Гісторыя культуры Беларусі

сваю дзейнасць, а яго найбольш таленавітыя танцоры былі пера-

дадзены дырэкцыі імператарскіх тэатраў у Пецярбургу, музыканты

пераехалі ў Маскву.

У

У прыватнаўласніцкіх тэатрах оперы, п’есы, балеты ставіліся на

ўзроўні еўрапейскіх стандартаў. Тут гучала музыка як мясцовыхТ, так

і італьянскіх, польскіх, французскіх кампазітараў. Хоры, аркестры,

кардэбалет амаль цалкам фарміраваліся з таленавітай сялянскай мо-

Н

ладзі. Прыгонныя аркестры і капэлы з магнацка-памешчыцкіх

тэатраў суправаджалі тэатральныя спектаклі, рэлігійныяБ

службы, ва-

енныя парады, балі. Асобныя з іх выконвалі складаныя сімфанічныя і

харавыя поліфанічныя творы. Высокага ўзроўню выканання дасягалі

й

хоры, групы вакалістаў, струнныя, духавыя і іншыя аркестры.

У гэты час на Беларусі з’явілісяиі парасткі прафесійнага тэатра і

драматургіі,

прычым беларускі

абапіраўся на дасягненні на-

тэатр

цыянальнай літаратуры. У гэ ых тэатрах пашыраўся рэпертуар, вы-

ступленні артыстаў на польскаймове змяніліся на выступленні на

рускай мове, тэатр рабіўся ўсё больш камерцыйным. Паступова

т

ўсталяваўся тэатральны сезон, з’явіліся пастаянна дзеючыя га-

радскія тэатры. Ра вівалася як аматарскае, так і прафесійнае

и

тэатральнае мастацтва, у гарадах і мястэчках актыўную дзейнасць

разгарнулі

з

рыватныя трупы, з’явілася і прафесійная тэатральная

крытыка (П. Шпілеўскі, І. Гольц-Мілер, Ф. Падабед).

о

У шэрагу гарадоў Беларусі пастаянна працавалі тэатры, якія да-

лучаліпгл дачоў да здабыткаў сусветнай драматургіі. Так, у Мінску

з канца 30-х гг. XIX ст. тэатр знаходзіўся на ўтрыманні здольнага

е

акцёра і рэжысёра Я. Хэлмікоўскага, а потым В. Драздоўскага. Гэты

тэатр меў добры склад трупы, свае традыцыі. Тут ставілі творы

РМ. Гогаля, А. Грыбаедава, А. Астроўскага, В. Гюго і іншых аўтараў.

Івянца), дзе у той час жыў В. Дунін-Марцінкевіч. У трупе выступалі

Н

больш за 20 чалавек, у тым ліку сам драматург, яго дзеці: Каміла,

Мальвіна і Міраслаў, вучні яго школы, знаёмыяБ, суседзі, сяляне.

Тэатр абуджаў нацыянальную свядомасць, стаў цэнтрам прагрэ-

сіўнай культуры.

й

9 лютага 1852 г. тэатрам В.І. Дуніна-Марцінкевіча ў Мінску была

пастаўлена опера «Сялянка» («Ідыліяи») на музыку С. Манюшкі і

К. Кжыжаноўскага. Затым яна была пастаўлена ў Бабруйску і Слуц-

р

ку. У 1993 г. спек акль «Ідылія» быў адноўлены Нацыянальным

акадэмічным тэатрам драмы імя Янкі Купалы і карыстаецца вялікай

о

папулярнасцю ў гледачоў. Спектакль з вялікім поспехам быў пака-

заны ў Маскве.

т

Музычнае жыццё ў Беларусі таксама развівалася галоўным чы-

и

нам у Мінску, Брэсце, Віцебску, Магілёве, Гродне і іншых гарадах.

з

У 30–40-я гг. ХІХ ст. яно набыло асабліва інтэнсіўны характар. Ак-

рамя таго, музычнае жыццё, як і раней, засяроджвалася і ў некато-

о

рых анскіх сядзібах, у прыватнасці, у Залессі, дзе жыў і працаваў

знакамітыпМ. Кл. Агінскі, у Гарадзішчы пад Мінскам, дзе ў

пам шчыка Л.М. Ракіцкага быў выдатны, прафесійны па ўзроўню

аркестр, у маёнтку Гарадзец Магілёўскай губерні, які належаў

кампазітару-аматару У.Р. Кастрыету-Скандэрбоку і дзе быў

Рпрыгонны квартэт, які ў 40-я гг. XIX ст. лічыўся адным з лепшых у

канаўцы. Сярод іх – адзін з лепшых скрыпачоў свайго часу іспанец

П. Эскудэра, выдатны бельгійскі скрыпач Ш. Мёзер, юная скрыпач-

ка Т. Юзафовіч – «Паганіні ў жаночым адзенні», ксілафаніст зУеўра-

пейскім імем М. Гузікаў, скрыпач-віртуоз М. Ельскі, кампазітар і

выканаўца І. Міладоўскі і інш.

Т

Асабліва плённа на музычнай ніве працаваў класік беларускай

музыкі рамантычнага перыяду, беларуска-польскі кампазітар, ды-

Н

рыжор і педагог С. Манюшка (1819–1872), які нарадзіўся ў фаль-

варку Убель каля Мінска, жыў у Мінску, ВільніБ, а з 1858 г. – у Вар-

шаве. Вучыўся ў Мінску, дзе і пачаў сваю музычную дзейнасць. Бе-

ларусь аказала вельмі вялікае ўздзеянне на яго творчасць як у

й

малых, так і ў буйных тво ах. Доб а вядомы, напрыклад, песні

С. Манюшкі, звязаныя з

азаміибеларускай прыроды («Вілія»,

«Да ракі Нёман» і інш.). Лёс лепшай оперы С. Манюшкі «Галька»

р

(1847) таксама звязаны з Мінскам. У 1856 г. яна ставілася ў Мінску.

Беларускае з польскім цесна перапляталася у 12 зборніках

воб

кампазітара «Хатнія спеўнікі», у якія ўвайшло каля 20 песень,

т

сабраных Я. Чачотам у беларускім сялянскім асяроддзі і перак-

ладзеных ім на польскую мову.

и

Вельмі плённым было супрацоўніцтва С. Манюшкі з В.І. Ду-

з

ніным-Марцінкевічам, на лібрэта якога ў 40-я гг. XIX ст. былі

напісаны буйныя творы «Рэкруцкі набор», «Спаборніцтва музы-

о

кантаў», «Цудоўная вада», «Сялянка» («Ідылія»). Опера «Рэкруцкі

наборп», як ужо адзначалася, была пастаўлена ў Мінску 23 і

24 в расня 1841 г. На жаль, да нашага часу дайшоў толькі невялікі

фрагмент гэтага твора. Пасля пастаноўкі спектакля ў той жа вечар

адбыўся вялікі канцэрт з удзелам сімфанічнага аркестра, хору і

Рсалістаў. Кіраваў праграмай капельмайстар гарадскога аркестра

М. Рымскі-Корсакаў, вывучаў і ў сваёй творчасці выкарыстоўваў

народныя музычныя матывы, што рабіла фальклор набыткам

прафесійнай культуры. Збіранне, вывучэнне і публікацыя беларускіхУ

Н

народных песень у XIX ст. значна пашырыліся, рабіліся спробы іх

музычнай апрацоўкі. Важнае значэнне мелі заснаваныяТна

беларускім фальклоры творы кампазітара і піяніста Антона

Абрамовіча (1811–пасля 1854 г.), які актыўна працаваў у 30–50-я гг.

й

ХІХ ст., калі жыў у Пецярбурге. Народныя матывы адчуваюцца ў

такіх яго творах, як паэма «Беларускае вяселлеБ» ў васьмі частках

(надрукаваў паэму выдавец і літаратурны крытык Р. Падбярэзскі ў

1846 г.), у п’есах «Вясна», «Дзявочае лета», «Лета», «Бабіна лета»,

р

«Восень», «Зіма» і інш. Таксама ён напісаў музыку да беларускіх

о

вершаў Я. Баршчэўскага «Дзеванькаи» і «Гарэліца», п’есу «Бела-

руская мелодыя»,

маршы, вальсы, паланезы, фантазіі для

т

фартэпіяна, мазуркі і інш.

и

Працягваў сваю

музычную дзейнасць знакаміты кампазітар

Валькур,

Банапарт у Каіры», шматлікіх вальсаў, мазурак,

або

рамансаў, ’ес, маршаў і інш. Ён жа аўтар трактата «Лісты пра

музыкуп» (1828), успамінаў пра Польшчу і іншых твораў.

На Б ларусі працавалі піяніст, кампазітар і педагог Фларыян

е

Міладоўскі (1819–1889) – аўтар пастаўленай у Мінску ў 1861 г.

аперэты «Канкурэнты», а таксама санат, песень, мазурак, нак-

Рцюрнаў, паланэзаў; нямецкі кампазітар і педагог Я.Д. Голанд (1746–

турай Еўропы, была цесна звязана з культурай суседніх народаў.

Узнікалі новыя формы культурнага жыцця, узбагачаўся яго ідэйны

змест, змяняліся стылявыя накірункі, замацоўвалася самабытнасцьУ

беларускай культуры.

Н

Перадавая культура таго часу адлюстроўвала ўздымТанты-

прыгонніцкіх настрояў у шырокіх масах беларускага народа і рост

яго нацыянальнай самасвядомасці. Сярод дзеячаў культуры ўзрасла

народнай

цікавасць да фальклору, гісторыі, мовы, мастацтва еларусі. Гэта

праявілася ў шырокім выкарыстанні

Бтворчасці ў творах

мастацкай літаратуры і музыкі, у літаратурна-моўных навуковых

даследаваннях і г. д. У выніку першая палова XIX ст. стала

р

перыядам пачатку працэсу бела ускага нацыянальна-культурнага

о

адраджэння і фарміравання нацыянальнайи

інтэлігенцыі. Паступова

выспявала выснова аб існаванні самастойнага беларускага этнасу са

т

своеасаблівай мовай і куль урай.

и

Працэс развіцця беларускай культуры штучна стрымліваўся

палітыкай улад, накіраванай на паланізацыю, а потым на русіфіка-

з

цыю беларускага народа і яго культуры. Адмоўна паўплывала на

о

развіццё беларускай культуры, самасвядомасці беларусаў закрыццё

ў 1832 г. Віленскага ўніверсітэта. З-за адсутнасці на тэрыторыі Бе-

ларусі вышэйшых навучальных устаноў здольная моладзь была вы-

мушана асту аць ва ўніверсітэты Масквы, С.-Пецярбурга, Адэсы і

інш. Адсутнасць элементарных умоў для творчай дзейнасці на рад-

вымушалап

многіх з іх заставацца там пасля заканчэння вучобы,

а другая частка пасля вяртання на Беларусь станавілася прапа-

зіме

гандыстамі рускай культуры. Многія з іх у сваёй творчасці дасяг-

нулі высокага прафесійнага ўзроўню. У выніку беларускія дзеячы

Ркультуры ўнеслі значны ўклад ў развіццё культуры рускага і

польскага народаў.

Адмоўна сказаліся на развіцці культуры і ганенні царскага ўрада на

прагрэсіўных

дзеячаў культуры Беларусі. За вольнадумства,

104

Тым не менш палітыка царскай Расіі, хаця і прывяла да значных

страт культурных скарбаў і кадраў культуры, не спыніла культурныУ

Н

працэс. Беларусь не абмінуў агульнаеўрапейскі працэс адноснай

дэмакратызацыі культуры, прыходу новых стыляў, напрамкаўТ

і

імён. У той час была яўная перавага свецкай адукацыі, з’яўляліся яе

новыя формы, пашыралася жаночая асвета, складвалася прафесій-

ная адукацыя. Пачала развівацца і ўзбагачацца новымі жанрамі но-

вая беларуская літаратура. Асаблівая роля ў гэтайБсправе належыць

В.І. Дуніну-Марцінкевічу. Усё больш узрастала роля гарадоў як

цэнтраў культуры. Распаўсюджваліся ідэі прагрэсіўных мысліцеляў

й

Расіі (М. Ламаносаў, А. Ге цэн, А. Радзішчаў) і іншых краін.

Надавалася вялікая ўвага

уи. На беларускай зямлі нарадзілася

мноства выдатных прадстаўнік ў культуры, многія з іх працавалі ў

р

іншых краінах, з другога б ку, частка сусветна вядомых замежных

дзеячаў культуры працавала на карысць беларускага народа.

Усё гэта сведчыць аб

фалькло

ым, што беларуская культура ў разглядаемы

т

перыяд зрабіла начны крок наперад. Яе поспехі сведчылі аб тале-

навітасцібеларускаганародаіяго вялікіхтворчыхмагчымасцях.

и

з

Тэма 5. КУЛЬТУРА БЕЛАРУСІ Ў ДРУГОЙ ПАЛОВЕ

о

ХIХ–ПАЧАТКУ ХХ ст.

п

5.1. Развіццё адукацыі і навукі.

е

5.2. Вусная народная творчасць і ўздым літаратуры.

5.3. Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастац-

Ртва.

прагрэс.

Н

5.1. Развіццё адукацыі і навукіБ

З развіццём капіталістычных адносін на тэрыторыі

Расійскай

й

імперыі, выявіўшайся адсталасці Расіі ад другіх краін значна

ўзрасло значэнне адукацыі і з’явіласяинеабходнасць яе далейшага

рэфармавання. Напярэдадні н вай школьнай рэформы 1860-х гг. на

р

тэрыторыі Беларусі дзейнічалі 576 навучальных устаноў розных

тыпаў: 12 сярэдніх, 45

няпоўныхсярэдніх вучылішч, 45 прыватных

і дзяржаўных жаночых вучылішч, 21 духоўнае вучылішча і 453

т

пачатковыя школы. У іх навучалася каля 17 тыс. чалавек. У 1863 г.

быў прыняты ўніверсітэцкі статут, які аднавіў

аўтаномію

и

ўніверсітэтаў. Кіраванне імі ўскладалася на савет прафесароў, які

з

выбіраў рэктара, дэканаў, ствараў новыя кафедры і інш. У той жа

час ва ўніверсітэтах забаранялася дзейнасць студэнцкіх арганізацый

о

і правядз нне сходаў, мітынгаў, другіх неафіцыйных грамадска-

палітычныхпмерапрыемстваў.

Правядзенне гэтай рэформы супала з падаўленнем паўстання

е

1863–1864 гг. У яго выніку пачаліся масавыя рэпрэсіі, якія

закранулі і сістэму адукацыі. Так, у 1864 г. былі закрыты Горы-

РГорацкі земляробчы інстытут і восем сярэдніх навучальных устаноў

мясцовасці станавіліся народныя вучылішчы, царкоўнапрыходскія

школы і школы граматы, а ў гарадах – павятовыя і гарадскія

вучылішчы. Часта падобныя навучальныя ўстановы адкрывалісяУтам,

дзе насельніцтва згаджалася ўтрымліваць іх за свой кошт з дапамогай

органаў папячыцельства і апекавання. Размяшчаліся такіяТшколы, як

правіла, не ў спецыяльных будынках, а ў прыстасаваных наёмных

памяшканнях, нават у сялянскіх дамах. Настаўнікі для пачатковых

Н

навучальных устаноў рыхтаваліся ў настаўніцкіх семінарыях:

Маладзечанскай (1864–1920), Полацкай (1842–1918),Б

Нясвіжскай

(1872–1918) і Свіслацкай (1876–1921). Але гэтыя ўстановы не маглі

цалкам задаволіць патрэбы ў настаўніцкіх

кадрах.

Да

таго ж

й

выпускнікі гэтых семінарый не мелі магчымасці паступаць у

вышэйшыя навучальныя

.и

У далейшым, у 1880-х гг. ца ызм пачаў згортваць рэформы, што

адбілася і на стане

р

Насаджаліся

школы

пача к вай школы.

царкоўнага ведамства. У 1884–1899 гг. у пяці заходніх губернях

ўстановы

былі адкрыты 5814 акіх школ, у Магілёўскай і Мінскай губернях

т

яны складалі 82–85 % ад агульнага ліку пачатковых школ.

У сістэме сярэдняй адукацыі Беларусі ў канцы 1860-х гг.

и

дзейнічалі шэсць мужчынскіх і чатыры жаночыя класічныя гімназіі,

з

дзве рагімназіі, Горы-Горацкае земляробчае вучылішча, Полацкі

кадэцкі к р ус, чатыры духоўныя семінарыі, у якіх займаліся 3265

о

чалав к. Пры гэтым у канцы 1890-х гг. дзеці сялян у сярэдніх

школахпскладалі толькі 6,5 % ад агульнай колькасці навучэнцаў. У

1870–1880-х гг. у Пінску, Мінску, Магілёве былі адкрыты рэальныя

е

вучылішчы, якія давалі сярэднюю адукацыю з прыродазнаўчым і

тэхнічным ухілам. Да канца ХIХ ст. значных змен у сярэдняй

Радукацыі на тэрыторыі Беларусі не адбылося. У 1898 г. колькасць

рамесных і другіх спецыяльных школ і вучылішч. Для дарослага

Н

насельніцтва адкрываліся нядзельныя школы, вячэрнія змены і

курсы. Акрамя таго, узніклі так званыя народныяБўніверсітэты,

асветніцкія рабочыя аб’яднанні.

Усяго

напярэдадні Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. на

й

тэрыторыі Беларусі дзейнічалі 15 мужскіх гімназій, сем рэальных

вучылішч, 14 жаночых гімназій, тиы духоўныя гімназіі, а таксама

Полацкі кадэцкі корпус. У 1911–1914 гг. у Віцебску працавала

р

аддзяленне Маскоўскага археалагічнага інстытута. Перадавая

грамадскасць патрабавала адкрыць у Беларусі ўніверсітэт, але да

о

Кастрычніцкай рэвалюцыі гэ а пытанне так і не было вырашана.

т

Для падрыхтоўкі выкладчыкаў у 1909–1916 гг. адкрылі пяць новых

настаўніцкіх семінарый і тры настаўніцкіх інстытута (у Віцебску,

и

Мінску, Магілёве), але апошнія не мелі статуса ВНУ.

з

Вялікую р лю ў распаўсюджванні ведаў набылі ў той час

бібліятэкі ( ублічныя, прыватныя, навучальных устаноў). Толькі ў

о

Полацкай акадэміі ў 1812 г. налічвалася каля 40 тысяч кніг,

рукапісаўп, каралеўскіх грамат, рэдкіх выданняў. Пры большасці

гімназій працавалі кніжныя магазіны. Усяго ў 1914 г. у Беларусі

е

дзейнічала 851 бібліятэка з кніжным фондам 423 тыс. экзэмпляраў.

ост нацыянальна-дэмакратычнага руху ў Беларусі ўзмацніў

Рувагу да

карэннай нацыянальнай культуры, беларускай мовы,

адукацыі і дэмакратычнай культуры ўнеслі газеты «Мужыцкая

праўда» (1862–1863), «Минский листок» (1886–1902), «Витебский

листок» (1898–1899), «Белорусская жизнь» (1909–1911), «СевероУ-

Н

Западный край» (1902–1905), «Беларус» (1913–1915, Вільня). Свой

першы верш «Мужык» Янка Купала надрукаваў ў газецеТ«Северо-

Западный край».

У верасні–снежні 1906 г. выходзіла першая легальная беларуская

й

газета «Наша доля», заснаваная сябрамі Беларускай сацыялістычнай

грамады. Пасля закрыцця «Нашай долі» барацьбуБза беларускую

культуру і нацыянальнае адраджэнне працягвала газета «Наша ніва»

(1906–1915). Яна выступала за шырокія правы беларускага народа,

р

свабоднае развіццё яго культу ы, садзейнічала станаўленню і

о

развіццю беларускай мовы і твоичасці літаратараў новай хвалі,

адыграла значную ролю ў фа мі аванні нацыянальнай самасвядо-

т

масці. Па ініцыятыве газе ы выдаваліся «Беларускі каляндар»,

и

часопісы «Саха», «Лучынка» і альманах «Маладая Беларусь».

Пачатак легальнага беларускага кнігавыдання звязаны з дзейнасцю

з

выдавецтва «Загляне сонца і ў наша ваконца», створанага ў 1906 г. у

о

Пецярбургу. За няпоўныя восем гадоў яно выпусціла 40 беларускіх

кніг накладам 100 тыс. экзэмпляраў. Беларускія кнігі друкавалі

таксама выдавецтвы «Наша ніва», «Наша хата», «Мінчук».

Такім чынам, у пачатку ХХ ст. на тэрыторыі Беларусі значна

е

ўзмацніўся нацыянальна-дэмакратычны рух, што спрыяла развіццю

адукацыіпі пісьменнасці, з’яўленню новай хвалі таленавітых

літаратараў, газет, часопісаў, выдавецтваў, што, у сваю чаргу,

садзейнічала актывізацыі нацыянальна-патрыятычных сіл і росту

самасвядомасці народных мас.

РРазвіццё новых сацыяльна-эканамічных адносін, рэформы, у тым