ 73. Правапіс галосных........................................................................................ |
202 |
§ 74. Правапіс зычных........................................................................................... |
208 |
§ 75. Напісанне слоў разам і праз злучок............................................................ |
212 |
§ 76. Правапіс мяккага знака і апострафа............................................................ |
213 |
§ 77. Правапіс вялікай і малой літар.................................................................... |
214 |
§ 78. Правапіс абрэвіятур...................................................................................... |
225 |
§ 79. Правілы пераносу......................................................................................... |
228 |
§ 80. Гісторыя і тэндэнцыі развіцця беларускай арфаграфіі............................. |
229 |
СПІС ЛІТАРАТУРЫ........................................................................................... |
243 |
Вучэбнае выданне
Чахоўская Таццяна Леанідаўна Чахоўскі Георгій Канстанцінавіч
СУЧАСНАЯ БЕЛАРУСКАЯ МОВА.
ФАНЕТЫКА. ФАНАЛОГІЯ. АРФАЭПІЯ. ГРАФІКА. АРФАГРАФІЯ
Рэдактар С. П. Грынкевіч
Мастак вокладкі Т. Ю. Таран Тэхнічны рэдактар Т. К. Рамановіч Камп’ютарная вёрстка Н. І. Бандарчык, В. У. Гасюк Карэктар Н. В. Яненка
Падпісана да друку 25.09.2017. Фармат 60×84/16. Папера афсетная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 14,41. Ул.-выд. арк. 16,34.
Тыраж 120 экз. Заказ 628.
Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт. Пасведчанне аб дзяржаўнай рэгістрацыі выдаўца, вытворцы,
распаўсюджвальніка друкаваных выданняў № 1/270 ад 03.04.2014. Пр. Незалежнасці, 4, 220030, Мінск.
Рэспубліканскае ўнітарнае прадпрыемства «Выдавецкі цэнтр Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта». Пасведчанне аб дзяржаўнай рэгістрацыі выдаўца, вытворцы, распаўсюджвальніка друкаваных выданняў № 2/63 ад 19.03.2014. Вул. Чырвонаармейская, 6, 220030, Мінск.