Гісторыя культуры Беларусі
.pdfдрукарня начала дзейнічаць у снежні 1941 г. у акупіраваным Мінску. Папулярнымі ў насельніцтва былі газеты «Савецкая Беларусь», «За свабодную Беларусь», «Чырвоная змена», а таксама цэнтральныя газеты «Правда», «Известия», «Комсомольская правда» і інш.
У гады вайны карысталася папулярнасцю i так званая «Малая савецкая энцыклапедыя» – сатырычнае выданне, якое склалі Якуб Ко-
праўды народнымі выданнямі былі, як ужо адзначалася, сатырычнаяУ газета «Раздавім фашысцкую гадзіну» i сатырычны лістокТ«Партызанская дубінка», дзе змяшчаліся сатырычныя вершы, байкі, памфлеты, карыкатуры, якія паказвалі зверствы захопнікаў, заклікалі беларускі народ на барацьбу з ворагам. Акрамя таго, у кожным партызан-
лас, Кандрат Крапіва, Максім Танк, Анатоль Астрэйка і інш. Са-
скім атрадзе ці брыгадзе выпускаліся рукапісныяБчасопісыН, баявыя лісткі, насценныя газеты, праводзіліся лекцыі, гутаркі, наладжваліся выставы твораў мастакоў-партызан, дзейнічаліагіткалектывы.
Першыя агіткалектывы з’явіліся ў 1941 г. у Гомельскім партызанскім атрадзе, затым яны пачалі дзе нічаць і ў шматлікіх іншых
партызанскіх фарміраваннях. У 1942 г. агіткалектывы былі створа- |
||
|
|
й |
ны ў партызанскіх брыгадах: 1-й Мінскай (кіраўнік С.С. Мар- |
||
коўскі), «Дзядзькі Колі» Мінскайивобласці (кіраўнік Д.Ф. Капыт- |
||
коў), пры штабе Мінскага па тызанскага злучэння (кіраўнік А. Ці- |
||
тоў) і многіх іншых. Толькі заверасень–лістапад 1942 г. удзельнікі |
||
мастацкай самадзейнасці пар ызанскай брыгады «Няўлоўныя» 140 |
||
|
|
о |
разоў выступілі перад пар ызанамі і жыхарамі Віцебскай вобласці. |
||
|
т |
|
Часцей за ўсё канцэрты праходзілі пад адкрытым небам альбо ва |
||
ўцалелых клубах, школах. З 1943 г. партызанская мастацкая са- |
||
|
и |
|
мадзейнасць набыла масавы характар. |
||
На выс кімузрўні праводзілі свае канцэрты ўдзельнікі агітатрада |
||
імя Максіма Г ркага Вілейскай вобласці (кіраўнік – камісар атрада |
||
|
о |
|
А.С. Нікалаеў). Літаратурна-музычны мантаж ансамбля «Мы пом- |
||
сцім»пу 1944 г. быў паказаны ў Вілейцы, Смаргоні, Свіры, Ашмянах, |
||
Паставах, Маладзечне, Mінскy, а ў жніўні 1945 г. – у Маскве. Аб вы- |
||
е |
|
|
сокім узроўні майстэрства самадзейных артыстаў сведчыць той факт, |
||
што пасля вызвалення Беларусі ансамбль стаў прафесійным калекты- |
||
Рвам. У час канцэртаў удзельнікі самадзейнасці не толькі танцавалі, |
||
спявалі песні, прыпеўкі, чыталі вершы, але і праводзілі палітінфар- |
мацыі, чыталі зводкі Саўінфармбюро і г. д. Частка выконваемых нумароў канцэртаў стваралася самімі партызанамі.
180
Менавіта на старонках партызанскага і падпольнага друку выступалі са сваімі творамі шматлікія пачынаючыя партызанскія паэты. Сярод іх Я. Азоўскі, С. Белазёраў, Я. Крайнік, П. Ліпіла і інш. Нягледзячы на неспрыяльныя абставіны, партызанскія друкарні выпусцілі зборнікі вершаў і песень «Партызанская зорка» А. Амбаха, «У няволі» і «Мсціўцы» Я. Крайніка, «Пaэзiя вайны» А. Міхайлава інш.
У ходзе выступленняў агіткаллектываў партызаны паказвалі і |
|||||
кінастужкі. Толькі ў другой палове 1942 г. для насельніцтва і пар- |
|||||
тызан Гарадоцкага, Полацкага, Суражскага, Віцебскага і іншыхУра- |
|||||
|
|
|
|
|
Н |
ёнаў Віцебскай вобласці было паказана каля 300 кінасеансаў, якія |
|||||
паглядзелі больш за 50 тыс. чалавек. У шэрагу раёнаў МінскайТвоб- |
|||||
ласці больш за 300 разоў паказвалі кінафільмы «Чапаеў», «Разгром |
|||||
немцаў пад Масквой», «Ленін у Кастрычніку». Апошнія два фільмы |
|||||
|
|
|
|
|
й |
ў 1943 г. паглядзелі партызаны і каля 6 тыс. жыхароў Любанскага |
|||||
раёна. Каля 4 тыс. чалавек прысутнічалі наБдэманстрацыі фільма |
|||||
«Разгром нямецкіх войск пад Сталінградам» летам 1943 г. у трох |
|||||
сельсаветах Асвейскага раёна. |
|
||||
|
|
|
|
р |
|
|
|
|
о |
|
|
7.4. Страты культу ныхикаштоўнасцей у гады |
|||||
|
вайны і п аблемы іх вяртання |
||||
|
|
т |
|
|
|
|
и |
|
|
|
|
Нацысцкая акупацыя прынесла беларускаму народу вялізныя |
|||||
матэрыяльныя страты і чалавечыя ахвяры. За тры гады вайны было |
|||||
з |
|
|
|
|
|
знішчана 209 270 гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу, 9,2 тыс. |
|||||
о |
|
|
|
|
|
вёсак. 638 беларускіх сёл і вёсак зазналі той жа лёс, што і Хатынь, |
Лідзіцэ, Арадур. Гітлераўцы разграбілі і разбурылі звыш за 10 тыс. |
|
прамысл вых прадпрыемстваў рэспублікі, знішчылі і вывезлі ў |
|
Германію |
90 % станочнага і тэхналагічнага абсталявання фабрык і |
заводаў. Па сутнасці, цалкам былі разбураны транспарт, сувязь, |
|
калгасып, саўгасы, МТС, жылы фонд. Агульныя страты народнай |
|
гаспадаркі рэспублікі ў цэнах 1941 г. склалі 75 млрд рублёў, што |
|
раўнялася 35 бюджэтам 1940 г. Беларусь страціла больш за палову |
|
свайго нацыянальнага багацця і каля 3,0 млн чалавек. |
|
РВелізарнымі былі страты беларускага народа і ў сферы культуры. |
Яшчэ задоўга да пачатку вайны нацысты вывучалі скарбы Беларусі, знаёміліся з лепшымі экспанатамі музеяў, карцінных галерэй, архіваў, бібліятэк. З пачаткам ваенных дзеянняў гітлераўцы сталі
181
мэтанакіравана вывозіць і знішчаць культурныя багацці рэспублікі. Былі разбураны і абрабаваны 26 музеяў, бібліятэкі, навуковыя, навучальныя і культурна-асветніцкія ўстановы, сотні храмаў і помнікаў даўніны. Значныя страты панеслі бібліятэкі імя У.І. Леніна і Акадэміі навук. Толькі з рэспубліканскай бібліятэкі ў Берлін і Кёнігсберг было вывезена амаль 2 млн тамоў кніг, з бібліятэкі АН БССР – 300 тыс. кніг, сярод якіх былі старадаўнія фаліянты, абцяг-
нутыя ціснёнай скурай, каштоўныя кнігі першадрукароў і гу- |
|||||
маністаў Ф. Скарыны, С. Буднага, П. Мсціслаўца, І. Фёдарава, мно- |
|||||
ства кніг заходнееўрапейскіх мысліцелей. У выніку толькі з МінскуУ |
|||||
было вывезена каля 4 млн кніг. |
|
Н |
|||
З Дзяржаўнай карціннай галерэі Мінска немцы вывезліТбольш за |
|||||
1000 твораў беларускага жывапісу і 500 – рускіх і заходнееўра- |
|||||
пейскіх мастакоў. Сярод іх карціны І. Айвазоўскага, А. Антропава, |
|||||
|
|
|
|
й |
|
В. Бакшэева, К. Брулова, В. Васняцова, М. Урубеля, М. Касаткіна, |
|||||
І. Рэпіна, К. Каровіна, І. Крамскога, |
А. КуінджыБ, В. Пярова, |
||||
І. Шышкіна, М. Ярашэнкі, шматлікія выдатныя скульптуры бела- |
|||||
рускіх, рускіх і замежныx |
|
(М. Жылле, Б. Растрэлі, |
|||
трыцы Марыі Фёдараўны Ф. Рмайстроўкатава і многія іншыя. Былі таксама |
|||||
П. Клодта, С. Канёнкава, М. Казлоўскага, Г. Галубкінай і інш.). |
|||||
|
|
|
о |
|
|
Асабліва каштоўнымі былі палотныи«Мужчынскі партрэт» А. Ан- |
|||||
тропава, «Усход сонца» К. Б ул ва, па трэты Загражскай і імпера- |
|||||
|
|
т |
|
|
|
|
и |
|
|
|
|
вывезены вырабы народнага рамяства, творы прыкладнога і дэкара- |
|||||
тыўнага мастацтва, мэбля, вазы, гадзіннікі, вырабы з мармуру, 60 |
|||||
з |
|
|
|
|
|
ікон старабеларускіх майстроў XVI–XVIII стст., 700 гравюр, афор- |
|||||
о |
|
|
|
|
|
ты. Былі ра граблены калекцыі мэблі, бронзы, бронзавых і камін- |
|||||
ных гадзіннікаў, мэйсенскага фарфора, 30 экспанатаў старажытнага |
|||||
беларускага шкла, 1200 прадметаў мастацкага ткацтва. |
|||||
Значныя страты панеслі і іншыя музеі рэспублікі. Так, з |
|||||
е |
|
|
|
|
|
Магілёўскага абласнога музея ў 1941 г. зніклі залаты і сярэбраны |
|||||
ключыпгорада Магілёва, дзве сярэбраныя пячаткі горада, залатыя |
|||||
ўпрыгажэнні і пліткі з выявамі са старажытнай Пампеі, сярэбраная |
|||||
булава караля Сігізмунда III, мітра архіепіскапа Г. Каніскага, каш- |
|||||
тоўныя кубкі з партрэтамі цароў Пятра І і Аляксея Міхайлавіча, іконы |
|||||
РXV–XVIII стст., партрэты цароў Паўла I, Кацярыны II, Аляксандра І |
мастака В. Баравікоўскага, карціны «Зіма на Украіне» І. Айвазоўскага, «Партрэт дачкі» І. Рэпіна і інш. У музеі зберагаліся троннае крэсла, зробленае ў 1780 г. да прыезду ў Магілёў Кацярыны II, сані Напалео-
182
на, кінутыя ў час яго ўцёкаў праз Беларусь, залатыя і сярэбраныя табакеркі, пярсцёнкі з брыльянтамі, 1200 гістарычных кніг, 175 беларускіх рукапісных кніг і старадрукаў, 26 каралеўскіх жалаваных грамат XVI–XVIII стст. гораду Магілёву, грамата аб прадстаўленні яму Магдэбургскага права.
З музея таксама былі вывезены калекцыі залатых і сярэбраных манет агульнай вагой да шасці кілаграмаў, больш за 20 старажыт-
ных евангелляў у каштоўных акладах, 280 адзінак халоднай і |
|
агнястрэльнай зброі X–XIV стст. у багатай аправе і з інкрустацыямі; |
|
палеанталагічная, мінералагічная, энтамалагічная калекцыі Уі інш. |
|
Н |
|
З музея пры загадкавых абставінах знік і крыж Е. Полацкай – свя- |
|
тыня беларускага народа. Крыж не мае цаны. Яго месцазнаходжанТ |
- |
не, як і іншых каштоўных экспанатаў, невядома.
Акупанты захапілі каштоўныя экспанаты і другіх буйных музеяў, |
||||
|
|
|
|
й |
у тым ліку Баранавіцкага, Слонімскага і інш. У Аўстрыю, у Венскі |
||||
інстытут, гітлераўцы адправілі карціны, кнігіБ, рукапісы, прадметы |
||||
дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, рэлігі нага культа, звязаныя з |
||||
яўрэйскай культурай. |
|
|
р |
|
Гітлераўцы разбурылі і аб абавалі па сутнасці ўсе вышэйшыя |
||||
|
|
о |
|
|
навучальныя ўстановы рэспублікі,иу тым ліку Беларускі дзяржаўны |
||||
ўніверсітэт з яго заалагічным, ге лага-мінералагічным і гісторыка- |
||||
|
т |
|
|
|
археалагічным музеямі. Цалкам былі знішчаны амаль 6200 школ, |
||||
и |
|
|
|
|
пашкоджаны больш за 2600. Школы страцілі 20-мільённы кніжны |
былі вывезены тэатральныя дэкарацыі, мэбля, люстры, карціны, дыванып, тканіны, люстэркі.
фонд. Была знішчана і абрабавана Акадэмія навук рэспублікі разам з яе дзевяццюзінстытутамі, геалагічным і заалагічным музеямі, батанічнымосадам. З Беларускага дзяржаўнага тэатра оперы і балета
Былі разбураны і абрабаваны замкі і палацавыя пабудовы. Толькі з Нясвіжскагае замка былі вывезены рыцарскія даспехі, старажытная Рзброя, г тманскія булавы, маршальскія знакі, калекцыі манет і партрэтаў Нясвіжскай карціннай галерэі, у іх ліку партрэты Івана Грознага, Вітаўта, Ягайлы і інш. Зніклі 20 тыс. выключна рэдкіх кніг, мноства старажытных рукапісаў, старадрукаў, гістарычных актаў, грамат, лістоў еўрапейскіх манархаў, у тым ліку Пятра I, Людовіка ХV, Людовіка ХVII, Карла ХII, Б. Хмяльніцкага і іншых вядомых палітыч-
ных дзеячаў.
183
На тэрыторыі замка гітлераўцы арганізавалі пошукі і іншых скарбаў Радзівілаў, якія, па паданнях, як быццам недзе схаваны на тэрыторыі замка. Пошукі каштоўнасцей, якія ўкраў Напалеон, былі арганізаваны ў Барысаве, Крупках і іншых мясцінах.
Пасля заканчэння вайны прайшло амаль 70 гадоў, але і сёння нельга дакладна пералічыць каштоўнасці, вывезеныя гітлераўцамі з
Беларусі. Вельмі цяжка выявіць месцазнаходжанне нашых бясцэн-
ных скарбаў, яшчэ цяжэй вярнуць нарабаваныя багацці ў краінуУ, нават калі вядома, дзе яны знаходзяцца. Гэта тлумачыццаТтым, што ў агні вайны згарэла мноства дакументаў, каталогі, якія даказвалі б, што тая ці іншая каштоўнасць належыць беларускаму народу. Многія музеі не паспелі нават скласці такія дакументы-каталогі. На жаль, да нашых дзён на Беларусь не вернуты і экспанаты музеяў,
вывезеных у Расію ў 1941 г. у час эвакуацыі. |
Н |
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
Усё гэта вызначае актуальнасць праблемы вяртання беларускіх |
|||||||
нацыянальных каштоўнасцей на Радзіму. ВосьБчаму ў мэтах пра- |
|||||||
вядзення пошукавых работ і вяртання культурных здабыткаў бела- |
|||||||
русаў у рэспубліцы створана спецыяльная камісія «Вяртанне». |
|||||||
|
|
|
|
|
|
й |
|
Гэтай працай займаюцца і іншыя а ганізацыі. Праблемы вяртання |
|||||||
культурных каштоўнасцей сённяитурбуюць вучоных, мастац- |
|||||||
твазнаўцаў, прававедаў, радавых г амадзян, якія зацікаўлены ў вы- |
|||||||
|
|
|
|
|
р |
|
|
рашэнні гэтай задачы. Вяр анне каштоўнасцей паказала б багатую |
|||||||
гісторыю культуры нашай зямлі, падняло б міжнародны аўтарытэт |
|||||||
|
|
|
|
о |
|
|
|
Беларусі, узбагаціла фонды музеяў, павялічыла колькасць замежных |
|||||||
|
|
|
т |
|
|
|
|
і беларускіх турыстаў – наведвальнікаў музеяў, дазволіла бы ўма- |
|||||||
цаваць сувя ь беларускай культуры з сусветнай, пашырыць веды |
|||||||
|
|
и |
|
|
|
|
|
сусветнага суп льніцтва аб Беларусі і ўмацаваць фінансавае ста- |
|||||||
|
з |
|
|
|
|
|
|
новішча рэс ублікі. |
|
|
|
|
|
||
Такім чынам, развязаная нацысцкай Германіяй крывавая вайна не |
|||||||
|
о |
|
|
|
|
|
|
спыніла духоўнае развіццё Беларусі. Культура ў гады вайны стала |
|||||||
культурайпнарода-змагара. Дзеячы культуры рэспублікі з гонарам вы- |
|||||||
каналі свой грамадзянскі абавязак, а створаныя імі творы сталі моцнай |
|||||||
е |
|
|
|
|
|
|
|
зброяй у барацьбе з ворагам. Дзейнасць майстроў культуры Беларусі ў |
|||||||
1941–1944 гг., як і ўсяго народа, была накіравана на дасягненне хуткай |
|||||||
Рперамогі. Асноўнымі тэмамі ў творчасці спецыялістаў культуры сталі |
|||||||
гераічная барацьба, патрыятызм, мужнасць і стойкасць савецкага ча- |
лавека, веліч подзвігу народа. Нягледзячы на вельмі цяжкія ўмовы ваеннага часу, беларуская культура жыла, развівалася, узбагачалася но-
184
вымі тэмамі і вобразамі і дасягнула ў гэтым вялікіх поспехаў, хаця тэмпыяеразвіццяізапаволіліся.
Мабілізацыі намаганняў работнікаў культуры на стварэнне новых твораў – твораў ваеннай тэматыкі – садзейнічаў сход прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі, які адбыўся ў студзені 1943 г. у Маскве. У ім удзельнічала каля 500 вядомых вучоных, пісьменнікаў, артыстаў, кампазітараў, мастакоў, архітэктараў, грамадскіх дзеячаў Беларусі, якія самаахвярна працавалі на фронце і ў тылу дзеля перамогі над
ворагам. |
|
|
|
|
|
|
|
У тыя змрочныя і горкія для нас часы вялікае значэнне меліУліта- |
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
Н |
ратурна-публіцыстычныя творы, агітацыйныя віды мастацтва (пла- |
|||||||
кат, карыкатура, малюнак, баявыя лісткі, насценныя газетыТ, ру- |
|||||||
капісныя часопісы, палітычная сатырычная графіка, кіно і інш.), |
|||||||
якія мацавалі веру савецкіх людзей у перамогу, расказвалі праўду |
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
й |
аб ваенных падзеях на фронце, садзейнічалі развіццю партызанска- |
|||||||
га руху і падполля на акупіраванай тэрыторыіББеларусі, падымалі |
|||||||
настрой, аптымізм. У гады вайны і пасля яе было створана шмат |
|||||||
выдатных твораў |
літаратуры і мастацтва, прысвечаных ваенным |
||||||
|
|
|
|
|
|
р |
|
падзеям. Аднак колькі б іх не было, ваенная тэма будзе вечна заста- |
|||||||
|
|
|
|
|
о |
|
|
вацца актуальнай для дзеячаў культуиы краіны, бо гэтыя творы |
|||||||
з’яўляюцца своеасаблівымі п мнікамі ўсім савецкім людзям, якія |
|||||||
|
|
|
|
т |
|
|
|
аддалі сваё жыццё за сваб ду і незалежнасць Радзімы. Менавіта |
|||||||
|
|
и |
|
|
|
||
такімі помнікамі сталі сусве на вядомыя мемарыяльныя комплексы |
|||||||
«Хатынь», «Дальва», «Брэсцкая крэпасць-герой», «Прарыў», «Кур- |
|||||||
|
з |
|
|
|
|
||
ган славы» і інш. |
|
|
|
|
|
|
|
|
о |
|
|
|
|
|
|
Тэма 8. РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСКАЙ КУЛЬТУРЫ |
|||||||
е |
|
|
|
|
Ў 1945–1985 гг. |
||
|
|
|
|
|
|
|
|
8.1.пСкладанасці і супярэчлівасці культурнага жыцця на Беларусі |
|||||||
ў другой палове1940-х–сярэдзіне 1950-х гг. |
|||||||
8.2. Культура БССР ва ўмовах палітычнай «адлігі» (сярэдзіна |
|||||||
1950-х–першая палова 1960-х гг.) |
|
||||||
Р8.3. Адукацыя, |
|
навука, літаратура і мастацтва Беларусі ў |
другой палове 1960-х–сярэдзіне 1980-х гг.
185
Адраджэнне культурнага жыцця на Беларусі ў пасляваенны час адбывалася ў надзвычай складаных умовах. За гады Вялікай Айчыннай вайны амаль поўнасцю была знішчана матэрыяльнатэхнічная база ўстаноў навукі, адукацыі і культуры. Многія навукоўцы і дзеячы культуры загінулі, не хапала выкладчыкаў, работнікаў культурнай сферы.
Разам з тым у другой палове 1940-х–пачатку 1950-х гг. развіццё
навукі і мастацтва наткнулася на ідэалагічныя падыходы, харак- |
|||||||
тэрныя для таго часу. Пасляваенная ідэалогія характарызавалася |
|||||||
непрымірымасцю да любых поглядаў, якія |
адрознівалісяУад |
||||||
|
|
|
|
|
|
|
Н |
афіцыйных, што давала магчымасць весці актыўную барацьбу |
|||||||
супраць іншадумства, плюралізму думак, падтрымлівацьТпаста- |
|||||||
янную напружанасць у грамадстве. З гэтай мэтай была спланавана |
|||||||
сістэма палітычных кампаній, якія навязвалі пэўныя стэрэатыпы ў |
|||||||
|
|
|
|
|
|
й |
|
літаратуры і мастацтве, выключалі агульначалавечыя каштоўнасці з |
|||||||
навуковай і мастацкай творчасці, падаўляліБнацыянальную |
|||||||
самасвядомасць народаў. |
|
р |
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
||
8.1. Складанасці і супя эчлівасці культурнага жыцця |
|||||||
|
|
|
палове |
|
|
||
на Беларусі ў другой |
|
и1940-х–сярэдзіне 1950-х гг. |
|||||
|
|
т |
|
|
|
|
|
Ужо ў 1946 г. пачаліся кампаніі па барацьбе супраць |
|||||||
|
и |
|
|
|
|
нацыяналізму» і |
|
«нізкапаклонства перад Захадам», «беларускага |
|||||||
«бязроднага касмапалі ызму». Жорстка крытыкавалася палажэнне |
|||||||
|
з |
|
|
|
|
|
|
аб дзяржаўнасці Беларусі ў сярэднявеччы, аб «залатым веку» ў |
|||||||
|
о |
|
|
|
|
|
|
гісторыі беларускай культуры. |
|
|
|
||||
У сакавіку 1947 г. ЦК УКП (б) прыняў пастанову «Аб судах |
|||||||
гонару ў міністэрствах СССР і цэнтральных ведамствах». Яна была |
|||||||
накіравана на т е, каб ізаляваць навуковую і творчую інтэлігенцыю |
|||||||
е |
|
|
|
|
|
|
|
ад кантактаў са сваімі калегамі за мяжой, устанавіць «жалезную |
|||||||
заслонуп» з сусветнай культурай. Лічылася, што той, хто ішоў на |
|||||||
кантакты з замежнымі калегамі альбо выказваў нешта станоўчае ў |
|||||||
іх бок, губляў гонар і вартасць савецкага чалавека. Для барацьбы з |
|||||||
такімі супрацоўнікамі прапаноўвалася ствараць спецыяльныя |
|||||||
Рвыбарныя органы – суды гонару. |
|
|
|
З пашырэннем ідэалагічнага ціску ў другой палове 1940-х– пачатку 1950-х гг. узмацніліся рэпрэсіі супраць інтэлігенцыі. Зноў
186
арыштоўвалі выкладчыкаў, вучоных, пісьменнікаў, што накладвала адмоўны адбітак на ход аднаўлення і далейшага развіцця культуры.
З вызваленнем Беларусі ад нацысцкіх захопнікаў паўстала задача вялікай важнасці і складанасці – аднаўленне агульнаадукацыйнай, сярэдняй спецыяльнай і вышэйшай школы. За гады акупацыі ў рэспубліцы было знішчана 6808 школьных будынкаў, разрабавана і
метадычнай і мастацкай літаратуры. Пісаць у школах вучылісяТУна старых газетах, іх жа выкарыстоўвалі ў якасці сшыткаў; крэйдай з’яўляўся звычайны вугаль, а чарніла вырабляласяНз сажы. аму ў першыя пасляваенныя гады ў рэспубліцы асаблівая ўвага ўдзялялася
спалена амаль усё школьнае абсталяванне, вучэбна-метадычныя
дапаможнікі, падручнікі і ўвесь фонд навуковай, палітычнай,
будынкаў, вырабу школьнага абсталявання, ахопуБнавучаннем дзяцей школьнага ўзросту. На аднаўленне ўстаноўйадукацыі кіраўніцтвам
правядзенню работ па інтэнсіўнай пабудове і рамонту школьных
СССР і БССР накіроўваліся вялікія сродкі, істотную дапамогу аказвалі іншыярэспублікіСавецкагаСаюза, у першую чаргуРСФСР.
Вялікія цяжкасці даводзілася пераадольваць у Заходняй Беларусі, |
||||||||||||
дзе, па |
сутнасці, |
|
нанава |
|
р |
|
|
|
||||
|
ства алася |
сетка беларускіх навучальных |
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
о |
|
|
|
|
|
устаноў. |
Ускладнялі справу |
насцяиожаныя адносіны насельніцтва |
||||||||||
гэтага рэгіёна |
да |
савецкай улады, |
наяўнасць |
узброенных |
фармі- |
|||||||
раванняў, істотны |
|
т |
|
царквы, у |
тым ліку |
ў |
сферы |
|||||
ўплыў |
ка аліцкай |
|||||||||||
адукацыі. |
|
|
и |
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
Характэрнай |
рысай пасляваеннага аднаўлення школ |
з’явілася |
||||||||||
|
|
з |
|
|
|
|
|
|
|
|||
значнае павелічэнне пачатковых і скарачэнне семігадовых і асабліва |
||||||||||||
сярэдніх |
|
школ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
. Такое становішча было выклікана вынікамі «гаспа- |
дарання» акупантаў на Беларусі. За гэты час вучні старэйшых класаў перарасліпшк льны ўзрост, многіх вывезлі ў Германію, частка пайшла працаваць у рамысловасць і сельскую гаспадарку. Складаным заставаласяе становішча і з настаўніцкімі кадрамі, таму прымаліся Ртэрміновыя меры па рээвакуацыі педагагічных кадраў з усходніх рэгіёнаў. Напедагагічнуюработу накіроўвалісянастаўнікі-франтавікі. Тым не менш прынятыя меры, сумесныя намаганні ўсіх зацікаўленых ужо ў 1949/1950 навучальным годзе дазволілі перайсці да ўсеагульнага семігадовага навучання на Беларусі. За поспехі ў вучобе для лепшых вучняў былі заснаваны залаты і
сярэбраны медалі.
187
Прымаліся меры па адукацыі моладзі, якая працавала на вытворчасці. У адпаведнасці з пастановай СНК БССР «Аб рэарганізацыі школ для падлеткаў, якія працуюць на прадпрыемствах, у школы рабочай моладзі і аб арганізацыі вячэрніх школ сельскай моладзі» (жнівень 1944 г.) праводзілася актыўная работа па стварэнні гэтай катэгорыі навучальных устаноў. Так, у 1950/1951 навучальным годзе ў рэспубліцы налічвалася 230 школ рабочай моладзі з кантынгентам 30784 вучні і 714 школ сельскай моладзі,
дзе вучыліся 23401 чалавек. |
|
сярэдняйУ |
|||
У 1951–1955 |
гг. |
адбылося далейшае пашырэнне |
|||
|
|
|
|
Н |
|
адукацыі шляхам арганізацыі новых сярэдніх школ і пераўтварэння |
|||||
сямігодак у сярэднія навучальныя ўстановы. Колькасць Тсямігодак і |
|||||
пачатковых школ, наадварот, зменшылася. |
|
|
|||
Разам з тым у |
развіцці агульнаадукацыйнай |
школы |
ў пасля- |
||
ваеннае |
|
|
й |
|
|
дзесяцігоддзе меліся значныя недахопы. На нізкім |
|||||
прафесійным узроўні вялося выкладанне многіхБпрадметаў, у |
|||||
вучэбна-выхаваўчай |
рабоце дрэнна ўлічваліся |
нацыянальныя |
асаблівасці. Рэзка скарацілася колькасць школ з беларускай мовай |
|||
|
|
р |
|
навучання ў буйных прамысловых цэнтрах. Гэтаму спрыялі ўмовы, |
|||
|
о |
иэспубліку кадраў для ўсіх галін |
|
звязаныя з камандзіраваннем у |
|||
гаспадаркі. Яны не вал далі м вай карэннага насельніцтва і не |
|||
т |
|
|
|
клапаціліся, каб яе вывучалі іх дзеці. |
|||
и |
|
|
|
Аднаўленне народнай гаспадаркі паставіла задачу забеспячэння |
яе кадрамі спецыяліс аў з сярэдняй і вышэйшай адукацыяй, таму ў |
|
з |
|
складаных умовах ра рухі і галечы прымаліся меры па тэрміноваму |
|
о |
адпаведных навучальных устаноў. У |
аднаўленню д ейнасці |
|
1944/1945 навучальным |
годзе аднавілі работу 66 тэхнікумаў і |
вучылішчаўп. У 1955 г. у БССР ужо налічвалася 123 сярэднія спецыяльныя установы, якія былі павінны забяспечыць гаспадарку, адукацыюе і культуру Беларусі спецыялістамі сярэдняга звяна.
РУ 1944–1945 гг. вярнуліся на радзіму і аднавілі сваю працу вышэйшыя навучальныя ўстановы – БПІ, БДУ, Мінскі, Віцебскі, Магілёўскі, Гомельскі і Гродзенскі педагагічныя інстытуты. Пачаўся навучальны год у Белдзяржкансерваторыі, мінскіх медыцынскім, юрыдычным і фізкультурным інстытутах. У 1945 г. адкрыўся Беларускі тэатральны інстытут, у 1948 г. – Мінскі дзяржаўны інстытут замежных моў. У 1950 г. у БССР мелася 29 вышэйшых навучальных устаноў.
188
Работа вышэйшай школы праходзіла ў нялёгкіх умовах. Не хапала спецыяльнай і дапаможнай літаратуры, лабараторый, вучэбных аўдыторый. Нездавальняючай была забяспечанасць выкладчыцкімі кадрамі. Вучэбна-выхаваўчая работа ў ВНУ насіла палітызаваны характар. Скарачалася вывучэнне нацыянальнай гісторыі і культуры. У БДУ нават закрылі кафедру гісторыі
звыш за 14 тыс. маладых спецыялістаў. НягледзячыТнаУгэта, рэспубліка адчувала вострую патрэбу ў кадрах з вышэйшай адукацыяй, асабліва інжынерных, таму ў наступныяНгады ў БССР былі адкрыты Гродзенскі сельскагаспадарчы інстытут (1951),
Беларусі. Было згорнута выкладанне на беларускай мове.
Тым не менш з 1946 па 1950 г. народная гаспадарка атрымала
Беларускі інстытут інжынераў чыгуначнага транспарту ў Гомелі
(1953), Полацкі педагагічны інстытут |
(1953), еларускі інстытут |
|
|
другой |
|
механізацыі і электрыфікацыі сельскай |
гаспадаркі (1954). |
|
Паступова, з вялікімі цяжкасцямі аднаўляўсяБі навуковы патэнцыял |
||
рэспублікі. Як адзначалася вышэй, у |
|
палове 1940-х–пачатку |
1950-х гг. развіццё навукі суправаджалася ідэалагічным кантролем. |
|||||
|
|
|
р |
||
Вызначаўся дакладны падзел |
|
озных галін навукі на «наша- |
|||
|
|
о |
|
||
сацыялістычнае» і «іх-капіталістычнаеи». Гэта дазваляла той |
|||||
навуковай шэрасці, што была адціснута падчас вайны, аднавіць і |
|||||
ўзмацніць свае |
т |
|
|
|
|
пазіцыі. Так, у біялогіі пачалі чарговы наступ |
|||||
прыхільнікі Т. |
и |
|
|
Беларусі ім супрацьстаяла школа |
|
Лысенкі. На |
генетыкаў, якую ўзначальваў Антон Раманавіч Жэбрак. З пяці вядомых светузвідаў цвёрдай пшаніцы тры былі выведзены ў яго лабараторыіогенетыкі і цыталогіі. У маі 1947 г. А. Жэбрак быў абраны прэ ідэнтам АН БССР, але ўжо ў снежні гэтага года вызваленыпз гэтай пасады, не абраны нават у акадэмікі. У выніку ў рэс убліцы на д ўгі час замарудзілася развіццё гэтага напрамку біялагічнайе навукі. Фармальной прычынай для гэтага паслужыла
Рпублікацыя А. Жэбрака ў 1945 г. у амерыканскім штотыднёвіку «Навука», у якой ён выказаў крытыку ў адрас антынавуковай тэорыі Т. Лысенкі. Новы прэзідэнт АН БССР Мікалай Грашчанкоў шмат зрабіў для станаўлення нейрахірургіі ў БССР, аднак лічыў немэтазгодным развіццё на Беларусі фундаментальных даследаванняў у галіне фізікі, матэматыкі і іншых навук.
У цэлым вынікі дзейнасці вучоных Беларусі ў першыя пасляваенныя гады былі сціплымі. На развіцці навукі адмоўным
189