Қортынды

ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Орта және кіші жүз қазақтарын әкімшілік басқару жүйесі: тарихи -салыстырмалық сараптамасында .XIX ғасырдың I –шы жылдарында патша өкіметі қазақ қоғамындағы ескі патриархалдың басқару жүйесін жоюға бағытталған өзінің саясатында айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізгеннен кейін хандық билікті , рулық жиналыстарды толықтай жоюға кірісе отырып , басқарудың жаңа формасын құра бастады . Дәлірек айтсақ осы кезеңнен бастап патшалық Ресей саясатының қазақ жеріндегі жаңа кезеңі басталды . Өйткені XIX ғасырдың екінші онжылдығында Орта жүз және кіші жүз жерлерінде басқару реформасының жүргізілуіне өте қолайлы жағдай қалыптасқан еді . Дәл осы уақытта қазақ жүздерінің ханы қайтыс болды . Осы жағдайды пайдалана білген патша өкіметі қазақ жеріндегі хандық билікті толықтай жою үшін , жаңа басқару реформасын жүргізе бастады . XIX ғасырдың бiрiншi жартысында жергiлiктi өнеркәсiп пен кәсiпшiлiктiң жаңа салалары қалыптасты. Ертiс, Жайық өзендерi, Каспий теңiзi, Зайсан көлi маңайында бұрынғы көшпелi мал шаруашылығымен шұғылданатын қазақтар балық аулауды тұрақты кәсiпке айналдырды. Қазақстанның батыс, солтүстiк-шығыс аудандарындағы тұзды көлдерiнен тұрмысқа қажеттi тұз өндiру және оны сату жолға қойыла бастағаны байқалды. Ресей отаршылдарының қызығушылығының нәтижесiнде Қазақстанның шығыс, орталық аймақтарында түстi метал- дар, таскөмiр өндiретiн тұңғыш кен орындарын игеру жолға қойылды. XIX ғасырдың орта шенiнде Қазақстанда бiрнеше кен орындары ашылып, су және желдиiрменi, ұста дүкенi, кен және май, былғары зауыттары iске қосылды.

ХІХ ғасырдың басындағы қазақ жүздерінің саяси дербестігінің жойылуы Хандық билiктiң жойылуының алғышарттары. XIX ғасырдың басында қазақ жерiне артта қалған феодалдық Қытайдың ықпалы әлсiреп кеттi. Оның есесiне шекаралық бекiнiстердi нығайтқан патшалық Ресейдiң қазақ жерiне ықпалы өсе түстi. Ендi Ресей қазақтың табиғи байлықтарын игеру мақсатымен осында әртүрлi кәсiпшiлiк көздерiн ашуды қолға алды. Орыстардың қазақ жерiнен кен орындарын iздестiре бастауы, көп ұзамай-ақ өзiнiң жемiстерiн бере бастады. XIX ғасырдың бiрiншi жартысында жергiлiктi өнеркәсiп пен кәсiпшiлiктiң жаңа салалары қалыптасты. Ертiс, Жайық өзендерi, Каспий теңiзi, Зайсан көлi маңайында бұрынғы көшпелi мал шаруашылығымен шұғылданатын қазақтар балық аулауды тұрақты кәсiпке айналдырды. Қазақстанның батыс, солтүстiк-шығыс аудандарындағы тұзды көлдерiнен тұрмысқа қажеттi тұз өндiру және оны сату жолға қойыла бастағаны байқалды. Ресей отаршылдарының қызығушылығының нәтижесiнде Қазақстанның шығыс, орталық аймақтарында түстi метал- дар, таскөмiр өндiретiн тұңғыш кен орындарын игеру жолға қойылды.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1 Абилев А.К. Евдокимов В.В. Казахстан в древности. Учебное пособие. Караганда 1991.

2 Артықпаев Ж. Қазақстан тарихы (оқулық хрес.) Астана 2000

3 Аспендияров С. Қазақстан тарихының очерктері. А, 1994.

4 Асфендияров С.Д. История Казахстана(с древнейших времен.) 2-ое изд. А, 1993

5 Аманжолов К.Р.Түркі халықтарының тарихы- 1 кітап(Көне дәуірден біздің заманымыздың XIV ғасырына дейінгі кезең) А, 2002

6 Аманжолов К.Р.Түркі халықтарының тарихы- 2 кітап(XIV ғасырдан XVІІІ ғасрдың бірінші жартысына дейінгі кезең) А, 2002

7 Аманжолов К.Р.Түркі халықтарының тарихы- 3 кітап(XVІІІ ғасырдың екіні жартысы ХХ ғасырдың 1 ширегіне дейін) А, 1999

8 Әбдікәмұлы Ә. Қазақстан тарихы (оқу құралы) А,1997.

9 Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004

10 Кляшторный С.Г. Султанов Т.Н. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. А,1992.

11 Қазақстан тарихы. Очерк. А,1993

12 Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) 1-том А,1996

13 Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) 2-том А,1998

14 Қазақстан тарихы(көне заманнан бүгінге дейін) Бес томдық.3-том А,2002

15 Тынышбаев М. История казахского народа (учебное пособие) А,1993

16 Мықжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.

17 Көшік Рысбай « Қазақстан Республикасының тарихы » Алматы 2005 ж.103-105 беттер .

18 Д . А . Рахымқұлов « Жаңа ж»әне қазіргі замандағы Қазақстан тарихы» Алматы 2005 ж . 37-38 беттер .

19 « Қазақстан тарихы» 5 томдық . Алматы 2005 ж . 3 том4.Қ.Р.О.М.М.374-қ . 1-т . 785-іс . 1п .

20 Броневский С. Записки о киргиз-кайсаках Средней Орды // Отвечественные записки 1830г . с .192-193 .

21 Ақтаев С . « Жаңа ереже» деген не?//Ақиқат 12.58 б.

22 Красовский . Аталған еңбегінде . 173б.

23 Указ о сведенив дествие Устав о сибирских казахах //материалы по истори и политического история Казахстана . т .1-А.А. , 1960-С.90-109 .

24 Маданов Х . « Ұлы дала тарихы» Алматы 2004 ж . 127-128 беттер .

25 Ғ . М . Қарасаев .// « Хабаршы» 2004 ж . ( 3) .58-60 беттер .

26 Ш . Уәлиханов « Сібір қазақтары Уставы» Алматы 2005 ж . 45-49 беттер .

27 Артықбаев Р . « Қазақстан тарихы» Алматы 2005 ж .

28 Аманжолов А. История тюркской филологии и письменности. Алматы,1996.

Кабышев И. Казахское общество. Алматы, 1997.

29 Арғынбаев Х., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежiресi. Алматы,

2000.

30 Бикенов А. Қазақ қоғамындағы хан билiгi // Қазақ тарихы. 2000. № 3.

31 Валиханов Ч. Ч. Собр. соч. В 5-ти т. Т. 4. Алматы, 1962.

32 Қасымбаев Ж. Қазақ-жоңғар қарсыласындағы саяси және әскери мәселелерi //Қазақ тарихы. 1993. № 2.

33 Хасенов А., Қазақ хандығы // Қазақ тарихы. 1994. № 5.

34 Уалиханов Е. Абылай және Жоңғар шапқыншылығы //Қазақ тарихы.

1994. № 1.

35 Ирмуханов Б. Б. К вопросу о происхождении казахского народа.

Алматы, 2008.

36 Историко-культурные взаимосвязи Ирана и Дешти-кипчака // Мате-

риалы международной научной конференции. Алматы, 2007.

37 Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Казахстан: летопись трех тыся-

челетий. Алматы, 1992.

38 Қасымбаев Ж. Қазақстан тарихы (ХVIII ғ. — 1914 ж.): Жалпы бiлiм беретiн мектептiң 8-сыныбына арналған оқулық. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2012. — 240 б., сур

65