Экономикалық динамика және тұрақсыздық

7 Тақырып. Инфляция және жұмыссыздық

Лекция мақсаты: Инфляция және жұмыссыздықтын түрлерің, экономикаға беретің ықпалдарың көрсету.

Негізгі терминдер: ақша нарығы, инфляция, жұмыссыздық, Оукен заңы, Филлипс кисығы, инфляцияға қарсы саясат.

Лекция негіздері

1. Экономикалық циклдер, макроэкономикалық динамика

2. Инфляция: себептері, факторлары, түрлері. Инфляция және ұсыныс шоктары.

3. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі. Оукен заңы. Нақты жалақы және жұмыссыздық деңгейі.

4. Эмпирикалық байқаулар және Филлипс қисығы, өзгертілген Филипс қисығы

5. Инфляцияға қарсы саясат

Экономикалық цикл – бірнеше жылдар ішіндегі экономикалық активтілік деңгейлерінің бірінен кейін бірі келіп тұратын өсулер мен құлдырауларының өзгеруі.

Жұмыссыздық – бұл еңбек ұсынысының еңбекке деген сұраныстан артық болуы.

Жұмыссыздық деңгейі – бұл жұмыссыздар санының жұмыс күшіне қатынасы.

Жұмыссыздық түрлері:

Фрикциондық жұмыссыздық – бұл адамдардың жұмыс орнын ауыстыруымен немесе жаңа жұмыс орнын іздеуімен байланысты болатын жұмыссыздықтың түрі.

Құрылымдық жұмыссыздық – бұл еңбекке деген сұраныс құрылымының еңбек ұсынысына сай келмеуінен пайда болатын жұмыссыздық түрі. Мұндай сәйкессіздік жұмысшылар мамандығының бір түріне сұраныстың жоғарылап, ал екінші түріне төмендеуінен, ұсыныстың мұндай өзгерістерге баяу бейімделуінен болады.

Циклдік жұмыссыздық – бұл құлдырау кезеңімен байланысты пайда болатын жұмыссыздық түрі.

Толық жұмыстылық немесе жұмыссыздықтың табиғи деңгейі. Бұл кезде тек фрикциондық және құрылымдық жұмыссыздық түрлері болуы мүмкін. Циклдік жұмыссыздық 0-ге тең.

Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі келесі формула бойынша есептеледі:

,

мұнда: U* – жұмыссыздықтың табиғи деңгейі;

F* – оларға жұмыс орны бар жұмыссыздар саны;

R – экономикалық белсенді халық;

q – жұмысын жоғалтып жатқан жұмысшылар үлесі;

µ – жұмыс тауып жатқан жұмыссыздар үлесі.

Жұмыссыздықтың табиғи деңгейіне әсер ететін факторлар:

а) демографиялық фактор;

б) еңбекақының төменгі деңгейі

в) еңбек одақтарының әрекеттері.

Оукен заңы. Ол нақты ЖІӨ мен жұмыссыздық деңгейінің арасындағы тәуекелділікті анықтайды. Оукен заңы бойынша әлуетті ЖІӨ-мен салыстырғанда нақты ЖІӨ-нің 2%-ға төмендеуі жұмыссыздық деңгейін 1%-ға жоғарлатады. Оукен заңы былай жазылады:

,

мұнда: Y* – толық жұмыстылық жағдайында әлуетті өндіріс көлемі,

Y –ұлттық өндірістің нақты көлемі,

u – жұмыссыздықтың нақты деңгейі,

u* – жұмыссыздықтың табиғи деңгейі,

y – Оукен коэффициенті.

Инфляция – жалпы баға деңгейінің көтерілуінен ақшаның құнсыздануы.

Инфляция деңгейі мына формуламен есептелінеді:

,

мұнда: π – инфляция деңгейі,

P – ағымдағы жылдағы бағалардың орташа деңгейі,

P – базалық жылдағы бағалардың орташа деңгейі.

Инфляция келесі белгілер бойынша бөлінеді:

1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің дәрежесіне байланысты:

Ашық – нарықтық экономикаға тән еркін баға кезіндегі әрекет ететін инфляция.

Жасырын – қатаң мемлекеттік реттеу кезінде әрекет ететін инфляция. Ол тауарлар мен қызметтер тапшылығынан байқалады.

2. Бағалардың өсу қарқынына байланысты:

Тұрақты – жылдық қарқыны 10%-ға дейін болатын инфляция.

Секірмелі – жылдық қарқыны 20-200%-ға дейін болатын инфляция.

Гиперинфляция – жылдық қарқыны 200%-дан артық немесе айлық қарқыны 50%-дан асатын инфляция.

3. Алдын ала болжау дәрежесіне байланысты:

Күтілетін инфляция әсерінен болатын жоғалтулардың алдын алуға немесе азайтуға мүмкіндік береді.

Күтілмеген инфляция нақты табыстардың төмендеуіне және несие беруші мен алушының арасында табыстардың қайта бөлінуіне әкеледі.

4. Инфляцияны тудыратын факторларға байланысты:

Сұраныс инфляциясы – жиынтық сұраныстың жиынтық ұсыныстан артуынан пайда болатын инфляция.

Шығындар инфляциясы – өнім бірлігіне кететін орташа шығындардың артуынан пайда болатын инфляция. Бұл кезде ұсыныс көлемі сұраныстан қалып отырады.

Филлипс қисығы – инфляция мен жұмыссыздық арасындағы тәуелділікті көрсететін қисық.

Төмендегі суреттен көріп отырғанымыздай, бұл – кері тәуелділік.

Инфляция деңгейі 3 фактормен шартталған:

а) күтілетін инфляция;

б) жұмыссыздықтың табиғи деңгейінен ауытқуы;

в) шикізат бағаларының өсуімен пайда болған ұсыныс шоктары:

,

мұнда: π – инфляцияның нақты деңгейі,

π^е – күтілетін инфляция деңгейі,

u – жұмыссыздықтың нақты деңгейі,

u* – жұмыссыздықтың табиғи деңгейі,

ε – ұсыныс шоктары,

β – эмпирикалық коэффициент, 0-ден жоғары,инфляцияның циклдік жұмыссыздыққа реакциясын көрсетеді.

Өткен ғасырдың 70-ші жылдары әр түрлі елдерде инфляцияның жоғарғы қарқынымен қатар жұмыссыздықтың да жоғарғы деңгейі байқалды, ал 80-ші жылдары инфляцияның төмендеуімен қатар жұмыссыздық деңгейі де төмендеді.

Бұл жағдай жұмыссыздықтың табиғи деңгейінің қисығы арқылы түсіндірілді. Яғни ұзақ мерзімді кезеңде Филлипс қисығы тік болады

Тақырып бойынша сұрақтар:

1. Қазіргі экономикадағы инфляцияның қандай түрлерің білессіз?

2. Экономикада табиғи жұмыссыздықты жоюға болама?

3. Инфляцияға қарсы саясаттың ең тиімді амалдары қандай?

Негізгі әдебиет: (486-497 б. /5/):

8 тақырып. Экономикалық өсу

Лекция мақсаты: Экономикалық өсу жағдайындағы жатататың факторларды көрсету.

Негізгі терминдер: экономикалық өсу, алтын ереже, капиталдың қорлануы, өсу факторлар, Солоу моделі.

Лекция негіздері

1. Ұзақ мерзімді өсудің Солоу моделі. Ауқымнан қайтарылым. Модельдің кестелік көрінісі.

2. Жинақтар және инвестициялар. Капиталдың қорлануы. Тиімді еңбек бірлігі.

3. Берілген қорлану нормасы жағдайындағы капиталмен жарақтандырылғандықтың тұрақты деңгейі. Қорланудың «алтын ережесі».

4. Экономикалық өсу факторлары

Экономикалық өсу – ұзақ мерзімді құбылыс. ЖІӨ-ң жоғарылауы мен құлдырауы ЖІӨ-ң ұзақ мерзімді трендінің шамасында орын алады. Жалпы ұлттық өнім немесе жалпы ішкі өнім елдің экономикалық даму деңгейін сипаттайды. Халықтың әл-ауқаты деңгейін бағалау үшін халықтың жан басына шаққандағы ЖҰӨ немесе ЖІӨ көрсеткіштері қолданылады.

Жалпы түрде ел тұрғындарының әл-ауқатын халықтың жан басына шаққандағы ЖҰӨ көрсеткіші толық шамада көрсетпейтініне экономистердің барлығы келіседі. Себебі бұл көрсеткіш қоршаған ортаның ластануын, бос уақыттың болуын, өмірдің ұзақтығын, әлеуметтік қамсыздандыру деңгейін ескермейді.

Халықтың жан басына шаққандағы ЖҰӨ-ң жоғары деңгейі қалыптасқан бай елде де кедейшіліктің жоғары деңгейі болуы мүмкін. Кедейшілік – бұл игіліктерді бөлу проблемасы. Бірақ сонда да экономикалық өсу халықтың тұрмыс жағдайын жоғарлататын шарт болып қабылданады.

Экономикалық өсудің көздері:

• пайдаланатын ресурстар (еңбек, капитал, жер, шикізат) көлемін арттыру,

• жаңа тиімдірек өндіріс тәсілдерін шығару.

Р.Солоудың экономикалық өсу моделі

Өндіріс көлемі Y, капитал қоры К, еңбек мөлшері L және қолданылатын технологиямен анықталады:

Y = F(K, L).

Басында еңбек мөлшері тұрақты деп есептейміз. Тұрақты ауқым нәтижесі орын алды деген жорамалда бір жұмысшыға (еңбек бірлігіне) шаққандағы айнымалыларға көшуге ыңғайлы болады:

y = Y / L - бір жұмысшыға шаққандағы шығарылым,

k = K / L - капиталмен жарақтандырылғандық.

Онда бір жұмысшыға шаққандағы өндірістік функция былайша жазылады:

y = f(k) , где f(k) = F(k, 1).

Капиталдың шектік өнімі MP_k өндірістік функцияның f(k) туындысына тең, яғни оның графигіне жанасқан қисықтың көлбеуіне тең

Барлық өндірілген өнім y тұтыну c және инвестицияларға i бөлінеді. s=i/y қатынасы қорлану нормасы деп аталады. Оның мәні 0 мен 1 шегінде орналасқан. Бір жұмысшыға шаққандағы инвестициялар i=sf(k), ал тұтыну c=(1–s)·f(k), d – амортизация нормасы болсын, ол – тозу нәтижесінде жыл сайын шығарылатын капитал үлесі.

Өндірістік функциясының графигі

Сонда Солоу моделінің негізгі теңдеуі былайша жазылады:

k = sf(k) - d^. k .

Ол таңдалған қорлану нормасына байланысты бір жыл аралығында капиталмен жарақтандырылғандықтың өзгерісін анықтайды.

Стационарлық тәртіп

Егер уақыт аралығында капиталмен жарақтандырылғандық k өзгермесе, онда экономика стационарлық тәртіпте (тұрақты қалпыда) деп саналады. Сонда бір жұмысшыға шаққандағы шығарылым y, инвестициялар i, тұтыну c да өзгермейді. Онда негізгі теңдеуден стационарлық тәртіптің шарты шығарылады:

sf(k) = d^. k .

Диаграммада капиталмен жарақтандырылғандықтың тұрақты деңгейі sf(k) және d^. k функциялар графиктерінің қиылысу нүктесімен анықталады

Неғұрлым қорлану нормасы s көп болса, соғұрлым капиталмен жарақтандырылғандықтың тұрақты деңгейі k₀, және де шығарылым f(k) мен инвестициялар sf(k) да үлкен болады. Бірақ, бұл жағдайда бір жұмысшыға шаққандағы тұтыну c қалай өзгеретіні белгісіз.

Қоғам адамдардың әл-ауқатын жоғарылатуға талпынады. Сондықтан бір жұмысшыға шаққандағы тұтынуды максималды ететін капиталмен жарақтандырылғандықтың тұрақты деңгейі k* мына шарттан анықталады:

f’(k) = d, немесе, MP_k = d.

Бұл шарт қорланудың Алтын ережесі деп аталады. Қорланудың оңтайлы деңгейінде бір жұмысшыға шаққандағы тұтыну барынша көп болады да, уақыт аралығында өзгермейді.

Бұны былайша көрсетуге болады:

k* - капиталмен жарақтандырылғандықтың алтын деңгейі, мұнда тұтыну максималды;

k** болған кезде оңтайлы тұтыну мен капитал қорын табамыз;

ү = с + і;

с = ү - і.

Тұтыну – бұл өндірістен алынған инвестиция. Тұтыну көлемінің тұрақтылығын анықтау үшін ү және і олардың капитал қорлануының тұрақты деңгейінің көлеміне ауыстырамыз. Экономиканың қалыпты деңгейінде f(k)*– бір адамға шаққандағы өнім шығарылымы, сәйкесінше k* – капитал қорлануының күйі. Осы жағдайда капитал қорлануы өзгеріссіз болғандықтан, инвестиция шығынға (δk*) тең болады; ү-ң орнына f(k)*-ны, ал і-ң орнына δk*-ны қоя отырып, бір жұмысшыға шаққандағы қалыпты жағдайдағы тұтынуды былай көрсетуге болады:

max→c*= -δk*,

мұнда с* – тепе-теңдік жағдайындағы тұтыну.

Капитал қорлану ережесінің деңгейіне сәйкес келгенде өндірістік функция мен δk* сызық бірдей көлбеуге ие және тұтыну өзінің максималды деңгейіне жетеі. Осыны дәлелдеу үшін бастапқы капиталдың қорлануын k*-ға тең және капиталдың өсу мүмкіншілігін (k*+1)-ге тең деп алайық. Қосымша өнім шығару көлемі f(k*+1)–f(k*) құрайды, яғни капиталдың шектік өнімін көрсетеді (MPK):

k₁: f(k) > δk ═> c↑→ k**,

k₂: f(k) < δk ═> c↓→ k**.

c* ═ f(k*) − δk*,

МРК − δ ═ 0.

Шығарылымның нормасы – шығарылымның себебінен бір бірлікке шаққандағы капиталдың артуы болып табылады. Қосымша капитал бірлігінің таза әсері МРК-1 болады, яғни ол капиталдың шектік өнімін алу-шығару нормасына тең. Егер капитал қорының қосымша жағдайы алтын ережеден кем болса,. Онда капитал тұтынуды көбейтеді, өйткені капиталдың шектік өнімі шығару нормасынан көбірек болып табылады.

Ал егер де капитал қорының тұрақтылығы алтын ереже деңгейінен үлкенірек болса, онда капиталдың шектік өнімі тұтынуды азайтады, өйткені капиталдың шектік өнімі шығару нормасынан азырақ. Сондықтан алтын ереженің шарты келесіні қарастырады:

МРК ═ δ → алтын ереженің шарты, капиталдың шектік өнімі шығу нормасына тең.

Сонымен бірге халықтың өсу қарқыны мен ҒТП әсерін ескеру арқылы дәл осындай талдау жасауға болады.

Тақырып бойынша сұрақтар:

1. Солоу моделіндегі экономикалық өсу факторлары қандай?

2. Алтын ереженің мағынасы нені білдіреді?

3. Экономикалық өсуге тек қана ұлкен елдер ежете ала ма?

Негізгі әдебиет: (610-620 б. /5/)