Гродназнаўства

Гародню ўспамінаюць Добрай казкай. Паміж Садовай і Гараднічанскай.

Крывая кладачка на Гарадніцы.

Яна дагэтуль кожнаму сніцца.

Данута Бічэль. «Максім і Людвіка».

Аднаўленне Гродна цесна звязана з яго перапланаваннем і будаўніцтвам у новым архітэктурным стылі – так званага, «сталінскага» ампіру. У цэнтры горада архітэктурныя знакі той эпохі - гэта Палац тэкстыльшчыкаў, Дом прафсаюзаў, аблічча Новага замка, старога будынка цэнтральнага ўнівермага. Гэта і ёсць напамін пра эпоху, калі будаўнікі «сацыялізму» архітэктурнымі сродкамі дэманстравалі сваю

ўсебаковую перавагу і моц. А яшчэ гэтыя пабудовы нагадваюць пра істотнае разбурэнне старой планіроўкі горада.

Безумоўна, на планіровачную структуру горада ўплывалі і сацыяльна-эканамічныя, і палітычныя фактары. У залежнасці ад таго, у склад якой дзяржавы ўваходзіў Гродна, яго забудова выцягвалася ўздоўж дарогі, якая ішла ў напрамку на захад, поўнач або ўсход.

2. Аднаўленне паводле генеральнага плана 1949 года.

Да гэтага часу Гродна будаваўся незапланавана і хаатычна. Гэта не садзейнічала яго гарманічнаму развіццю, умацаванню яго значэнню як буйнога прамысловага, адміністрацыйна-палітычнага і культурнага абласнога цэнтра. Першы генеральны план распрацоўваўся з 1946 года і быў падпісаны ў 1949 годзе. Ён прадугледжваў тэрытарыяльнае развіццё горада ва ўсходнім, паўночна-заходнім і паўднёвым напрамках. У 1957 годзе ў межы горада ўключылі вёску Пярэселка, пасёлак Пышкі і правабярэжную частку вёскі Ласосна. Акрэслілі абрысы новай цэнтральнай плошчы горада (Савецкай), абкружанай з трох бакоў адміністрацыйнымі будынкамі.

З паўночнага боку плошчы планавалася пабудаваць Дом Саветаў, а ва ўсходняй частцы горада мост праз Нёман.

У заходняй частцы горада на беразе ракі Нёман і правым бе-

разе Гараднічанкі планавалася размеркаваць цэнтральны парк культуры і адпачынку. Другі парк павінен быў узнікнуць на базе існуючага фруктовага сада ва ўсходнім раёне горада. Жылая зона забудоўвалася шматпавярховымі дамамі ў цэнтральнай частцы, малапавярховымі дамамі ў кварталах, якія прымыкаюць да цэнтра, асноўных прамысловых раёнаў і магістралей, аднапавярховымі дамамі на ўскраінах горада.

На вуліцы Крупскай (цяпер Баторыя) будуюцца новыя дамы. Пач. 1960-х гг.

Знішчэнне Фары Вітаўта. Першы ў Гродне каталіцкі прыходскі (Фарны) касцёл Найсвяцейшай Божай Маці знаходзіўся на заходнім баку старога рынку. Дзве паслядоўныя перабудовы ў 1923 г. і ў 1935 г. надалі яму абрыс неагатычнага храма. Пасля Другой сусветнай вайны касцёл не дзейнічаў. 8 сакавіка 1961 года па прапанове дырэктара краязнаўчага музэя і „дырэктыўных органаў” выканкам прыняў рашэнне №213 „О сносе аварийного здания бывшего военного костёла на Советской площади”: ствовали чл ены исполкома; Воронов Н.Н., Туповский В.И., Чернышёв Е.И., Романов В.П., Сахарова, Солодилов Л.Ф. Рассмотрев предложение по сносу аварийного здания бывшего военного костёла на Советской площади и признав целесообразность сноса указанного здания по генеральной застройке города, исполком Гродненского городского совета депутатов трудящихся решает:

1. Снести аварийное здание бывшего военного костёла на Советской площади и просить исполком Гродненского областного совета депутатов трудящихся утвердить настоящее решение.

Фара Вітаўта здымак кан. 50 - пач. 60 гг.

Так выглядала Фара Вітаўта на наступны дзень пасля

варварскага знішчэння. 1961 г.

3. Развіццё планіроўкі горада ў гэты перыяд.

Ажыццяўляліся на падстваве наступных генеральных планаў: другі быў зацверджаны ў 1963 г.; трэці – у 1973 г.; чацвёрты карэктаваўся ў 1986 г. .

Будаўнічы бум назіраўся ў 1960-я гады, калі будаваліся прадпрыемствы, якія далі ход развіццю горада: азотнатукавы завод, заводы гандлёвага машынабудавання, аўтаагрэгатаў, аўтамагнітол, радыёзавод, прадзільна-нітка- вае аб’яднанне, новы будынак абутковай фабрыкі «Нёман». Пабудавалі ТЭЦ-2, тралейбусны комплекс, два аўтадарожныя масты, стадыён «Чырвоны сцяг» (сёння стадыён “Нёман”).

Усе генпланы базаваліся на тэндэнцыі развіцця мікрараёнаў горада. Першы план прадугледжваў развіццё горада ва ўсходнім, паўночна-заходнім і паўднёвым напрамках. Забудоўваліся вуліцы Паповіча, Савецкіх пагранічнікаў, з’явіліся мікрараёны Прынёманскі, Фарты, Пярэселка, Вішнявец, Дзевятоўка-І, Румлёва, Занёманскі, Малахавічы. У мікрараёнах павінны былі быць адміністрацыйныя і грамадс- ка-абслугоўваючыя ўстановы, гандлёвыя комплексы, стаянкі для аўтамашын, спартыўныя пляцоўкі, раённыя паркі.

Пасляваеннае горадабудаўніцтва Гродна

Новыя мікрараёны паўстаюць на тагачасных ускрайках Гродна. "Хрушчоўкі" на вул. Даватара.

Раён тыповай забудовы па вул. Паповіча

Гродна ў складзе БССР (1939 - 1991 гг.)

4. Гістарычнае ядро горада.

асяроддзе. Гэты раён найбольш каштоўны ў гісторыка-культур- ным і архітэктурным планах, гэта тэрыторыя, для якой асабліва патрэбны горадабудаўнічы рэжым далейшай забудовы, рэканструкцыі і аднаўлення.

На жаль, забудоўвалі Савецкуюплошчубезвыразнайзадумы. У 1960-я гады тут з’явіліся Палац

Плошча Леніна. 1970-я гг.

тэкстыльшчыкаў, 44-кватэрны дом з аптэкай, 48-кватэрны дом з крамай, дом з кнігарняй, дом на рагу вуліц Крупскай і Парыжскай камуны, гатэль «Нёман». Усе пералічаныя забудовы не маюць агульных рысаў і не ствараюць цэласную ансамблевую структуру.

Мяркуемы перанос тонкасуконнага камбіната не адбыўся. За 1950 – 1960 гг. незваротна страчаны такія каштоўныя будынкі, як дамы № 2 (Дом рыбака) і № 6

Пасляваеннае горадабудаўніцтва Гродна

ХVІІ ст. па вуліцы Замкавай; Фара Вітаўта; былая карчма «Раскоша» і дамы майстроў ХVІІІ ст. па вуліцы Элізы Ажэшка; рэшткі былых каралеўскіх стайняў. Каля царквы Раства Багародзіцы ХVІІІ ст. пабудавалі Дом быту. За гэты час створана інтэнсіўная транспартная магістраль па сённяшняй вуліцы Вялікай Траецкай. У выніку змянілася архітэктур- на-планіровачная структура гістарычнага цэнтра Гродна, парушыліся маштаб і самабытнас-

ць забудовы. «Амаладжэнне» горада пазбавіла яго толькі яму характэрнага мастацкага аблічча, прывяло да «зацірання» яго гістарычных асаблівасцей.

У 70-я гг. ХХ стагоддзя забудоўваўся гістарычна сфарміраваны архітэктурны ансамбль плош-

чы Леніна: будынкі гарадскога камітэта камуністычнай партыі, дзевяціпавярховы будынак абласнога выканаўчага камітэта. Так плошча Леніна набывала функцыі галоўнай плошчы горада. А горад адначасова страчваў аблічча даваеннай Гарадніцы.