Гісторыя культуры Беларусі

Пазней, у 1922 г., з друку выйшаў зборнік вершаў Янкі Купалы «Спадчына», а ў 1925 г. – паэма «Безназоўнае», прысвечаная падзеям Кастрычніцкай рэвалюцыі і Грамадзянскай вайны.

Другі народны пясняр Якуб Колас у гэты час скончыў працу над таленавітымі паэмамі «Новая зямля» (1923) і «Сымон-музыка» (1925), якія ён пачаў пісаць яшчэ да Кастрычніка. Гэтыя глыбока

музыка» ўзнімаецца тэма грамадскай ролі мастацтва. ПаэтТлічыцьУ, што яно павінна служыць народу. У 1927 г. выйшла другая частка трылогіі Якуба Коласа «На ростанях» – аповесць «НУ глыбі Палесся». Заслугі Янкі Купалы і Якуба Коласа ў развіцці літаратуры былі

народныя творы яскрава адлюстравалі жыццё, працу, духоўны свет

простых людзей дарэвалюцыйнай Беларусі. У паэме «Сымон-

адзначаны прысваеннем ім у 1925–1926 гг. ганаровага звання

П.А. Трус (1904–1929, «Дзесяты падмурак», 1928), Міхась Чарот

Журбы, «Асцё» і «Крапіва» Кандрата Крапівы, «Завіруха» Міхася Чарота і інш.зВельмі прыгожы лірычны верш «О Беларусь, мая

шыпшынаСокі» (1925) напісаў 25-гадовы паэт У. Дубоўка.

Для 20-х гг. ХХ ст. характэрны сацыяльна-бытавое апавяданне з адлюстраваннемп галоўным чынам жыцця вёскі, а таксама развіццё эпічных тв раў, станаўленне жанру рамана ў беларускай літаратуры (раманые« цаліны» Цішкі Гартнага, 1929, «Сцежкі-дарожкі» РМіхася Зарэцкага, 1927, «На ростанях» Якуба Коласа, «Амок» Янкі Маўра (І.М. Фёдараў, 1883–1971, 1929), «Сын» Р. Мурашкі, 1929, «Зямля» і «Сястра» Кузьмы Чорнага, 1928, і інш. Змітрок Бядуля працаваў над раманам «Язэп Крушынскі» (1932). Праблемы развіцця нацыянальнай культуры, беларускай мовы разглядаліся ў рамане Міхася Зарэцкага «Крывічы», друкаванне якога было

забаронена ўладамі ў 1929 г. 140

У галіне драматургіі цікавыя п’есы напісалі Цішка Гартны («Сацыялістка», 1924, «Дзве сілы», 1927), У. Галубок («Суд», 1920, «Душагубы», 1921, «Плытагоны», 1923, «Ганка», 1924, «Пінская мадонна», 1927, «Рыкашэт», 1934), Янка Купала («Тутэйшыя», 1922), Міхась Чарот («На Купалле», 1921, «Мікітаў лапаць», 1923) і інш. Раслі майстэрства і папулярнасць Кандрата Крапівы. Яго байкі «Дзед і баба» (1925), «Дыпламаваны баран» (1926), «Махальнік Іваноў» (1928) і інш. яскрава паказвалі недахопы жыцця, нізкі

лавек). Першым у ссылцы загінуў У. Жылка (1 сакавіка 1933 г.), арыштаваны ўзчэрвені 1930 г. па справе СВБ («Саюза вызвалення Беларусі»)о. У ліпені 1930 г. арыштаваны А. Адамовіч, У. Дубоўка, В. Ласт ўскі, Я эп Пушча, затым Ф. Купцэвіч, В. Шашалевіч. У тым

жа годзепз рэс ублікі высланы А. Бабарэка, М. Грамыка, М. Гарэцкі, А. Гурло, У. Дуб ўка, У. Жылка, Язэп Пушча і інш. У 1933 г. арыштаваные С. Астрэйка, З. Віталін, Лукаш Калюга, С. Ліхад-

Рзі ўскі, Максім Лужанін, М. Нікановіч.

«Крытыкі» не абыйшлі нават Янку Купалу і Якуба Коласа, над якімі таксама навісла цень расправы. Янку Купалу спрабавалі абвінаваціць у кіраўніцтве СВБ. Летам 1930 г. у друку з’явіўся артыкул Л. Бэндэ «Шлях паэта», у якім Янка Купала абвяшчаўся «ідэолагам буржуазнага нацыянал-адраджанізму». Пратэстуючы супраць абвінавачванняў, Янка Купала 27 лістапада 1930 г. зрабіў спробу самагубства. Пад моцным націскам караючых органаў

141

Янка Купала і Якуб Колас вымушаны былі ўсё ж такі надрукаваць так званыя пакаянныя лісты (снежань 1930 г.), у якіх яны, па сутнасці, у многім адмаўляліся ад сваёй мінулай творчасці, прызнаваліся ў шкодных поглядах і памылках.

Усё гэта сведчыла аб тым, што сістэма барацьбы з «ворагамі» набірала абароты. Перыяд асобных думак заканчваўся. Наступаў перыяд адзінай думкі, аднагалосся.

Разам з тым партыйныя і савецкія органы ў 30-я гг. ХХ ст.

развіццё літаратуры, выхаванне працоўных рэспублікіБ. Значнае месца ў развіцці беларускай літаратуры у 30-яйгг. ХХ ст. належыць Кузьме Чорнаму. Ён паспяхова развіў эпічныя і філасофскія асновы прозы, сапраўдную аналітычнасць і гістарызм. У гэты час ім былі напісаны

30-я гг. ХХ ст. працягвалі плённа працаваць, уносілі свой уклад у

Колас («Дрыгва», 1934). Кандрат Крапіва («Мядзведзічы», 1932; «еПартызаны, 1937), А. Куляшоў («Хлопцы апошняй вайны», 1940),

Рлядах», 1934; «Міколка-паравоз», 1936), Янка Маўр («Палескія рабінзоны», 1930; «ТВТ», 1934), Б. Мікуліч («Чорная Вірня», 1931), Э. Самуйлёнак («Сяржант Дроб», 1935) і інш. Па-ранейшаму ў іх творчасці значнае месца займалі падзеі Кастрычніцкай рэвалюцыі і Грамадзянскай вайны, праблемы індустрыялізацыі і калектывізацыі. У рамане «Вязьмо» (1932) Міхась Зарэцкі адлюстраваў трагедыю беларускайвёскііпрацоўнагасялянстваў30-ягг. ХХст.

142

Дасягненні беларускай літаратуры ў канцы 30-х гг. ХХ ст. маглі б быць значна большымі, каб не перашкаджала камандна-адмініс- трацыйная сістэма. Трагічным у гісторыі беларускай літаратуры стаў дзень 29 кастрычніка 1937 г., калі была расстраляна новая група літаратараў.

Можна меркаваць, што найбольш цяжкія «ўлікі» былі прад’яўлены Алесю Дудару – аўтару верша «Пасеклі край наш папалам», які

ўрада БССР Дз. Жылуновіч (ЦішкаиГартный), выдатны драматург,

С. Грахоўскі, АлесьЗвонак, А. Пальчэўскі, У. Хадыкаіінш.

рэжысёр іакцёр У. Галубок, таленавітыпразаікБ.М. Мікуліч(загінуўу ссылцы 17 чэрвеня 1954 г.) і многіяартыкулыіншыя. У выніку знаходжання ў ссылках і лагерах шмат згубіліоў сваёй творчасці і жыцці С. Шушкевіч,

У той час нават крытычныя асобных аўтараў нагадвалі абвінаваўчыя актыи. Кры ыкаваліся не недахопы ў творчасці асобных літаратараў, а яны самі. Некаторыя з тых, хто прыстасаваўся да новага ладу, пачалі чарніць вядомых прадстаўнікоў «старой» нацыянальнай культуры. Так, Л. Бэндэ адвяргаў дакастрычніцкую творчасць Янкі Купалы, Якуба Коласа, Змітрака Бядулі. Ён пісаў,

пісьм ннікі і літаратуразнаўцы М.І. Гарэцкі і М.І. Каспяровіч – контррэвалюцыянерамі. З’явіліся публікацыі, аўтары якіх даказвалі неабходнасць разгрому «нацыянал-дэмакратызму». Так, у 1931 г. А. Зюзькоў надрукаваў артыкул «Крывавы шлях беларускай нацдэмакратыі!». Ужо з загалоўка бачна, што аўтар артыкула перавярнуў усё ўверх нагамі. Цікава, што ў 1937 г. А. Зюзькоў таксама быў рэпрэсіраваны.

143

У выніку творчы пошук літаратараў усё больш рэгламентаваўся, абмяжоўваўся. Пісьменнікі сталі падзяляцца на пралетарскіх, рэва- люцыйна-сялянскіх, спадарожнікаў, буржуазных. Літаратурныя героі ў 30-я гг. ХХ ст. рэзка сталі дзяліцца на станоўчых і адмоўных, у творах з’явілася шмат маралізатарства. Нагняталася атмасфера падазронасці, варожасці, нацкоўвання адных на другіх. У артыкулах Я. Бранштэйна, Л. Бэндэ, М. Клімковіча, А. Кучара рэзка крытыка-

рамане «Вязьмо», у першых раздзелах рамана «Крывічы» падверг крытыцы скажэнні нацыянальнай палітыкі, выступіў у абарону працоўнага сялянства ў сувязі з прымусам у гады калектывізацыі.

144

Андрэй Мрый (А.А. Шашалевіч, 1893–1943) у рамане «Запіскі Самсона Самасуя» з дапамогай сатыры і іроніі таленавіта выкрываў негатыўныя з’явы рэчаіснасці таго часу. Рэалістычна адлюстроўваць рэчаіснасць спрабавалі М. Лынькоў (апавяданне «Саўкаагіцірнік», 1932), Р. Мурашка (раман «Салаўі святога Палікара», 1940) і інш.

дровіча «Цені на сонцы» (1930). ТУ Разам з тым трэба адзначыць, што, нягледзячы на гэтыя і іншыя цяжкасці, беларуская літаратура і ў 30-я гг. ХХ ст. Ндабілася пэўных поспехаў. Лепшыя творы беларускіх літаратараў перакладаліся на

З другога боку, некаторыя аўтары, наадварот, спрабавалі апраўдаць дзеянні ўлад. Аб гэтым сведчыць паэма А. Алексан-

рускую і іншыя мовы народаў СССР, што садзейнічала ўмацаванню

стаў і Кандрат Крапіва.

ла і Якуб Колас, ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга – Змітрок Бядуля, МіхасьзЛынькоў, Эдуард Самуйлёнак, ордэнамі «Знак Пашаны» – оПятрусь Броўка і Пятро Глебка. У 1940 г. ордэнаносцам

Такімпчынам, 20-я гг. ХХ ст. былі вельмі спрыяльнымі для

развіцця беларускай літаратуры. У літаратуру прыйшлі дзесяткі маладыхменнікаўразаікаў, паэтаў, драматургаў, якія стварылі сотні выдатных Ртвораў у розных жанрах. Але ў 30-я гг. ХХ ст. творчасць многіх з іх

была прыпынена шматлікімі рэпрэсіямі, а ў творчасці іншых пісьзменшыліся запал, самастойнасць. 30-я гг. ХХ ст. увайшлі ў гісторыю беларускай літаратуры як даволі драматычныя і

супярэчлівыя.

145

6.3. Дойлідства і выяўленчае мастацтва

Новыя грамадска-палітычныя і эканамічныя працэсы, якія адбываліся на тэрыторыі Беларусі ў паслякастрычніцкі перыяд, грандыёзнасць планаў сацыялістычнага будаўніцтва патрабавалі распрацоўкі эфектыўных планаў развіцця народнай гаспадаркі, узбагачэння прыгажосцю ўсіх бакоў жыцця. Гэта выклікала ў

такіх дамоў быў пабудаваны ў 1927–1929 гг. у Віцебску на вуліцы Максіма Горкага (архітэктар А. Вышалескі).

146

Будынкі школ былі двухпавярховыя, прамавугольныя ў плане, невялікія па аб’ёму, разлічаныя на 240–280 вучняў. У аснову забудовы ўніверсітэцкага гарадка ў Мінску была пакладзена так званая павільённая сістэма, пры якой асобныя корпусы разлічваліся на падрыхтоўку спецыялістаў па адпаведных прафесіях.

Буйнейшай бальніцай стала бальніца № 1 г. Мінска, пабудаваная ў 1928–1931 гг. (архітэктар Г. Лаўроў). Зрабіліся больш сучаснымі падвергнутыя рэканструкцыі гарадскія бальніцы ў Гомелі, Віцебску,

мінская гасцініца «Беларусь» (архітэктар А. Воінаў), магілёўская

галоўным архітэктарам Наркамасветы БССР. Па яго праектах пабудаванырэспубліцыДзяржаўная бібліятэка БССР, два вучэбныя корпусы і у праводзіліся конкурсы на лепшы праект. Каардынаваў

інтэрнаты аднаўляемага політэхнічнага інстытута. Прафесійнасцю вызначалісясавецкіх і раекты архітэктара У. Вараксіна. У шэрагу выпадкаў Рўсю гэтую працу, вызначаў стратэгію забудовы рэспублікі Саюз

архітэктараў Беларусі, створаны ў 1934 г. Важную ролю ў вырашэнні праблем творчасці архітэктараў і забудовы Беларусі адыгралі з’езды архітэктараў рэспублікі (1934, 1937, 1941).

Такім чынам, у 20–30-я гг. ХХ ст. было значна зменена аблічча многіх гарадоў рэспублікі, вызначаны шляхі фарміравання архітэктурных ансамбляў гарадскіх цэнтраў. У будаўніцтве панавалі

147

канструктывізм і функцыяналізм. Наватарства спалучалася з традыцыямі беларускай архітэктурнай школы. Разам з тым некаторыя пабудовы характарызаваліся сухасцю, геаметрычнасцю формаў, спрошчанасцю фасадаў, залішнім рацыяналізмам.

Цэнтрам тэарэтычных пошукаў, распрацоўкі педагагічных эксперыментаў у галіне выяўленчага мастацтва ў гэты перыяд стаў горад Віцебск – беларускі Парыж таго часу. Па ініцыятыве М.З. Шагала (1887–1985) тут у снежні 1918 г. на базе майстэрні

тальнага жывапісу ў афармленні архітэктурных збудаванняў, які

быў замененып дэкаратыўнымі каляровымі сімваламі, подпісамі, заклікамі і г. д. Ідэі віцебскіх авангардыстаў у далейшым вызначылі многіяезнаходкі і дасягненні сусветнай архітэктуры, дызайну,

Ркніжнай і прамысловай графікі.

Лідэр новага аб’яднання Казімір Малевіч лічыў жывапіс аджыўшым. У аснове яго супрэматызму ляжала новае ўяўленне аб аб’ёме і плоскасці, спакоі і руху, новыя ўзаемасувязі паміж прадметамі і навакольным асяроддзем. Прадметам паказу ў яго творчасці сталі квадрат, які сімвалізаваў сусвет, круг – рух зямлі, трохвугольнік – Бога, падоўжаныя чатырохвугольнікі (супрэмы) – узаемадзеянне сіл. Асноўнымі фарбамі былі чорная і белая.

148

Своеасаблівым сімвалам ідэй мастака стала загадкавая карціна «Чорны квадрат» (1913). Космас у космасе – так можна вызначыць сутнасць гэтага твора.

Новыя ідэі выкарыстоўваліся пры выкладанні ў мастацкай школе Віцебска, якая, перацярпеўшы шэраг перамен, з 1923 г. стала называцца мастацкім тэхнікумам. Але спробы прадстаўнікоў так званых «левых» накірункаў (якія па сваіх поглядах былі блізкія да

Галоўнымі ў творчасці самабытнага мастака новага часу М.М. Філіповіча сталі падзеі айчыннай гісторыі, фальклорныя тэмы і сюжэты. Яго пэндзлю належаць карціны «Народнае гулянне», «На

149