41.XvIғ 20-30жж Қазақ хандығының «Уақытша әлсіреуі»

XVIғ басында нығайған Қазақ хандығының жағдайы әлсірей бастады.Хандықты нығайтуға қажырлы қайрат жұмсаған Қасым хан қайтыс болғаннан кейін ел ішінде билік үшін талас туды. Қазақ хандығына қарсы моғол,өзбек хандығының соғыс одағы қалыптасты. Қасымның баласы Мамаш әкесінің орнына отырып көп ұзамай өзара қырқыстың бірінде қаза болады.Бұдан кейін таққа Қасымның немере інісі Тахир1523-1533ж отырады.Ол ел билеуге қабілеті төмен, әскери\саяси істерге олақ еді. Ол феодалдық қырқыстарды тия алмады, көрші елдермен Шайбани әулетімен.Ноғай Ордасымен,Моғолстан хандығымен жауласты.Бұл соғыстарда жеңіліп, Қазақ хандығы оңтүстіктегі, солт.батыстағы жерінің біраз бөлігінен айырылып қалды.Тек Жетісу жерін ғана сақтап қалды.1524ж Моғолстан ханы Сұлтан Саидке қарсы қырғыздармен одақ жасасады. Негізгі шайқастар Ертіс бойында,Алтын Емелде,Ыстықкқл маңында болып,моғолдар жеңіліп, Қашқарияға қашады. Жетісу мен Ыстықкөл өңірі қазақтар мен қырғыздардың қолында қалды. Тахир хан Жетісуға қашып барып Моғолстан ханына қарсы қырғыздармен одақ жасасты.1527ж кейін ол тек қырғыздарды биледі, ойрат-жоңғарлардың Жетісуға жасаған шабуылына қарсы күресті.Мемлекеттік билік құлдырап,мемлекеттің шекара аумағы қысқара түсті.Тахир ханның өлімінен кейін оның інісі Бұйдаш(1533-1534) қырғыз\қазақ бірлестігінің басшысы болды.Жетісу өңіріне билік еткен ол қазақтардың бір ғана бөлігін биледі. Оның тұсында феодалдық қырқысулар, соғыстар тоқталмады.ХҮІғ 30ж Бұйдаш ханмен қатар өзге де қазақ хандары, батыс өңірдеАхмет, Жетісуда Тоғым хан болған.Бұл жағдай қазақ хандығының феодалдық бытыанқылыққа ұшырағандығын көрсетеді. Қазақ хандығының өзара қырқысуын пайдаланған өзбек ханы Убайдуллах Моғолстан ханы Абдар Рашидпен соғыс одағын құрып, Жетісуда соғыс ашты.Қазақ әскері жеңіліп,Бұйдаш хан қашып құтылады.Бұл хандар тұсындағы үздіксіз соғыстар жағдайында феодалдық езгінің күшеюі халық наразылығын туғызып, басқа жаққа көшуді ұлғайтты.

42. Хақназар хан тұсындағы қазақ хандығы. Ішкі-сыртқы саясаты.Қасым хан қайт. болған соң, Қазақ ханд-да болған саяси дағдарыс ұзақ жылға созылды. Ішкі талас-тартыс пен сыртқы феодалдық соғыс-ң ауыртпалығы Қазақ хан-ң біршама әліретті. Осындай саяси жағынан ыдырай бастаған қазақ хандық-н біріктіріп, оларды аймақтық жағынан ұлғайтуға, Қазақ ханд-ң халықаралық жағ-ын нығайтуға Қасым хан-ң баласы Хақназар хан зор үлес қосты. Хақназар хан (1538-1580) хан тағына отырысымен, көршілес мем-мен қар-қатынасты күшейтіп, өз ханд-ң саяси белменділігін арттыруға көп күш жұмсады. Х. Бат-ғы Ноғай Ордасымен, Оңт-де Орта Азия хал-мен, Солт-де Сібір ханд-мен, іргелес жатқан Шайбани әулетімен сенімге негізделген қар-қатынас орнатуға қол жеткізді.Х.хан тұсында Қазақ х-ң сыртқы жағ-да аса ірі тарихи оқиға-р болды. Ресей мем-ті шығ-қа қарай іргесін кеңейтті. Ресей патшасы 1552 ж. Қазан хан-н, 1556 ж. Астрахань ханд-н, Қырым ханд-н өзіне бағ-ды. Бұл тарихи-саяси оқиға Еділ мен Жайық ар-да ұлан-байтақ өңірді мекендеген Ноғай Ордасын ыдырата бастады. Қазақ хан-ң Х.хан билік жүргізген кезінде күшеюі, халық-ң тұрмысының жақсаруы Ноғай Ордасына қарасты қазақ тайпа-рын қызықтырып, өзіне тартты. Ал Мәскеуге қосылғысы келеген Ноғай-ды Дон даласына дей. ығыстырды. Осылайша, Х. Қасым-ң кезіндегі жер аумағын қалпына келтірді. Бірақ қазақ ханд-ң солт-бат жер-рін қайтарып ала алмады. Оған кедергі жасаған Ресей болды.Қазақ-моғол қар-қатынастары.Моғолстан ханы Абд ар-Рашид Жетісу мен Ыстықкөлдің маң-ғы жерлерді басып алу үшін XVI ғ-ң 50-60 ж-ры Қазақ х-на қарсы соғ. бастады. Қарсы күреске Х.хан қазақ-қырғаз одағы-ң әскер-рін пайд-ды. Бұл шайқас-ң бірінде Абд ар-Рашидтің баласы қаза тапты. Бұған жауап ретінде Абд ар-Рашид өршелене шаб.жасап, қаз-қырғыз одағы-ң әскерін жеңіліске ұшыратты. Сон.қат. Жетісуға ойраттар-ң тонаушылық жорық-ы жиілей түсті. Осы-дың салдарынан Х.хан Жетісудағы біршама жерін уысынан шығарып алды. Дегенмен 1570 ж-ң аяғында да Жетісу-ң бат.бөлігі Шу, Талас өңірі оның билігінде болды.Өзбектермен қар-қат-сы. Қасым х-ң кезіндегі жер-ді қайтарып алу мақ-да Х.хан Бұқар ханы Абдаллахпен досытқ шарт жасасты. Қазақ-р мен өзбект ар-да сауда дамыды. 1579 ж. Абдаллах көп әскер жинап, Ташкент маңы билеушісі Баба сұлтанға қарсы жорық бастайды. Х.хан бұл жерде Абдаллах ханды қолдайды. Қолдау көрсеткені үшін Абдаллах хан Түркістан айм-ғы бірнеше қаланы Қазақ ханына сыйға береді. Баба сұлтан да Қазақ х-на Түркістан, Сауран қала-рын сыйға беріп, қазақ сұлтан-рын өзіне қаратпақшы болады. Алайда 1579 ж. 2-ші жарт-да қазақ сұлтандар-ң Абдаллах ханды жақтамақ болған әрекетін Баба сұлтан сезіп қалып, қазақ сұлтаны Жалымды, оның 2 ұлын, Х.хан-ң 2 ұлын өлтіреді. 1580 ж оның астыртын жіберген адамдары Х.хан-ң аулына келіп, Х.ханды, оның туыс-рын өлтіреді.

43. Тәуекел хан тұсындағы Қазақ хандығы. Шығай ханнан кейін (1580-1582 жж). Қазақ ханд/н басқ. Тәуекел х/ң тұсында (1582-1598) Қазақ хандығының территориясы одан әрі кеңейе түсті. Теуекел ханның тұсында қалмақтардыц біраз бөліп қазақтарға қарады. Соған байл. Тәуекелді "Қазақ пен қалмақтың ханы" д.а.Тәуекел сыртқы саясатында халықтың оңтүстігіндегі қалаларда билікті нығайтуға күш салады.Тәуекел хан 1598 жылы Бұқара қаласын коршауда жараланып, Ташкент қаласында қаза болды.Тәуекел Сыр өңірінің қалалары үшін күресті бастап, 1586 жылы Ташкентті алуға әрекет жасайды. Абдаллах ханның әскерлері оңт.те шоғырланғанын біліп, Тәуекел Мауараннахрдың солт. аймақтарына шабуылдайды. Оның шабуылы Түркістан, Ташкент, тіпті Самарқанд сияқты қалаларды талқандады, Тәуекел шайқасқа түспей, асығыс шегініп кетті. Сөйтіп, Тәуекелдің Ташкентті алуға жасаған алғашқы әрекеті сәтсіз аяқталды.Ташкент өңірінде болған 1588 жылғы көтеріліс сол кезіндегі қазақ халқы тарихындағы маңызды оқиғалар қатарына жатады. Сонау 1585 жылы-ақ Абдаллахқа дербес қарсы шыққан Тәуекел бұл көтеріліске қатысқан жоқ. Ол жеңген жағдайда өзіне айтарлықтай пайда келтіретін болса да, басқа қазақ сұлтандары жүргізген бұл күреске қосылмады. Тәу-л 1582 жылдың аяғында Абдаллахтан кеткеннен кейін оның жоғарғы билік үшін ұзақ уақыт табан тіресе күресуіне тура келді. 1596 жылы оның хан атағы болғанымен, алайда ол осы заңды негізге алмаған еді. Тәуекелдің сол жылғы Ташкентті шабуын суреттей келіп, Ескендір Мұңшының өзі де «өзіне хан атағын алған қазақ Тәуекел сұлтан сансыз көп әскермен Ташкентке жақындап келді» деп хабарлайды.Мәскеумен қатынасТәуекелдің хан жағдайын 1586 және 1594 жылдар арасында жүргізілген ұзақ та табанды күрес нәтижесінде жеңіп алғаны, оның содан кейін Мәскеумен қатынастар жасау кезінде нағыз хан ретінде әрекет еткені анық болады.1594 жылы Тәуекел өзін бодандығына қабылдауды өтініп, Федор патшаға Құл-Мұхамедті елші етіп жіберді. Бұл елшілік туралы істе Тәуекел хан «қазақ және қалмақ патшасы» деп те аталған, бұдан оған Орт және Солт. Қ-ды мекендеген қазақт.ға жақын көшіп-қонып жүрген кейбір жоңғар рулары бағынған деген қорытынды жасауға болады.Сонымен қазақ елшілігінің алдында Ораз-Мұхаммедті қайтаруға қол жеткізу және Абдаллахқа қарсы күресте Мәскеудің көмегіне уәдесін алу міндеттері қойылды. 1595 жылғы наурыз айында елшіге патшаның жауап грамотасы тапсырылды, онда Тәуекелге қазақ хандығын «өзінің патшалық қол астына» алатынын хабарлаған.1598 жылы Тәуекел Шайбани ұрпақтарының мемлекетіне жаңа шапқ/қ жасайды.шайқаста Тәуекел хан ауыр жараланып, Ташкентке қайтып келіп қаза б/ы.

44. XVII ғасырдағы Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы. XVIIғ аяғында ж/е XVIIIғ басында қазақ қоғамының өндіргіш күш/і өте баяу дамыды, өндірістік қатынас/ бұрынғысынша патриархаттық – феодалдық калпында еді. Көшпелі ж/е жарт көшп мал шару.ғы көбіне табиғаттың стихиялық күш/не байланысты болды. Феодалдыққа негізделген тәуелді мал өсіруші шаруа/ң еңбек өнімділігі мардымсыз еңбек болып қала берді. Қазақ қоғамының экон.қ базис-негізі-көшп мал шару.ғы Қаз.н терр.нда мемл.ң дамуы мен нығаюының алғы шарт/ң жасалуына едәуір кедергі болды. XVIIғ ақыры мен XVIIIғ басында Қазақ хандығы ішкі-сыртқы аса ауыр жағдайға тап болды. Қазақ хандығына үстемдік еткен әскери феодалдық шонжар/ арасында ішкі тартыс пен алауыздық ұлғая берді. Қазақ хандығы өз ішінен үш жүзге жіктелетін еді. Бұл дәуірде әр жүзді билеген кіші хан/ Қазақ хандығының ханына сөз жүзінде бағынғанымен, іс жүзінде өз алдына жеке саясат жүргізе бастады. Әрбір жүздің қарауындағы ұлыс/ды билеген сұлтан/ да дербестікке бой ұрды. Сөйтіп, қазақ хандығы XVIIғ аяғында XVIIIғ басында негізінен саяси жағынан бытыраңқы ел болып қала берді. Саяси берекесіздіктің экон.ға тигізген зардабы күшейіп, жүз/дің арасындағы шару.қ байаныс/ бұрынғыдан да әлсіреді. Жоңғар феодал/ң шапқыншылығы салдарынан көшп ж/е жарт көшп аймақ/мен қала-қыстақ арасындағы шару.қ байланыс ж/е сыртқы базар/мен сауда-саттық байланыс үзіліп қалып отырды. Бұл жағдай/ халықтың шару.ғы мен тұрмысына қыруар қыйыншылық/ туғызды. Елдің экон.қ өмірінде үлкен роль атқарып келген Оңт. Қаз.ғы қолөнер мен сауда орталығы болған кала/ құлдырап кетті. 1718ж Тауке хан қайтыс болды. Қазақ халқының басына зор зобалаң бұлты төңді. Қазақтың феодал шонжар/ы арасындағы алаусыздық, хандыққа таласқан өзара қырқысқа айналды. Таукенің орнына отырған Болат ханның тек атағы ғана болды. Жүз/ді билеген кіші хан/ өз алдына дербестеніп, қазақ хандығы саяси жағынан бөлшектенді: Орта жүзді Сәмеке хан мен Күшік хан биледі. Үлы жүзді Жолбарыс хан биледі, Кіші жүзді Әбілхайыр хан биледі. Ең беделді деген Әбілхайыр ханның билігі де Кіші жүзге тұтас жүрмеді. Барақ сұлтан мен Қайып сұлтан/ өз иелік/н жеке басқарды. Бөлшектенген бытыраңқы хан/ мен сұлтан/ жауға қарсы күш біріктіре алмады, нәт.де үрдіс-ұдайы шабуыл жасап, жоңғар/ жеңіске жетіп отырды. Жоңғар/ң жеңісінің негізгі себеп, жоңғар әскер/ң жауынгерлігінде емес, қазақ хан/ң өзара қырқысқан «ала жылан, аш бақалығында» еді. Мұны өз заманындағы тарихи жазба дерек/ дәлелдейді: «1718ж көктемінде Аягөз өзенінің бойында қазақ жасақ/ы мен жоңғар әскер/ң арасында болған 3 күндік қан төгіс ұрыс, алғашқы 2 күннің ішінде қазақ/ бір шама ойдағыдай ұрысса да, соңы қазақ жасак/ң жеңілісімен аяқталды. Орыс елшісі Бранцевтің айтуына қарағанда, ұрыс қатты болған. Қазақтың жеңілуіне себеп: екі ұдай болып жауласып жүрген Әбілхайыр сұлтан мен Қайып сұлтанға қараған жасақ/ң әскер басшы/ы өз/ң соғыс қимыл/н келісіп жүргізбеген» . Қаз/ң жеңіліске ұшырау себебі қазақ хан/ы арасындағы феод.қ тартыстан болып отырғаннын Орынбор экспедициясының бастығы И.Крылов ақын айтқан. Ол: «егерде жалпы ауыз бірлік/і болса қазақ/ басқыншы/ды жеңіп шығар еді, бірақ олардың 1 ханы соғысқа шығатын болса, 2-шісі соғысуды қояды. Сөйтіп, өз/ң иелік/н қалмақ/ға жем қылып, жұрдай болып шыға келеді» деп жазады.

45. Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы. Жәңгір.ң баласы Тәукехан (1680-1718) тұсында қазақ х.ң күш-қуаты өсіп бірлігі артады.Ол асқынған ішкі феодалдық алауыздық пен бытыраңқылықты жойып,1 орт.қа бағынған Қ.Х-ын құруға қажырлы еңбек жұмсайды.Х-қ билікті күшейтуге бағытталған реформа/р жүргізді.Т.х.ды ел арасында «әз-Тәуке»деп атап кеткен.Қазақ жеріне елшілікті басқарып кеген М.Тевкелев 1748ж жазылған құжатта:″Тәуке хан өте ақылгөй кісі б.н,оны қырғы/(қазақ/) үлкен құрметпен еске алады″,-деп көрсетеді.Халық зердесінде Тәуке заманы Қ.Х-ының ең бір өрбіген,«қой үстіне боз торғай жұмыртқалаған заман»,«алтын ғасыр»деп еске алынады.Орыс.ң тарихшысы А.И.Левшин Тәукені Спарта.ң ақылгөйі Ликурген теңеген. Тәуке х.мемл-к басқару жүйесіне үлкен өзгері/р енгізді.Би/ кеңесін құрып,билік аумағын кеңейтті. Би/р кеңесі мемлекет-ң ішкі ж.е сырт. саясатына қатысты мәселе/ді шешуде үлкен қызмет атқарды. Би/ кеңесі.ң құрамына Төле би,Қоқым сияқты дарынды қайраткер/р енді. Би/р кеңесі хан-қ билікті шектеу құқығына ие б.ды.Сонымен қатар, Би/р кеңесі сот-қ билікті де атқарды. Би/р кеңесі мерзімді түрде Сыр бойындағы Түркістан,Әңгірген ж.е Сайрам жерінде орн-н Битөбеде, Мартөбеде шақырылған.Үш жүз-ң басын біріктіріп, о/р-ң көшіп-қону конысын белгіледі. Әр руға таңба үлестіріп, ұранын айқындады. Жыл сайын қазақ ру басы/рын жинап Күлтебеде кеңес өткізді.Тәуке хан-ң аты тарихта "Жеті Жарғы" зан/р жинағымен де тығыз байланысты.Тәуке х.Қасым х.мен Есім х-ң тұсында жасалған қаз-ң әдет-ғұрып, заң жора/рын бір ізге түсіріп, "Жеті Жарғы" зандар жинағын жасады.«Жегі жарғыға» әкімшілік,қылмыстық істер,азаматтық құқық норма/ры,сондай-ақ салық/р,діни көзқарас/р туралы ереже/р,яғни онда қазақ қоғамы өмірі-ң барлық жағы түгел қамтылған. "Жеті Жарғы"-7 әдеттік құқық-қ жүйеден тұратын қоғам-қ қатынас/ды ретттейтін сала/дың жиынтығы.О/р:жер дауы,жесір дауы,құн дауы,бала тәрбиесі ж/е неке,қылмыстық жауапкершілік,ру/ арасындағы дау,ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету. "Жеті Жарғыны" қазақ халқы 19-шы ғ.ң орт.на дейін қолданып келеді. "Жеті Жарғы" заң/р жинағы мемлект-ң ішкі жағдайын күшейтуге бағытталды.Осы заң негізінде қазақ-ң тайпа,ру басыларын жылына 1 рет жиналуға міндетті.Жиынға қару асынып кеген азамат-р-ң ғана дауыс беру құқықтары болды.Сонымен 1-ге қару асынып келген азамат жылына өз байлығы.ң 1/20бөлігн салық ретінде мемл.ке беруге міндеттеледі.Жиынға қатысушы әр ру-ң өз таңбасы б.ды."Жеті Жарғыда" қылмысты іс-құқық норма/рына үлкен орын бөлінген.Қылмыс ретінде:кісі өлтіру,мертіктіру,әйелді зорлау,соққыға жығу,қорлау,ұрлық істеу ж.е т.б жатқан.Жазалау.ң ең көп таралған түрі-құн төлеу б.ған.Мыс:,өлген ер адам-ң құны 1000 қой болса,әйел адам-ң құны 500 қой болған. "Жеті Жарғы"б.ша өлім жазасы мен құн төлеуден басқа жаза/р да қолд-н.Күйеуін өлтірген 2 қабат әйел елден қуылса,христиан дінін қабылдаған адам-ң мал-мүлкі тәркіленген.Сонымен соттау құқығы тек х-ң,би/р мен ру бас/р.ң қолында б.н.Қылмысты істі шешкені үшін ақы төленген. "7 Жарғы"қабылданғаннан кейін ішкі қырқыс/р азайып,қоғамда біршама тыныштық орнады.Тәуке х. мем-ң ішкі жағдайын нығайту барысында басқа да шара/рды жүзеге асырды.Атап айтқанда,кіші жүз-ң аз 7 руын 1 тайпаға,орта жүз-ң уақ/ры мен керей/рін 1 уақ-керей бірлестігіне біріктірді. Тәуке х-ң сырт.саясаты көрші ел/рмен дипломатия-қ бейбіт-к қарым-қатынас орнатуға тырысты. Тәуке х.1687 ж Бұхар х.мен Субханқұлымен Ташкент жөнінде келіссөз жүргізіп,оны қазақ/р иелігінде қалдырды. Бұхар хан-ымен сауданы дамытуға күш салды.Нәтижесінде Қаз.мемле.мен Бұхар хан-ы арасында бейбіт қарым-қатынас орнап, Бұхар саудагер/рі қазақ жеріне емін-еркін кіре алатын б.ды.Орыс дерек/рінде Тәукені тек қазақ/р-ң ханы емес,сонымен қарақалпақ/р-ң да х-ны деп жазады.Қарақалпақ/р Тәуке х-ға бағынышты б-ған,о/рды ол Сасық би арқылы билеген.Тәуке ханға қырғыз/р-ң басым бөлігіде бағынышты б.ды. Ш.Уалиханов.ң «қырғыз/р туралы жазба/р» еңбегінде«Ал енді Есім-ң немересі,Жәңгір-ң баласы Тәуке қырғыз/р-ң биі ретінде басқарып отырған.Бүкіл ру-ң билеуші/р есебінде Тәуке мен Тиес-ң аты Тәуке-Тиес деп 1-ге аталынады. Тәуке х.билік құрған ж.ры Ресеймен Қарым-қатынас жанданды.Тәуке х.Ресеймен Дипломатия.қ ж.е сауда байланыс/рын орнатты.1686-1693ж.ж аралығында Тәуке хан Ресейге 5 елшілік жіберді.1694ж хан ордасында орыс елші-.рі Скобин мен Трощинді қабылдаған.17ғ.ң соңы мен 18ғ.ң басына дейін орыс-қазақ қатынас/ры шиеленісе түседі.С: осы жыл-ры ресей мен Жоңғар мемл.т-рі жақындасты.Қазақ мем-ң күшейгенін байқаған орыс/р қазақт/рға жоңғар/рды қарсы қояды.Т.Х басқарған ж.ры қазақ-жоңғар қарым-қатынасы тұрақсыз б.ды.Тек 1653-1670ж.ры аралығында жоңғар/р-ң қазақ жеріне шабуылы біршама тиылды.Өйткені 1653ж Жоңғар Х-ң негізін салған Батыр қонтайшы қайтыс б.ды.1670ж билік басына келген Қалдан-Бошокту тұсында оңт.Қазақс-ға шабуыл жиіледі.1697-1727 ж.ры Цебан-Рабдан тұсында қазақ-жоңғар қатынасы барынша шиеленісе түсті.Осыған байланысты 1710 ж Қарақұмда Тәуке х-ң бастамасымен қазақ жүз/рі-ң біріккен жиналысы б.ды.Жиналыс нәтижесінде қазақ/р жоңғар/рға қарсылық көрсетуге шешім қабылдады.1713-1714,1717 ж.р.дағы жоңғар/р.ң шапқыншылығы қазақ-рға ауыр тиді.Осы жыл/ры Тәуке х-ң реформаторлық,қолбасшылық,батырлық қасиет-рі айқын көрінеді.Тәуке хан Шыңғыс хан құрған әскери басқару жүйесін қайта жаңғыртты.Соғыс жылдары әскерді қару-жарақпен,көлікпен әр ру басы/ры қамтамасыз етіп отырған.Тәуке х.өзі билік еткен жыл/ры ішкі ж.е сырт.саясатты сәтті жүргізді.Ол 17ғ-ң аяғы мен 18 ғ.ң басында Қ.Х-дағы саяси жағайды реттей алды.Бұл кезде Қ.Х біртұтас мемл-т б.ды.Тәуке хан дипломат-мәмлегер,айлакер қолбасшы,әдеттік құқық жүйесі-ң реформаторы ж.е қазақ ұлты-ң бірлігі мен жері-ң тұтастығын сақтау,а ж.е аямай күш салған ірі мемл-к тұлға ретінде танылды.

46. Мұхаммед Хайдар Дулатидың  Тарихи Рашиди еңбегі XV-XVI ғғ. Қазақ хандығы тарихының жазба дерегі: . Мұхаммед Хайдар Дулат – ортағасырлық тарихшы, әдебиетші. 1499 жылы Ташкентте дүниеге келіп, 1551 жылы Үндістандағы Кашмирде қайтыс болған.Моғолстан тарихын, басқада түркі халықтары тарихын қамтыған әйгілі «Тарихи Рашиди» шығармашылығының авторы. 1541-1546 ж.ж. парсы тілінде жазылған «Тарих-и Рашиди» еңбегін Абдар Рашид ханға тарту еткен. 1544-1546ж Кашмирде билік құрып тұрған кезінде жаз.н «Тарих-и Рашиди» тарихи еңбегінің мынадай құндылығын атап өтуге болады: 1)Қаз ханд.ң құрылуы туралы; 2)15-16ғ Қаз-Моғол хандық/ң арасындағы қарым-қат.с туралы; 3)Қаз хандығы мен қырғыз/ арасындағы қарым-қат.с туралы; 4)Қаз-Өзбек хандық/ң арасындағы қарым-қат.с туралы; 5)Қаз-қалмақ ж/е моғол-қалмақ арсындағы қарым-қат.с туралы; 6)Қаз халқының этностық құрамы жайлы; 7)Жетісу аймағындағы қаз/ң әлеу.к-экон.қ жағдайы туралы мәлімет/ге толы.Сол кездегі геог.қ атау/, халқымыздың тарихы жайлы дерек/ көптеп кездеседі. Ал өзі қаз халқының тұңғыш тарихшысы болып есептелетін М.Х.Дулатидың еңбегі халқымыздың тарихынан мәңгілік өшпес орын алады. М.Х.Дулати өзінің “Тарихи -Рашиди” атты шығармасында былай деп жазады: «1465-1466ж ар.да Әбілхайыр хад.нан Жәнібек пен Керей бөлініп кетеді. Көшудің басты себебі, Әбілхайыр хан 1457ж қалмақ ханы Үз-Темір тайшыдан жеңіліп қалғаннан кейін өзін қолдамаған исұлтан/ды жазалай бастады. Бұған қарсы болған Жәнібек пен Керей сұлтан/ өз ру-тайпа/н ертіп, Жетісу,а қарай бет алған. Негізі бұл тек сылтау ғана еді. Бөлінудің себебі тереңдне жатты. 1-ден, ол ханд.ң ішіндегі әлеум.к-экон.қ қайшылықтың күшеюінен болған. 2-ден, бұл көштің Жетісуға қарай бағыт алуындағы басты мақсат, бұл аймақтағы қаз тайпа/ы мен көшіп келуші қаз тайпа/ң арасында ерте кезден-ақ этностық байланыстың басым болуы. Сонд.н бұл қаз тайпа/ң 1аймаққа шоғырлануы олардың қаз халқы болып қалыптасуына ж/е жеке хандық өк,т құруына мүмк.к берді. Көш Жетісудың бат.ғы Қозыбасы мен Шу деген жерге келіп қоныст.ды. Олардың саны 200мың адамға жеткен. Қоныс ауд.п келген/ 1465-1466ж жасы үлкен Керейді ақ киізге отырғ.п хан сайлап, Қаз ханд.н құрған.»

47. Қ-н территориясындағы этногенетикалық үдерістердің негізгі кезеңдері.Қазақ этнонимі.

Жауап: Қазақ жерінде халық болып құрылу процесі алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап, одан кейін қола дәуірі (б.д.д.2-1 мыңжылдықтар) мен темір дәуірі (б.д.д. 7-4ғғ.) кезеңдерінен басталады. Олар негізінен Қазақстанның жерін мекендеген (байырғы) тайпалардан құралады. .Қандай болмасын халықтың шығу тегі — этногенезі оның мәд.нің шығу тегімен, тілінің шығу тегімен, түр-сипатының қалыптасуымен байланысты. Қаз.н жерін көне заманда мекендеген тайпа/ бізге қола дәуірінен бастап белгілі. Дегенмен олардың этностық атауы жөнінде нақты деректер жоқ.Қаз.н аумағын және көрші аймақ/ды б.з.д. 2-мыңжылдық мен 1-мыңжылдықтың арасында мекендеген тайпа/ды біз о/дың мәд.нің атымен андрондықтар деп атаймыз Қазақ халқының шығу тегі туралы аспектілерге лингвистикалық және антропологиялық мәселелер жатады. Орта Азия мен Қазақстан өңірінде осы екі процестің екеуі де қатар дамып отырған. Қазақстанның ертедегі тарихын екі аумақты кезеңге: үндіевропалық және түріктік кезеңге бөлуге болады. Атап айтқанда, лингвистика жағынан қарғанда - ежелгі европалық- үндіирандық- прототүркілік-түркілік- қазақ. Түркі тілі Алтай тіл семьясына (монгол-манчжұр-танғыс) жатады. Алтай қауымдастығы мезолит дәуірінде Орта Азия мен Байкал бойында пайда болды. Түркі тіліне ғұн, оғыз, қыпшақ, үйсін, хазар. Тұнғыс-маньчжұр тобына - нанай, эвенкі, манчжұр.Қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобының батыс тармағына жатады. Оған қарақалпақ, қарашай-балқар, башқұрт, қырым татары, қырғыз тілдері кіреді.Ал антропологиялық тұрғыдан қарағанда - европалық-европа-монголдық- монголдық-европалық. Бірінші кезеңде лингвистикалық тіл жағынан Қазақстан тұрғындары үндіевропалық топтың ежелгі иран тобына кіреді. Бұл кез б.з.д. 3-1 мыңжылдықтарды қамтиды.Екінші кезеңде Қазақстанға шығыс жақтан көшпелі тайпалардың, ғұндардың Батысқа қарай қоныс аударуына байланысты, сақ және сармат тайпаларының жалғасы - үйсін мен қаңлылар ғұн тайпаларымен араласып, ассимиляцияға түскен. Қазақ этнонимінің туу тарихы ұзақ уақыт бойы зерттеушілердің қызу айтыстарына айналды. Кейбір деректерде бұл термин әлеуметтік мәнінде қолданылған "қазақлық" "қашақ" деген атаудан шықты дейді. Немесе "қазақ" атауы Жәнібек пен Керей бастап Жетісуға көшіп кеткендерді "өзбек-қазақ" , кейін "қазақ" түрінде пайдаланылған деп санайды. "Қазақ" термині 1245 жылы Мамлюк мемлекетіндегі қыпшақтардың ортасында жазылған ерте қыпшақ жазба ескерткіштерінде (түрік-араб) сөздігінде кездеседі. Мұнда "қазақ" деген сөз басы бос кезбе деген мағына береді. Бұл семантикалық ұғым бойынша "қазақ" терминіне әлеуметтік мағына беріледі, яғни еншісі бөлек, үлкен ұлдардың ата шаңырақтан бөлініп уақытша ру, тайпалардан кетіп, күнкөріс үшін әскери жорықтарға қатысуын санаған.Кейде бұл термин ертедегі екі тайпалық (каспий және сақ) одақтардың атынан шыққан деп жорамалдайды. Ал кейбір тарихшылар "хас" нағыз және "сақ" деген сөзден құралған деп болжам жасайды. Қазақстан тарихының 2 томында "...қазақ атауы 9-10 ғғ. Шығыс Дешті Қыпшақ қыпшақтарының қоғамында әлеуметтік, ал 11-12 ғғ. этникалық-әлеуметтік топтарға қолданылған. Және осы ғасырларда қыпшақ тайпаларының топтасуы қазақ қауымдастығы қалыптасуының да маңызды кезеңі болды" деп жазылған. Яғни бұл процесс түрлі кезеңде де тоқтамай, әмбебап мағынада қолданылып келген. Нәтижесінде қыпшақ тайпасы өзегі болған 14 ғ. басында құрылған Ақ Орда халқының құрамы қазақтар болған. 15 ғ. 2 ж. қазақ халқы құрылып болғаннан кейін, халықтың этногенез процесінің күрделі ерекшелігінің бірі болып табылатын "қазақ" атауы, этникалық маңызға ие болды.