Гродназнаўства

Падзеі напярэдадні і пад час паўстання

Царскія войскі. Злева направа: афіцэр пяхоты, фельфедбель лейб-гвардыі Літоўскага палка, шараговы пяхоты, жандар, драгун, казак.

181

Гродна ў складзе Расійскай імперыі

Напамін пра гісторыю

Памятная дошка на будынку чыгуначнага вакзала.

14 сакавіка група моладзі (вучняў Гродзенскай гімназіі, служачых мясцовых органаў кіравання, рабочых і служачых чыгункі, служачых друкарні, аптэкарскіх вучняў – усіх каля 100 чалавек) на чале з начальнікам станцыі Лявонам Кульчыцкім паспрабавала выехаць цягніком з Гродна ў Парэчча з мэтаю злучэння з партызанскім атрадам Людвіка Нарбута. Машыніст Вінтар са сваім памочнікам Якімовічам паспелі адчапіць лакаматыў ад таварных вагонаў, у якіх знаходзіліся паўстанцы. З Кульчыцкім ад’ехала 7 ці 8 чалавек. Астатнія пасля кароткага бою разбегліся пад покрывам цемры. Казімір Самулінскі і Казімір Талочка былі паранены. Арганізатарамі выезду, магчыма, былі гродзенскі ваявода Эразм Заблоцкі і вайсковы начальнік Гродна Цалесцін Цэханоўскі. Сувязным ад атрада Нарбута быў у Гродне Вільгельм Грабоўскі. А ў Парэччы чакаў гродзенскую групу Баляслаў Нарбут, брат камандзіра паўстанцкага атрада Людвіка.

Самулінскі і Талочка прысудам ваенна-следчай камісіі былі пазбаўлены правоў стану і сасланы на тры гады катаржных работ. Зуброўскі і Далянскі пазбаўлены правоў стану і сасланы на жыхарства ў аддаленыя губерні: першы – у Пермскую, другі – у Табольскую. 16 чалавек прысуджаны да службы шараговымі ў сібірскіх вайсковых часцях. Маёмасць усіх прыгавораных канфіскоўвалася ў казну.

Памятная дошка ў гонар паўстанцаў 1863 г., усталяваная ў 1995 г. на будынку Чыгуначнага вакзала. Аўтары Ул. Панцялееў і Ю. Мацко

Чыгуначны вакзал. Агульны выгляд. Малюнак Н. Орды. Каля 1864 г.

182

Падзеі напярэдадні і пад час паўстання

"Дом Ромэраў". У пачатку 60-х гг. XIX ст. тут быў цэнтр, дзе збіралася дэмакратычна настроеная грамадскасць Гродна. Яго ўладальнік Севярын Ромэр за ўдзел у паўстанні 1863 - 1864 гг.

быў высланы ў Табольскую губерню. Будынак быў канфіскаваны і пазней у ім адчынілі гатэль "Маскоўскі". У 1919 г. у гэтым будынку знаходзіўся ўрад БНР.

Малюнак Н. Орды. 1865 г.

Сведчанне гісторыка

Паводле гісторыка Н. Лісейчыкавай, першую палову 1860-х гг. Гродна пражыў супраціўляючыся накінутай чужынскай уладзе. Пасля расстрэлу мірнай дэманстрацыі ў Варшаве ў лютым 1861 г. у моду ўвайшла так званая «нацыянальная жалоба». Галоўнай прыкметай жанчын-патрыётак з красавіка 1861 г робіцца жалобнае адзенне і гарыбальдаўкі. Мужчыны насілі жалобныя нашыўкі (плярэзы) на рукавах або каўнерах, канфедэраткі, венгеркі і доўгія боты. Акрамя таго, у моду ўвайшлі ўпрыгожванні (медальёны, завушніцы, бранзалеты, паясы, запінкі і інш.) з выразнымі эмблемамі, прычым, не толькі ўласна польскімі. Напрыклад, аднагаловы арол спалучаўся з Пагоняй - гербам ВКЛ. Пасля пачатку паўстання горад быў напоўнены расійскімі войскамі і жандарамі. Нашэнне жалобнай вопраткі было забаронена, ў крамах нельга было гаварыць на польскай мове, кожны чалавек вечарам павінен быў хадзіць па вуліцы з ліхтаром. Некалькі дзясяткаў гарадзенцаў выслалі ў Сібір, у горадзе адбыліся два пакаранні смерцю. Адное з іх апісана астрожным доктарам І.Мітрапольскім. Пакаранне мусіла адбыцца на плошчы перад астрогам а 6-й гадзіне раніцы. Плошча была запоўнена гараджанамі са злоснымі панурымі тварамі, жанчынамі са слязьмі на вачах. Брама астрога адчынілася, адтуль выйшаў бледны з мутнымі безжыццёвымі вачыма, невысокага росту чалавек. Прагучала каманда, асуджанага акружылі салдаты, ксёндз з крыжом і кнігай у руках стаў побач і картэж рушыў. Картэж рухаўся даволі хутка, асуджаны, часта спатыкаўся. На плошчы быў падрыхтаваны слуп, перад ім выкапаная яма. Прагучала каманда, быў прачытаны прысуд. На асуджанага апранулі саван. Ксёндз, які ўвесь шлях штосьці гаварыў асуджанаму на польскай мове, сказаў апошнія словы і паднёс да вуснаў асуджанага крыж. Чалавека прывязалі да слупа, завязалі вочы. Заракатаў барабан, наперад выйшлі дванадцаць радавых з унтэр-афіцэрам. Быў паданы знак, грымнулі дванадцаць стрэлаў і асуджаны, прывязаны да слупа, здрыгануўся, схіліў галаву.

Пытанні і заданні

1.Што адбывалася ў Гродне напярэдадні паўстання?

2.Хто ўзначальваў паўстанцкі камітэт у Гродне?

3.Чаму Гродна можна лічыць адным з цэнтраў паўстання 1863 г. у Беларусі?

4.Якія наступствы мела паўстанне 1863 г. для жыхароў нашага горада?

183

184

Сяргей Фёдаравіч Галюн (11 кастрычніка 1866г., - ?). Зкончыў ваенна-медыцынскую акадэмію ў Пецярбурзе (1891), у Гродна са снежня 1891 – урач 104-га Усцюжскага пяхотнага палка. З 1892

г.– сябра, а з 1893 – кіраўнік Гродзенскага рэвалюцыйнага гуртка. Арыштаваны ў жніўні 1894 г. і царскім указам ад 18.10.1895 г. выключаны з вайсковай службы, сасланы на жыхарства ў Астраханскую губ. пад нагляд паліцыі на тры гады. Пасля ссылкі жыў у эміграцыі, а з 1901

г.працаваў земскім урачом у Варонежскай і Цвярской губ.

185

Старонкі «Нашай Нівы»

186

Гродзенцы ў час рэвалюцыі 1905 – 1907 гг.

Карцары ў лагеры 103 пяхотнага петразаводскага палка ў Гродна. Паштоўка пач. ХХ ст.

187

Гродна ў складзе Расійскай імперыі

1.Якія партыі дзейнічалі ў Гродне напярэдадні і ў час рэвалюцыі?

2.Як адчуваліся рэвалюцыйныя падзеі ў горадзе ў 1905 годзе?

3.Пералічыце асноўныя падзеі 1906-1907 гадоў рэвалюцыі.

4.Чаму рэвалюцыйны рух у нашым горадзе прывёў да актыўнасці габрэйскага насельніцтва горада?

188

189

Гродна ў складзе Расійскай Імперыі

Імя ў гісторыі

Яўстафій Арлоўскі (26 красавіка1863 – 15 снежня1913 гг., Гродна)

– педагог, гісторык і краязнавец. З 1885 г. жыў у Гродне і працаваў амаль трыццаць год у Гродзенскай гімназіі, выкладаў гісторыю, геаграфію і грэцкую мову. Ён быў, як тады казалі, «Настаўнікам - Чалавекам», «Чалавекам навукі». «Очерк истории Гродны», «Основание г. Гродны и его история до 1241 г.», «Исторический очерк Гродненской гимназии», «Гродненская старина. Часть 1. гор. Гродна» і іншыя – без гэтых прац Арлоўскага далейшае вывучэнне Гродзеншчыны проста немагчыма.

Вокладка “Гродзенскай старыны” Я.Арлоўскага

Жаночая Марыінская гімназія (сёння будынак ГрДзУ імя Янкі Купалы).

190