Edebiat_Azyr_dzhevaplar

1.Исмаил Гаспринскнйнинъ «Дар уль-Рахат мусульманлары» романындаМолла Аббаснынъ образы.

«Дар уль-Рахат мусульманлары» романы къырымтатар эдебиятында язылгъан биринджи романдыр. Бу автобиографик тарихий хаялий эсерде И. Гаспринскийнинъ дюньябакъышы, ичтимаий-фельсефий фикирлери Молла Аббаснынъ сымасында айдынлатыла. Баш къараман Молла Аббаснынъ сымасында мусульман дюньясынынъ умуминсаний дюньябакъышларынынъ муимлиги тавсилятлы ишленильген. Молла Аббаснынъ фикир этюв къабилиети, арекетлери, юрюши, кийиниши, тертиби ве тербиеси дигер персонажлардан айырылып косьтериле. О, акъикъатсевер, утанчакъ, сабырлы инсан оларакъ тасвирлене. Генч бир инсаннынъ фикирлери, арекетлери гъает буюк теджрибеге саип олгъан инсаннынъ фикир ве арекетлерини тасдикълай. Эр ерде, эр вакъыт илим ве медениетнинъ юксельмесине, мусульман дини, онынъ тарихи ве келеджегини къайгьыра. Молла Аббас мукъаддес келеджеги ичюн, омюрининъ бутюн къыйынлыкъларына даянгъан, атта джаи бермеге разы олгъан бир персонаждыр. О, севимли Маргаританынъ намусы ве шаныны сакълап къалмакъ ичюн, атта олюм джезасына разы ола. Муджизевий Рахат укюметинден эвине къайтмасы къыйын олгьанына бакъмадан, ватанпервер генч тувгъан юртуна къайтувы огърунда чеши т арекетлер япып, кучь-къуветини топлап, озь макъсадына ирише. Молла Аббас илим ве медениетнинъ инкишафыны мусульман динининъ темелинде юкселеджегине эмин олгъан бир йигиттир.

3.С.А.Озенбашлынынъ «оладжагъа чаре олмаз» пьесасында аят левхаларынынъ тасвирленмеси.

Эдипнинъ иджады эсасен «уянув деврине» расткеле. С.А. Озенбашлынынъ 1902 сенеси «Оладжагъа чаре олмаз» адлы учь пердели пьесасы айры китап шеклинде басыла. Биринджи бакъыштан сюжети саде корюнген пьеса асылында ичтимаий омюрнинъ муреккеп ве назик тарафларыны айдынлатмакъта. С. А. Озенбашлы пьесада халкъымызнынъ миллим чизгилерини, той-дюгюн арекетлерини тасвирлеген левхалар яратты. Бу левхалар ярдымы иле языджы чар акимиети тарафындан шиддетли тезйыкъ ве инсафсызджа таланув халкъны рухсузландырып, чаресизлендирип, апатия алына алып кельгенини косьтере. Биринджи перденинъ эсас къысымында Эминенинъ эвине къудаларнынъ келюви ве эки тараф арасында нишан парасы

оладжагъыны дуя. Эм бу душманлыкъ эвель Эминени алмакъ истеген «хынзыр, мерхаметсиз, адалетсиз йигиттен» чыкъаджагъыны биле турып, бир чаре корьмей. Аксине эм Шерифе енгеси, эм Мустафанынъ озю: «Эр шей Аллахын такъдирине мербут». « Не исе оладжакъ олур, не япмалы? Баш язысыны козь корер! Онъа чаре олмадыгьыны бен пек аъля билиюрым...» - дейлер. Пьесанынъ сонъунда эв-баркъ янып, яш Анафининъ янып куль олгъанындан сонъ да Ибраимнинъ нупсьунда: « Шукюрден гъайрыбир чаре екътыр. Оладжагъа чаре олмаз», - деген ибарелерни эшитемиз. Озь заманында схолостика ве консерватизм иле курешкен языджы эсерлеринде фааль арекетни, аят динамикасьшы алгъышлады, токътавны, дургъунлыкъны, арекетсизликни, джансызлыкъны инкяр эте бильди.

4.Эдебиятшынаслыкъ фенининъ эсас къысымлары. 1)Эдебият тарихы эдебий эснасны огрене ве бу процессте эр бир конкрет языджынынъ ве онынъ конарет эсерининъ ери ве эмиетинибельгилей. 2) Эдебият назариеси жанрларнынъ тарихий инкишафыны огрене; эсерге къыймет кесюв принциплерни ишлетип чыкъара. 3) Эдебий тенкъид исе бедий эсерге къыймет кесе; языджыгъа онынъ эсерининъ кямиль ве аджиз тарафларыны косьтере ве, бельки, оларнынъ догърултмасы кереклигини бильдире; окъуйыджыгъа эсерни догъру анъламагъа ярдым эте.

5.Эдебият дерсининъ структурасы. Долгое время основными структурными элементами урока считали опрос, объяснение нового материала, закрепление, домашнее задание. Однако в современном уроке эти элементы настолько усложнились и стали такими разнообразными, что появилась необходимость в иных, более точных измерениях, в результате была выдвинута новая структурная единица урока — учебная ситуация. Что же принято считать учебной ситуацией? Это задание, имеющее конкретную цель, определенное содержание и методику его выполнения. Учебная ситуация — это как бы клеточка урока, логическая и эмоциональная часть урока, в которой в единстве выступают цель, содержание, характер деятельности учащихся и способ организации этой деятельности

6.1980-инджи сенелер эдебиятынынъ илерилев хусусиетлери. 2 дане роман язылды. Чокъусы несир эсерлер язылды, шиирлер де язылды. Тенкъидий макъалелер язылды. Драматургиядан бир шей ѐкъ. «Йылдыз»да «Халкъ агъыз яратыджылыгъы» адлы фольклор рубрикасы ачылды. Тувгъан юртны, митллетни миллий анъны косьтерген меселелер котериле

7.Махмуд Къашгъарийнинъ «Дивану лугъат-ит-тюрк» сѐзлюги. Махмуд Кашгъарийнинъ «Дивану лугьат-ит-

тюрк» эсеринде сѐзлер насыл маналарда къулланылгъаны изаатлана. Бутюн изаатлар джумлелер мисалинде анълатыла. Дивандаки эдебий метинлер къадимий девир тюрк эдебиятындан алынгъан. Амма оларнынъ муэллифлери ким олгъаны косьтерильмеген, акс алда биз о девирде яшагьан шаирлернинъ адларындан да хабердар олур эдик. Шиирий парчалар дагъыныкъ алда берильсе де, оларнынъ эр бири белли бир сюжетнинъ парчалары олгъаны дуюла. Оларнынъ эр бири санки айры бир эсер кибидир. Бу нумюнелерде шу девирнинъ тили, эдебияты, тарихы, джогърафиясы, икътисадияты, фельсефеси акъкъында да малюматлар бериле. Эсердеки нумюнелер шиирий везинлернинъ тизилишини ве о девирдеки эдебиятнынъ бедиетлигини косьтерелер.Базы бир шиирий парчаларда озен, кой, шеэрлернинъ адлары да анъыла, дюнья харитасы бериле. Тюрк халкъынынъ мусафирпервер, инсансевер чизгилери тасвирлене. Халкъларгьа насиат ве огют бериле. Мусбет чизгилернинъ саиби олып етишмек ичюн несиллерге ѐл-ѐрукъ косьтериле. Тюрк халкъынынъ бильгини этрафкъа дагьытув киби маарифпервер чизгилеришерефлендириле. Несиллерге насиатлар бериле. Эйилик япувнынъ бир ѐлу косьтериле. Эсерде докъуз юз йыл эвель ата-деделеримиз йипек мендиль (явлукъ) алып юрьгенлери, урбаларыны утюлемек ичюн утю къуллангъанлары да косьтериле. Ондан да гъайры бу эсерде тюркий халкъларнынъ къадынларгьа, балаларгъа нисбетен олгьан сайгъы ве иззетлери киби, огренмеге ве ибрет алмагьа ляйыкъ олгьан бир чокъ мисаллер де бардыр. XI асырда яшагъан тюркий халкъларнынъ урф-адетлери, яшайыш тарзлары ве рухиет дюньясы (психологиясы) тасвир этиле. Бутюн бу меселелер эсернинъ эмиетли ве къыйметли тарафларыны тешкиль этелер.

8.Дж.Дагъджынынъ «Олар да инсан эди» романында заман меселеси. «Олар да инсан эди» романы 1958

сенеси Лондонда язылды ве Тюркиеде нешир эгальди. Бу эсерде Дж. Дагъджы бир койнинъ мисалинде асырымызнынъ отузынджы сенелери Къырымда олгъан аят акъкъында икяе эте. Эсерде Къырым насыл этап колхозлаштырылгъаны, ялы бою насыл этап руслаштырылгъаны, азиз топракълар тапталгьаны, чокъракъ суву киби темиз къальбли, эмексевер къырымтатар недай аякъ асты этильгени тасвирлене. Романнынъ баш къараманы Бекир акъай, онынъ апайы Эмма, къызы Айше ве киеви Ремзининъ фаджиалы такъдирлери косьтериле. Колхозлаштырув девринде Къызылташ коюнде ятлар пейда ола. Койни колхозлаштырув койлюлернинъ яшайышыны бир дешетке, эзиетке чевире. Асырлар девамында тизильген тертип бозула, азиз топракълар, багъ - багъчалар вийранеге дѐне. Къызылташлыларнынъ чокъусы койлерни терк этап

узакъларгъа къачып кетмеге меджбур олалар, къалгъанлары исе, къан агълап, янъы шараитке бойсуналар. Эсернинъ баш къараманы Бекир де баба -деделеринден къалгъан топракъларындан маруль къала. Ятларгьа япкъан эйиликлери ве мераметлигине къаршылыкъ оларакь о тек хыянетлик ве гъарезлик коре. Бойле акъсыз фаджиалар башына кельген сонъ, Бекир шашмалай, гъарип ве чаресиз алда чайырларына чыкъып кете. Амма тарлагъа якъынлашкъан сайын онынъ ѐргъун ве махкюм юреги де кунеште ювунгьан тарласы киби къызымагъа башлай. Русларнынъ «кери къайт!»-деген сѐзлерине къаршы Бекир юмрукъларыны сыкъып озь - озюне ант-емин эте: «Чыкъмам бу топракътан, чыкъмам! Бутюн рус ордусы кельсе, устюмден кечсе, кемиклеримни къырса, этими, бейними парча - кесек этсе биле, бу топракътан чыкъмам! Чыкъмам!». Джынгъыз Дагъджы ватанына, догъмуш ерлерге севгисини, асретлигини романнынъ саифелеринде ифаде этти. Бекирнинъ сонъки монологы бунъа ачыкъ исбаттыр: «...Сенинъ юзюмлеринъ меним ичюн дженнет инджилеридир, тютюнлеринъ алтын парчаларыдыр. Мен бу дюньяда башкъа ич бир шей истемейим, ялынъыз сени... сени, топрагъым... Мен сонъумны бу ерде беклейджем. Дар - дюньяда екяне мурадым - сенинънен кульмектир...» Бекир авдарылгьан къая тюбюнде эляк ола, севген азиз топрагъына эбедий садыкь къала.

9.19.32.50. Сюжет элементлери. Эр бир бедий эсер (несрий ве драматик, лирик, эпик) насылдыр сюжет эсасында тизилир, даа догърусы, эр бир эсерде сюжет ола. Адети узьре, сюжет 5 компоненттен ибареттир. Эгер де олар эсерде мевджут исе, эр бири озь функциясы ны беджере.Сюжет къысымлары шулар: 1) Экспозиция. Бу ерде ркъуйыджы зыддиет башланмасындан эвель ъсернинъ къараманларынен таныша, оларнынъ табиатыны азмы-чокъмы анъламагъа чаре тапа. 2) Багъланув (туюм). Белли олгъаны киби, эр бир эсерде зыддиет ола. Зыддиетсиз эсер яратмакъ мумкюн дегиль. Сюжетнинъ эр къысмында биз тамам шу конфликтнинъ башлангъаныны козьетемиз. 3) Сюжет арекетлернинъ илерилеви. Бу ери сюжет теркибинде энъ девамлысыдыр. Эсас адиселер мында юзь бере. Бу къысым бизни невбеттеки элементни къабул этмеге азырлай. 4) Кульминация – эсернинъ энъ къайнашкъан, энъ юкъары накътасыдыр. Зыддиет мында энъ къабаргъан шеклини къабул эте. Колем джеэтинден о, къыскъа олгъанына бакъмадан, гъаевий-бедий джеэттен энъ эсас ерни тута. Бу ерде муэллиф къалемге алынгъан вакъиаларгъа мунасебетини косьтере. 5)Чезилиш. Эр анги зыддиет эртеми-кечми бите. Базыда о ахлякъий бакъыштан чезильмеген киби дуюлса биле, эписи бир истикъбальде чезиледжеги анълашыла. Базы эсерлерде даа пролог ве эпилог ола. Оларнынъ догърудан-догъру сюжетнен багълы олмасы шарт дегиль. Меселя, прологта эсернинъ яратылувыны косьтермек мумкюн (Ш.Алядин «Иблиснинъ зияфетине давет»). Эпилогта исе чокъусы эсердеки эсас адисевакъиалар биткен сонъ юзь береджек аллар косьтериле

10.А.С.Айвазовнынъ «Неден бу ала къалдыкъ» пьесасында маллмй дуйгъу меселеси. Эсерде тасвирлекген вакъиалар бнр кунь ичинде олып кече. Дигер персонажларнынъ лакъырды ве арекетининъ эмиетини юксельтмек макъсадында пьесагьа рус университетини битирип, ал-азырда адвокатлыкъ амелиятынен огърашкъан яш задекян Сейидбекнинъ образы кирсетильген. О, аман-аман бутюнлей авропалашкъанындан себеп, атта адий джумлелерни озь тилинде ифаде этил оламайып. рус сѐзлерини кенъ къуллана, миллий адетлерге нефрет иле бакъа. Сиясий бакъышларынджа социалист олгъан бу генчнинъ гъаелерине миллий тиль оджасы — Решид эфендининъ гъаелери къарама-къаршы келе. Сонъкиси Сейидбекни адий бир яюгюнге алып кетип Абдульветан, Абдульислям адлы ихтиярларнен оны таныш эте. Сейидбек оларнынъ насиатларыны ве икяелерини эшитир эксн, юрегинде озь миллетине нисбетен севги, урьмет киби дуйгъулар пейда ола башлай ве эсернинъ сонъунда артыкъ онынъ сиясий дюньябакъышы денъише башлагъаны сезиле.

11.А.Ильмийнинъ иджадында бала рухиетининъ тарифи. «Чубарым, балам» икяесинде Биринджи джиан дженкининъ халкълар такъдирине кетирген фелякетлери тасвирлене. Адий бир Къырымтатар къорантасынынъ мисалинде бутюн халкъымызнынъ бу сенелердеки вазиети ифаделене. Екяне огълуны дженкке озгьаргьан адий къырымтатар къадыны, огълуны къайгъырып, хасталана, тѐшекте ята. Амма къаранлыкъ геджелерининъ биринде огълу Чубар (Мустафа), эллери ве башы бинтнен сарылы алда, дженктен эвге къайтып келе. Чокъ сенелер девамында асретлик чеккен ана ве бала бири-бирине къавушалар. «Ачлыкъ хатирелери» повести. Къырымтатар балаларынынъ рухий дюньясыны ачкъан бу повесть 1921— 1922 сенелери Къырымда олып кечкен ачлыкъны тасвир эте. Ачлыкъ сенелеринде Къырымда асыл олгьан агъыр вазиетни косьтере. Бу эсерде акс эттирильген балалар рухиетининъ тасвираты муэллифнинъ сѐз усталыгъыны косьтере, онынъ образлы хаял сюрюви зенгин олгъаныны исбат эте. Къараманларнынъ сымасында ифаделенген фикир кескинлиги бу эсернинъ къыйметини юксельте. Эсерде ана-бабадан оксюз къалгьан балаларнынъ такъдири буюк усталыкъ ве кямиллик иле тасвирлене. Бу балалар тувгъан эвнинъсыджакълыгъына, ана-баба оджагъына мухтадж олгъанларыны, балалар эвинде яшагъанда, пек терен ис этелер. Эсерде тасвир олунгъан эр бир левхада баланынъ рухиети усталыкънен айдынлатыла. Эр бир къараманнынъ дуйгъусы ве фикирлеринде о девирде яшагьан балаларнынъ ички дюньясы терен косьтериле.Оксюз къалгъан Сюндюснинъ сымасында 1921 —1922 сенелерининъ ачлыгъы вакътында къырымтатар балаларынынъ башына тюшкен мусибетлер айдынлатыла. Повестте айдынлатылгъан бутюн сымаларда халкъымызнынъ умумийлештирильген бедиий сурети (портрети) тасвирлене. Абляким Ильмийнинъ «Ачлыкъ хатирелери» повести къырымтатар эдебиятында баланынъ рухий дюньясыны тасвирлеген терен психологик повесттир. Повестнинъ экинджи серлевасы «Сюндюсин хатире дефтеринден» деп адлана. Сюндюснинъ ве онынъ достларынынъ тасавуры, хатырлавлары вастасынен Къырымдаки ачлыкъ фаджиасы тасвирлене. Муэллиф осьмюр яшларнынъ психологиясыны, анъы ве дюнья тасавурларыны инджеликнен терен айдынлата. Муэллиф ачлыкъ акъибетлерининъ аджыныкълы левхаларыны, бутюн къорантасынен гъайып олып кеткен заваллы инсанларнынъ такъдирини тасвир эте. Языджы яшларнынъ, халкъынынъ келеджегини къайгъыра, оларнынъ насыл бир инсан оладжагъыны тюшюне. Балалар эвинде Сюндюс, Куддус, Найле ве Шакир озьлерине зенаат сайлайлар ве эр бири келеджектеки омюрни озюндже тасавур эте. Сюндюс тувгъан койлерини унутып оламай, гьарип анасыны, бабасыны, тувгъанлары ве койдешлерини хатырлай.

13.Масалларнынъ таснифи: Айванлар акъкъында масаллар (инсанларнынъ нефисхорлыгъы, саранлыгъы, яланджылыгъы косьтериле. «Эйиликке кемлик япма», «Къырмыскъа ве чегертки», «Къашкъырнынъ анты»). Тылсымлы масаллар (факъыр-фукъарелернинъ агъыр аяты, зар-зорнен, ач, чыплакъ яшавнен багълы. «Алтын башнен хыяр баш», «Агълагъан нар ве кульген айва», «Тылсымлы таз огълан», «Памукъ къыз ве матюв огълан»).Аяти-сатирик масаллар (Халкънынъ аятына якъын, эсасен акъикъий узеринде къурулалар. Койлюлер, факъыр-фукъарелернинъ аятынен, турмушынен багълы. «Арсланнынъ алидженаплыгъы», «Эсирликке сатылгъан огълан», «Туварчынынъ акъыллы къызы», «Таз баш косе ве айнеджи дели къая», «Учь къызнынъ къурназлыгъы»).

14.Эдебият дерслеринде несир эсер узеринде чалышувнынъ вазифелери. Эпик эсерлер мектепте къысса,

икяе, повесть, роман, эпопея жанрларынен такъдим этиле. Эсернинъ мевзусы, проблематикасы, сюжети

айдынлатыла, образлар системасы огрениле, муэллифнинъ дюньябакъышы бельгилене. Эсернинъ композициясы огрениле. Конкрет эпизодларнынъ талили отькериле.

15.Сюргюнлик девринде миллий образнынъ косьтерилюви. Ш.Алядиннинъ «Иблиснинъ зияфетине давет» повестинде У.Ш.Тохтаргъазынынъ образы. Весикъалы эсерлерде акъикъатен олгъан вакъиаларны тасвирлеген миллий сыма косьтериле. Ю.Болатнынъ «Алим» романында алим образы. Э.Шемьи-заденинъ «Козьяш дивар» поэмасында Аслыхан образы. И.Пашининъ «Джанлы нишан»ында Исмаил Темет образы.Бу сималар ярдымыненхалкънынъ мусбет тарафлары косьтериле (халкъ, миллет ичюн янгъаны, Ватан ичюн янгъаны, Алладан къоркъу). Усуллар: 1)табиат левхалары (Къырым), 2)миллий образлар (И.Гаспринский, Р.Медиев, Яя Байбуртлы), 3)миллий образнынъ урбасы, лафлары, ишмарлары.

16.Эпик жанрлар. Эпопея-девамлы тарихий муитни яхут та улу тарихий вакъианы, халкънынъ яшайышыны онынъ муреккеплигинде, онынъ менфаатыны, эсердеки пек чокъ иштиракчи шахслар мукъаддератынынъ бири бирининъ орьтюлип кетмесини тасвирлеген роман я да бир сыра романлар. Романда муреккеп аятий эснас, аятий адиселернинъ кенъ даиреси акс олуна. Инсан аяты романда онынъ бутюн инджеликлери, муреккеплиги, чокъ къатлылыгъы эсасында берилир. Повесть ве икяеге нисбетен романда эксериет такъдири ве менфаатлары орьтюлип кеткен, я да къарама-къаршы кельген чокъ шахслар иштирак этелер. Повестте баш къараманнынъ бутюн бир деврини айдынлаткъанбир сыра адиселер тасвирлене. Бир къач персонаж иштирак эте, аят этрафлыджа косьтериле. Икяеде инсан аятындан алынгъан муайен бир вакъиа онынъ инджеликлерине бакъмадан тасвирлене. Мында инсаннынъ омюринденалынгъан къыскъа бир эпизодтааятнынъ хусусий, типик чизгилери косьтериле. Очеркте тасвирленген вакъиала ве инсанлар керчектен де юзь Берген аллардан алына. Къысса несрий я да шиирий тарзда язылмасы мумкюн.Онынъ башында я ды сонъундаахлякъий хуляса берилле. Эксериет онынъ къараманлары предмет я да айван олып, инсаннынъ табиат чизгилерини косьтермеге ниль олалар.

17.А.Ильмийнинъ «Ачлыкъ хатирелери» повестинде муэллифнинъ позициясы. 1926 сенеси А.

Ильмийний «Ачлыкъ хатирелери» адлы психологик эсаста язылгьан повести нешир этиле. Бу эсерде муэллиф Къырымда 1921 - 1922 сенелери олып кечкен ачлыкъны тасвирлей. Абляким Ильмийнинъ «Ачлыкъ хатирелери» повестинде бу тасвир баланынъ ички дуйгьусынынъ тарифинде косьтерильди, эм себеплери терен талиль этильди. Бу эсерде адий къырымтатар къызчыгъынынъ такъдири вастасынен сиясетнинъ гьарез ниети косьтериле. Халкъымызны ѐкъ этмек ичюн, махсус тешкиль этильген ачлыкънынъ дешетлери тасвир этилип, сиясетнинъ вахшиане акъибети ачыла. Повестте айдынлатылгъан бутюн сималарда халкъынызнынъ умумийлештирильген бедий суретте тасвирлене. А. Ильмий, фаджиалы такъдирлерини тасвирлеп, къайгъыра, онынъ юреги (Сюндюснинъ юрегинен бирликте) гуняхсыз ольдюрильген инсанларнынъ дертинден парчалана. Эсерде Къырымдаки ачлыкъ фаджиасы Сюндюс ве онынъ достларынынъ тасавуры, хатырлавлары вастасынен тасвирлене.

20.Эвристик усулынынъ эдебият дерслеринде къулланылувы. Материалларны сечмек, бедий эсерден,

тенкъидий макъаледен, дерсликтен сайлап алынгъан цитаталар ве къайдлар, метинни айтып берюв, талиль этюв элементлери: бир эпизодны, левханы, бутюн эсерни талиль этюв, оджа берген суаллерге эсасланып, план тизмек, баш къараманнынъ образыны талиль этюв, къараманларнынъ образларыны тенъештирюв, чешит жанрлардаки эсерлер узеринде инша язув).

21.«Эдебият усулшынаслыгъы» фени. Онынъ мундеридже ве вазифелери. Феннинъ мундериджеси акъкъында айтаджакъ олсакъ, о санааттан зияде усталыкътыр, онынъ эсасы да бильги, бу сада топланылгъан теджребедир. Феннинъ вазифеси-окъутув процессининъ къаиделерини тапмакъ. Феннинъ эдебиятшынаслыкънен, психологиянен, дидактиканен алякъасы сыкътыр, лякин бу фенге хас специфик вазифелерни де чезе. Бу вазифелер ич денъишмеген бир алда олмайлар. Заманнынъ талапларына коре, вазифелер де денъише. Эдебиятны окъутув усулиети-бу педагогик илимидир. Онынъ огретюв предмети талебелерге эдебиятны дерс оларакъ огретюв процессидир.

22.А.С.Айвазовнынъ «Аннеджигим, нердесинъ? Кель!» икяесинде котерильген проблемалар ве оларнынъ эмиети. В

рассказе «Мамочка, где ты?! Приди!» повествуется о трагической судьбе одиннадцатилетней девочки Шадие. Эта маленькая, «красивая, как кукла» девочка умерла на улице родного села. Случилось это в одну из холодных ночей поздней осени. Рядом с ней никого не было. И... не могло быть. Шадие - подкидыш. Ребенку было около трех месяцев, когда мать, ночью, крадучись, положила живой свѐрток на каменные плиты у входа в мечеть. Семья, взявшая девочку на воспитание, погибла в голодную зиму 1921-1922 гг., Шадие попала в детский дом. Через четыре года детдом закрыли, и она вернулась в свое село. Но никто из односельчан не принял девочку, а детям запрещали общаться с ней: Шадие - незаконнорожденное дитя, «пич», а такие, по народному поверью, приносят несчастье. Отвергнутая, девочка гибнет. Последние слова Шадие: «Мамочка, я жду тебя на камнях, на которых ты меня оставила. Приди, забери меня!» Жестокость сельчан по отношению к ни в чем не виновной девочке, на первый взгляд, ничем не оправдана. Люди, не знающие менталитета мусульман, прочитав рассказ, испытают лишь чувство презрения к бессмысленной жестокости этого поверья. Но оно не так бессмысленно: помня о том, что у незаконнорожденного ребенка фактически нет будущего, какая девушка решится на внебрачные отношения? Поэтому, как это ни парадоксально, жесткость законов, действующих внутри национального сообщества, а также строгое следование народным традициям и обычаям помогли крымскотатарскому народу сохранить самобытность, свойственную ему нравственную чистоту, святость семейных отношений и чувство высокой ответственности родителей за настоящее и будущее своих детей.

24. Роман. Эпик жанрлардан бири. Бойле эсерде муреккеп аятий эснас, аятий адиселернинъ кенъ даиреси акс олуна. Инсан аяты романда онынъ бутюн инджеликлери, муреккеплиги, чокъ къатлылыгъы эсасында берилир. Повесть ве икяеге нисбетен романда эксериет такъдири ве менфаатлары орьтюлип кеткен, я да къарама-къаршы кельген чокъ шахслар иштирак этелер («Война и мир»де 2 бинъге якъын къарамн бар). Инсаннынъ аятий ѐлу, онынъ табиаты романда омюрининъ чешит девирлеринде ве тюрлю-тюрлю вазиетлердетасвирлене. Романлар, оларнынъ эсас мевзусына коре, айырылалар: сиясий, фельсефий, ичтимаий, тарихий, аилевий-аятий, психологик. Базыда айны романнынъ къараманлары диггер романда тасвирленип, бу романларны бирлештирелер. Нетиджеде, диалогия, трилогия ве аттар оманлар циклы пейда ола. Муреккеп ве зенгин тарзда бутюн бир девирни къаврап алып аятий материалны айдынлаткъан эсерге роман-эпопея дерлер.

27.Орта асырлар къ.т. эдебиятындаки акъынтылар. 1.Диван эдебияты (Диван эдебиятыны «классик эдебият» - деп адландыралар. Бу эдебият асырлар девамында тюрк дюньясында яйылды ве чешит тарафлама юкселип, буюк ве баягъы зенгин эдебият олды. Шу эдебият тюркий аньанелерден гъайры, чокътан-чокъ арап ве фарс тиль эм де саньат унсурларыны кендисине синдирди. Диван эдебиятына чешит миллетлерара орта бир медениет эдебияты демек мумкюн) 2.Тасаввуф эдебияты (Тасаввуф эдебияты Къырымда ислям дининен берабер таркъалып башлады. Бу эдебиятнынъ макъсады - мусульман мезхэбине аит бутюн

миллетлерни ислям иманы, ислям пазариеси эсасында бирлештирмектир. Бу эдебият диван эдебияты ве халкъ эдебияты арасында орта ер тутмакъта). 3.Халкъ эдебияты (Халкъ эдебияты шекиль бакъымында бойле болюнир: къараманий дестанлар («Чорабатыр», «Кѐр огълу» ве ил.); ичтимаий-турмуш дестанлар («Таир ве Зоре» ве ил.); масаллар (тылсымлы айванлар акъкъында, аятий-сатирик масаллар); халкъ йырлары (турмуш, той мерасими, лирик, чобан, шакъа, тарихий, аскер йырлары); эфсанелер, аталар сѐзлери ве айтымлар, тапмаджалар, чынъ ве манелер, бейитлер. Сарай, я да тасаввуф эдебиятларынынъ тиллерине бакъкъанда халкъ эдебиятынынъ тили, эльбетте, садедже ве шу себептен анълайышлыджа олып кельмекте).

28.О.Акъчокъракълынынъ «Ненкеджан ханум дюрбеси» эсерининъ мевзу ве гъаеси. Осман Акъчокъракълынынъ «Ненкеджан ханым дюрбеси» повестинде бир чокъ мевзулар ер алгьандыр. Къараманларнынъ япкъан арекетлерине коре повестте бойле мевзуларны айырмакъ мумкюн. Меселя, Токътамышнынъ сераскерге къызыны бермеге ляйыкъ корьмегенине эсасланып, бу эсерде юкъары табакъалар арасында кутюльген урф-адетлернинъ къавййлиги киби мевзу айырыла. Ханнынъ япкъан арекетлерине бакъып, повестте хан ве укюмдарларнынъ авам халкъкъа олгьан мунасебети айдынлатыла. Эки яш залымлыкъкъа къаршы кетелер, тѐслим олмайлар, севгилери ичюн курешелер, сонъки дакъикъаларына къадар бири-бирине садыкъ къалалар. Бу арекетлерде къараманларнынъ джесарети ве ирадеси, севгилерине садыкълыгъы косьтериле. Саляхиддин бекнинъ аскерлери оны сонъки дакъикъасына къадар ташлап кетмейлер. Бу левхалардан п о в е с п е аскерлернинъ джесюрлиги ве садыкълыгьы къайд этиле. Садыкълыкъ ве джесюрлик мевзусы Гира ве Ехуда Бихимнинъ образлары ве арекетлери эсасында да айдынлатыла. Къараманларнынъ джесарети ве ирадесинде оларнынъ садыкълыгъы косьтериле. Эки яшнынъ — Ненкеджан ханым ве Саляхиддин бекнинъ олюми — мукъаддес севгининъ гъалебе къазанувыны тасвирлей. Эсернинъ эсас мевзусы эки яшнынъ мукъаддес севгисине багъышлана.

29.Аталар сѐзюнинъ омюримиздеки къыймети.

30.Эдебият дерслеринде шиирий узеринде чалышувнынъ эсас вазифелери. Биринджиден, лирик эсер талебелерге тесир этмеси ичюн, онынъ ифадели окъулмасы шарт. Эсернинъ мевзу ве гъаесини бельгилемек ичюн шиирнинъ мундериджеси огрениле. Эсерде олгъан тасвирий васталар, эсернинъ везини бельгилене.

31.Ш.Алядиннинъ эсерлеринде ахлякъ проблемасы. «Фуртуна тынгъан сонъ» эсери. Данияр Колановнынъ апайы бар (Феруза), амма о, озь кятибини, Айшени, севе ве онъа дарыла. Айше озь наразылыгъыны бильдире. Эки севда бири бирини багъышламакъ керек. «Рузгярдан саллангъан фенерлер», «Теселли».

33.Къ.т. эдебияты дерслеринде планлаштырувнынъ эсас къысымлары. Долгое время основными структурными элементами урока считали опрос, объяснение нового материала, закрепление, домашнее задание. Однако в современном уроке эти элементы настолько усложнились и стали такими разнообразными, что появилась необходимость в иных, более точных измерениях, в результате была выдвинута новая структурная единица урока — учебная ситуация. Что же принято считать учебной ситуацией? Это задание, имеющее конкретную цель, определенное содержание и методику его выполнения. Учебная ситуация — это как бы клеточка урока, логическая и эмоциональная часть урока, в которой в единстве выступают цель, содержание, характер деятельности учащихся и способ организации этой деятельности.

34. Джанмухаммед ве онынъ «Тогъайбей» дестаны. Тарихий, ичтимаий ве сиясий джеэттен къыйметли парчалар дестаннынъ умумий мундери-джесини козюмиз огюнде джанландыра. Олар дестаннынъ мевзу ве гьаесини сечмеге хызмет этелер. Лехистан Къыралы IV Владислав 1647сененинъкузюнде Алий Девлет меджлисинде (Сеймде) сѐзге чыкъа. Озь нуткъунда о, къырымтатар халкъына къаршы дженк ачаджагъыны сѐйлей. Девлет меджлиси (Сейм) къыралнынъ бу сѐзлерини бегене. Амма шу арада улу гетман Потоцкий бойле букж дженкни башламакъ ичюн мытлакъа азырлыкъ керек олгъаныны бильдире. Шунынъ ичюн де башта Озю казагына (Запорожье казакларына) къаршы сефер япмакъны теклиф эте.

Лехистаннынъ сиясетине къаршы баш котерген Запорожье казакларынынъ гетманы Богдан Хмельницкий 1648 сенесининъ февраль айында Къырым халкъындан ярдым истей. Умумий душман - лехлерге къаршы курешке догърултылгъан бу теклифни хан къабул эте. Ярдым косьтерюв ишини энъ къуветли мырзалардан бири-Ор къапысынынъ коменданты - Тогьай бейге авале эте. Тогьай бей о вакъыт озь деврининъ белли сераскери ола. Онынъ ады эсерде «Мелеске» (Малиска) деп анъыла. Къырым ханы III Ислям Герайдан аскерий ярдым сорай. Аргъын мырзаларындан Ор бейи, мешур сераскер Тогьай бей бу Ордугъа къуманданлыкъ этмеге тайин этиле. Къырымтатар ве украин аскерлери бераберликте Сары Сув, Ильбав (Львов), Бар къалелери дживарындаки дженклерде иштирак этелер. Олар озьлерининъ федакярлыгъы ве къараманий арекетлери иле пек чокъ ярарлыкълар косьтерелер.Базы дженклерде Къырым ханы III Ислям Герайнынъ озю, онынъ къалгъасы — Къырым Герай, къардашы — Мурад Герай султанлар да иштирак этелер. Джанмухаммеднинъ «Тогьай бей» дестанында лех аскерлерининъ Украинагьа япкъан уджюми косьтериле. Украина ве Къырым халкъы тарафындан дарбе эндирильгени джанлы суретте тасвир олуна Тогъай бей лехлер ордусынен олгъан дженклерде сынъырсыз батырлыкъ косьтере. О, Ватаны ве халкъына садыкъ, гъает къуветли сераскер оларакъ тасвир этиле. Джанмухаммед Тогъай бейни дженк мейданында алевленип янгъан атешке бенъзете. Саргьуш арсланнен тенъештире Дестанда лехлернинъ къыралы ве гетман Н. Потоцкий немее ве франсызларнынъ ярдымынаумютбагълагьан баскъынджылар, аджиз макътанчакълар оларакъ тасвирленелер Потоцкий ве онынъ ѐлдашлары урушларда масхараджа енъилелер ве Тогъай бейнинъ элине тюшелер. Бойле этип, дестанда бедий сѐзнинъ къувети иле тарихий сымалар ве тарихий вакъиалар тасвирлене. Базыда тарихий шахысларнынъ образлары (этрафлыджа) яратыла.

35.Гъазаийнинъ сатирик ве дидактик эсерлери.

36.Дж.Гафарнынъ «Азманлар» повестинде инсан психологиясыны ве интикъам проблемаларынынъ тасвири. 37.Эдебиятшынаслыкъ фениниъ ярдымджы къысымлары. 1) Библиография дюнья юзю корьген эр бир менбаны тертипеке чеке, системагъа къоя, араштырыджынынъ ишини къолайлаштыра. 2) Метиншынаслыкъ эсерни тюрлю къошмалар ве муаррирлештирювлерден темизлей ве эсерни ильк вариантынакъайтара; эсернинъ муэллифини аныкълай. 3) Менбашыеаслыкъ (историография, источниковедение) эдебият тарихы, назариеси ве тенкъидине аит материалларны топлай ве огрене.

38.Къырымтатар эдебияты боюнджа эв вазифесини тешкерюв ѐллары. 2 чешитте ола: 1)эвге берильегн язма ишнинъ тешкерилюви, 2)эвге берильегн агъзавий ишнинъ тешкерилюви. Тешкерюв еллары: язма ишлерни топлап алмакъ, язма ишлерни дерснинъ «эв вазифесини тешкерюв» къысмында тешкермек. Талеье оджа берген вазифенинъ макъсадына еттими, етмек ичюе насыл арекетлер япты, язма ве агъзавий наткъу инкишаф этими киби нокъталар козьде тутула.

39.Дж.Сейдаметнинъ «Амам аралыгъы» икяесиндеки мубалагъанынъ эмиети.

40.Драматик жанрлар. Драма бедий эдебиятнынъ эсастюрлеринден биридир. Кенъ манада алгъанда, эки персонажнынъ субети шеклинде ве муэллифнинъ нуткъысыз язылгъан эсер. Муэллиф аятий манзараны, иштиракчилерни, вазиетни, рухий азапларны, фикир ве дуйгъуларны тири арекетте тасвирлей. Муреккеп ве джиддий конфликт, иштиракчи шахслар арасындаки кергин курешни тасвирлене. Комедия (шенъиер). Инсан

табиатынынъ кульгюли чизгилери, ичтимаий я да аятий адиселернинъ хаста тарфлары акс олуна. Водевиль- бир актлы шенъ комедия. Эм музыка, эм йырлар къулланыла. Фаджиа. Монолог зияде къулланылыр. Эксериет баш къараманнынъ олюминен бите.

41.Мектепте къ.т. эдебияты боюнджа окъув планларнынъ чешитлери (такъвим, дерс ве тербиевий планлар). Планлар 3 чешитте ола: а)такъвим планы (азыр олып, тасиль назирлигинден келе, 1-2 саат денъиштириле биле). Насыл бир языджынынъ иджадына, эсерине къач саат айырылгъаныны, не вакъыт отькериледжегини къайд эте. б)дерс планы (оджа эр бир дерс ичюн озю яза). Онынъ теркибинде дерснинъ макъсады ве дерс кетишаты къайд этиле. в)дерс конспекти (оджа тарафындан тизиле). Оджа не атаджагъыны, мевзуны насыл тарзда анълатаджагъыны тафсилятлы яза.

42. Къ.т. эдебияты боюнджа дерстен тыш ишлернинъ алынып барылмасы. Пьесаларгъа бармакъ.

Эдиплеримизнинъ догъан, дефн этильген ерлерине бармакъ. Языджыларнен корюшювлер япмакъ. «Йылдыз»нын муарририетине бармакъ.

43.Къысса жанрынынъ хусусиетлери. Басня – бу къыскъа ве кинаели икяедир. Басняда эм инсанлар, эм де айвинлар тасвирлене биле. Баснянынъ эр бир къараманы белли бир писан чизгисини, хасиетлерини джанландыра, акс эте: къашкъыр - ачко зь л и к , з у л ум ве х ы я н е т л и к н и ; эшек - д ж а и л л и к н и , инатлыкъны; тильки - айнеджиликни; къозу - меджалсызлыкъны, бичареликни ве дигерлери.Басняларда чокъ кульгюли, шакъалы аллар, арекетлер расткеле. Муэллиф инсанларнынъ тек менфий тарафларыны ачып косьтере ве мыскъылгъа ала. Басняларнынъ эсас фикири мусбет ве терендир. Языджы баснянынъ сонъунда хуляса чыкъара ве насиатлар бере. Басня къыскъа, кинаели ве терен маналы икяедир. ЧеркезАлининъ „Пахыл къаргъа ве бульбуль" баснясында пахыллыкъ, куньджюлик киби менфий чизгилер мыскъылгъа алына. „Макътавгъа ким ляйыкъ" баснясында нее макътанчакъ, къопай адамларны мыскъыллап, макътавгъа исе акъыллы, чебер, озь ишини яхшы бильген усталар ляйьткътыр, деген фикир ифаделене.

44. Къ.т. эдебияты дерсининъ теминаты. Дерслик, джедвеллер, портретлер, дисклер (йырларнен0, эсерлер (чюнки эписи эсерлер дерсликте олмай), дефтерлер.

45.Б.Чобан-заденинъ «Сонъ девир къ.т. эдебияты» марузасынынъ эсас нокъталары.

46.Ш.Алядиннинъ «Иблиснинъ зияфетине давет» повестинде тарихий девирдеки аятий меселелернинъ акс олунувы. Повестге Исмаил бей Гаспринский ве онынъ «Терджиман» газетасынынъ нешир этилюв девири

тасвирлене. Багъчасарайда И. Гаспринский ве онынъ «Терджиман» газетасы этрафында озь халкъынынъ келеджегини тюшюнген, озь халкъынынъ аджыныкълы алына янып-куйген яш истидатлы алимлер, языджылар топлаштылар ве эр бири элинден кельген бир эйи ишни япмагъа тырышты. Шамиль Алядин «Иблиснинъ зияфетине давет» повестинде шу девирде яшагъан ве иджат эткен белли инсанларнынъ мунасебетлерини, дуйгъу, фикирлерини, эр куньдеки фаалиетлерини косьтере. Эсернинъ меркезинде учь тарихий шахс тура - И.Гаспринский, Абдурешит Медиев ве Усеин Шамиль Тохтаргъазы. Бу учь шахснынъ озьара мунасебетлери муреккеп. Оларнынъ аятий мевамлары, сиясий бакъышлары фаркълаша. И. Гаспринский окъув, илим, тасиль вастасынен халкънынъ анъыны, севиесини осьтюрмеге тырыша. А. Медиев ве У. Шамиль Тохтаргъазы янъы, яш несиль векиллери. Тохтаргъазы халкъны фааль курешке чагъыра, А. Медиев «Ветан хадими» ни нешир этип, макъалелеринде «эр шейни озь ады иле адландыра. Къарагъа - къара дей, беязгъа -беяз...». Шамиль Алядин эсерини юксек бильги саиби, джошкъун юрекли классик шаиримиз Усен Шамиль Тохтаргъазынынъ хатырасына багъышлай. Повестте шаирнинъ образы тек кой оджасы сыфатында берильмейип, демократ шаир озь девиринде эдебиятымызнынъ инкишафы ичюн фааль хызметге булунгъаны, халкъына садыкълыгъы ачыкъ косьтериле. Гаспринский Тохтаргъазыгъа: «Аятымдан пешман дегилим. Мен бу фани дюньядан бош араба киби кетмем. Халкъым ичюн элимден кельген бутюн ишлерни яптым», - дей. Бу эки зиялыларымызнынъ дюньябакъышы бир олса да, ишке

48.Ю.Баласагъунлынынъ «Къутадгъу билиг» адлы эпик-дидактик дестаны. «Къутадгъу билиг» ибаресининъ пек къыйметли манасы бар. «Къутадгъу билиг» демек, «Бахт кетирген бильги» демектир. Дестанда Адалет, Сеадет, Акъыл, Къанаат ве Акъибет озьара лакьырды этелер. Адалет чизгилери—Кунь Догъды адында укюмдарнынъ сымасында тасвирлене. Сеадет чизгилери - везирлик япкъан Ай-Толдьшынъ сымасында бильдириле. Акъыл ве идрак чизгилери — везирнинъ огълу Огдюльмишнинъ образында косьтериле. Къанаат ве Акъибет киби умуминсаний чизгилер исе Огдюльмишнинъ сою — Одгъурмышнынъ сымасында аллегорик (кишели) шекильде тасвир олуна. Бу эсерде аят ве олюм акъкъында бир чокъ фельсефий фикирлер бильдириле. Дестанда о девирде яшагьан къабилелернинъ яшайыш тарзы, адетлери тасвирлене. Девлетни идаре этюв усуллары, девлет эрбапларынынъ табиат чизгилери, ахлякъы, джемиет арасындаки мунасебетлер эсерде буюк усталыкънен ифаде олуна. Юсуф Баласагъунлынынъ «Къутадгъу билиг» дестанында бир сыра тербиевий-ахлякъий меселелерге багъышлангьан бейитлер де бар. Шаир инсанларгьа насиат бере, оларны яшамагъа огрете, омюрде расткельген алларны анълатып, оларгьа ѐл-ѐрукъ косьтере. Бу насиат бериджи ве огретиджи васиетлер аталар сѐзлери, айтымларда бериле. Насиат берген веяшамагъа огреткен эсерлерге дидактик эсерлер дейлер. Чокъ йыллар девамында олып кечкен вакъиаларны ве кениш тарихий муитни тасвирлеген эсерлер эпик эсер (эпопея) сайылыр. Юсуф Баласагъунлынынъ дестанында бу эки хусусиет бирдемликте берильгени ичюн бу эсер эпик-дидактик дестандыр. Демек, чокъ сенелер девамында олып кечкен вакъиаларны тасвирлеген, инсанларгъа насиат берген ве яшамагъа огреткен эсерлерге эпик-дидактик эсер дерлер.

51.Эдебият дерслеринде оджа сѐзюнинъ эмиети. Белли бир дереджеде одж талебелер ичюн нумюнедир. Онынъ тек тыш къыяфети дегиль, нуткъу да керекли севиеде олмалы. Оджанынъ сѐзю талебелерге анълайышлы, келишикли алда олмалы. Оджа эдебий тиль нормаларына эсасланмалы.

52.»Культегин» абидесининъ бедий эмиети. Та VIII асырда язылгьан бу абиделерде о девирдеки ханлыкъларнынъ тарихий кечмиши тасвирлене. О девирлерде яшагьан ханларнынъ дигер юртларгъа япкъан сеферлери, къазанчлары, оларнынъ къыяфетлери арды-сыралыкънен икяе олуна. Бу абиденинъ мундериджесинде Куль Тигиннинъ тюркий къабилелернинъ бирлештирилюви огърунда япкъан хызметлери тасвир олуна. Орхон абиделеринде бир чокъ этнографик малюматлар да бар. Олардан биз мевталарнынь дефн этюв адетлери акъкъында бильги аламыз. Къабирлернинъ устюне башташлар къоюлып, узеринде ханлар акъкъында тафсилятлы малюмат язылгъаныны билемиз. Башташларнынъ четлеринде тизилишип тургъан бал-баллар (эйкеллер) исе ханнынъ ольдюрген эсас душманларынынъ сайысыны косьтергенини анълаймыз. Абиделерде келеджек несиллерге догьрултылып айтылгъан пек чокъ насиатлар бар. Куль Тигин абидесинде Бильге Къагьан тюрк халкъынынъ келеджегини къайгьыра. Озь юртуны быракъып, дигер юртларда мекян къурмагъа истеген халкъларнынъ алы фена оладжагъыны табирлей.

54. Фольклорнынъ шиирий жанрлары. Айненилер. Бешик йырлары кичкенелер ичюн яратылгъан лирик эсерлердир. Кърымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъыпда балалар фольклорынынъ бу буюк иыр джыйыитыкъларьшда нешир этильсе де, лякин оларны тедкъикъ этюв меселесинен айрыджа огърашылмады ве айры ишлер япылмады. Бешик йырларыны тюркий халкъларнынъ фольклорында тюрлютюрлю адландыралар. Айненниде ана огълан ве къыз балагъа озь дуйгъуларыны айрыджа бильдире ве къыз балагъа онынъ айткъан сѐзлери, истеген тилеклери эльбетте, фаркъ эте. Бешик йырларынынъ арасында халкънынъ агъыр яшайышы да тасвирленгенине раст келине. Чынъ ве манелер мевзу ве мундеридже джеэтинден чешит тюрлю олып, халкънынъ аятыны этрафлыджа къаплап алалар. Оларда эмекдарларнынъ турмушы, икъ-тисадий, ичтимаий, сиясий аяты бедиий суретте тасвирленгендир. Инсанларнынъ ички дюньясы, севги дуйгъулары назик ве мукъайтлыкънен, аджайип ошатмаларнен тасвирленелер. Олардаки фикир кескинлиги, терен мана, юксек бедиийлик озюне джельп этип тура. Чынъ ве манелер халкънынъ фикирини буюк усталыкъ ве теренликнен бизге беян эте. Чынъ ве манелер халкъ аятынен даима багълы олып яратыла. Оларда халкънынъ тарихында олып кечкен вакъиалар озь тасвирини тапалар. 1. Турмуш чынълар(халкънынъ агъыр аяты, бахтсыз севги) 2. Тарихий чынълар. М а н е л е р исе мундеридже, мевзу, гъае джеэтинден чынълардан белли б и р дереджеде фаркълапалар. Манелерде севги мевзусы устюнлик ала.

55.Эдебият дерслеринде ильмийлик усулынынъ къулланылувы шарт. Эгер 4-6 сыныфларда ильмий анъламларны оджа дерс деваында айырмайып талебелерге мевзуны еткизсе, 7 сыныфта ильмий анъламларны айры бир къысымда Бере. 9-11 сыныфларда ильмий макъалелер огрениле.

56. Эдебият дерслеринде къулланылгъан усуллар: а)репродуктив усул (талебелер бильгилерини азыр сыфатта алалар, меселя, оджанынъ сѐзюнден, лекциядан), б0араштырма усул (огренильген предметнинъ базы янъы аспектлерини ачыкъламакъ, бедий эсерни мустакъиль талиль этюв къабилиетини инкишаф этмектедир, меселя, мустакъиль талиль, эсерлерни тенъештирюв, докладлар, макъалелер азырламакъ), в)эвристик усул (материалларны сечмек, бедий эсерден, тенкъидий макъаледен, дерсликтен сайлап алынгъан цитаталар ве къайдлар, метинни айтып берюв, талиль этюв элементлери: бир эпизодны, левханы, бутюн эсерни талиль этюв, оджа берген суаллерге эсасланып, план тизмек, баш къараманнынъ образыны талиль этюв, къараманларнынъ образларыны тенъештирюв, чешит жанрлардаки эсерлер узеринде инша язув).

58.У.Эдемованынъ «Баш язысы» повестинде замандаш образнынъ тасвири. У.Эдемова замандаш образынынъ аятыны косьтерип, кечмиштеки аятнен багълап косьтере. Эсернинъ башында эфсанени къоя. Бу эфсаненинъ мунднриджеси баш язысындын къачып олмаз деген фикирни анълата. Къадынларнынъ темизлиги, намусы меселеси, ахлякъий-эстетик меселеси котериле. Пара меселеси: корьмемишлик япмакъ керекмей. Бутюн замандашлар темиз къальпли олмалы. Бир биримизни алдатмайыкъ, аякъ асты япмайыкъ.

59.Фольклор эсерлернинъ бедий эдебияттан фаркъы. Бедий эсерлер халкъ тарафындан яратылмай,

оларны муэллиф ярата. Амма фольклор эсерлери озюнинъ башлангъыч девиринде олгъан. Амма кеткен сайын бу эсерге диггер муэллифлер де иссе къошкъан сонъ, бу эсер залкъ тарафыедан яратылгъан эсерге чевириле. Фольклор ве бедий эсерлеринде шиве меселесини козь огюнне алмакъ мумкюн, яни фольклор эсерлеринде къулланылгъан шивелер эсернинъ не ерде пейда олгъаны акъкъында малюмат Бере. Бедий эсерлерде шиве элементлери эсасен диалогларда ве базыда муэллифлернинъ тилинде къулланыда. Фольклор эсерлери белли бир шекильде башланалар (Зама-заман экенде, заман яман экенде; Бир заманда бар экен, бир заманда ѐкъ экен). Бедий эсерлерни исе муэллиф насыл истесе, ойле де башлай.

62.Ичтимаий-турмуш дестанларында котерильген меселелер. Ичтимаий-турмуш дестанларнынъ эсас мундериджесини эки яшнынъ фаджиалы такъдири тешкиль эте. Меселя, бойле сюжет «Таир ве Зоре» дестанында къулланыла. Бу дестанда Таир саф юрекли, инсанларгъа инангъан, догьрулыкъкъа ынтылгъан ве мукъаддес дуйгъусына садыкъ бир йигит сыфатында косьтериле. Таир омюри бою Зоресине садыкъ ола. Таир ич кимседен ярамазлыкъ беклемей, чюнки онынъ юрегинде шубе ве къоркъу ѐкътыр. Зоре де Таирни пек севе ве онъа садыкъ къала. Таир ольген сонъ, Зоре де бу дюньяда асретлик чекип яшамагьа истемей — озюнинъ джаныны къыя. Зоренинъ олюми — зулумлыкъкъа, тенъсизликке теслим олмакъ, енъильмек дегильдир. «Нар къамыш» дестанында къырымтатар халкъынынъ урф-адетлери пек яхшы косьтериле. Къыз ана-бабасынынъ къарарына къаршы чыкъып, агъасынынъ къадыны олмакъны ред эте. Къызнынъ бу арекетлеринде догьмушларнынъ бири-бирине эвленмеси ясакъ олунгъаны косьтериле. Къызнынъ бу къарарынен табиат да разы ола. Табиат да онъа ярдым эте. Чюнки озь догъмушынъа, къан-къардашынъа эвленмек — табиаткъа къаршы кетмектир. Шунынъ ичюн де бу дестанда къамыш къызгъа ярдым эте. Голь ортасындаки къызнынъ бу вазиетини корип къамыш ярыла ве къыз къамышнынъ ичине кире. Агьасы: «Меним ярем бар эмиш», анасы да: «Меним яш келиним бар эмиш», дегенлерине, къыз: «Къардашына яр деген, баласына келин деген бу дюньяда бар эмиш», — деп джевап бере. Оларнынъ сѐзлерини намусына сыгьдырмай, тувгьанларындан вазгече.

63. Эдебият дерслеринде тарихий йырларны огренюв. Тарихий йырлар фольклор къысмына кирсетиле.

Тарихий вакъиаларны тасвирлей («Шомпол» граждан дженки, «Порт Артур» рус-джапон дженки, «Гузель Къырым»). Тарихий йырлар ярдымынен къ.т. халкъынынъ менталитентине, инкишафына тесири.

64.Орта асырлар эдебиятынынъ къырымтатар эдебияты дерслеринде огренилюви. 9 сыныфта берилле. Бу дерслер ичюн бир къач саат айырыла. Оджа кириш дерсте умумен орта асырлар эдебияты акъкъында, бу эдебиятнынъ къ.т. эдебиятына тесири акъкъында малюмат Бере. Сонъра дерслер айры муэллифлернинъ иджадына багъышланып отькериле. Орта асырлар эдебиятынынъ хус-ри шунда Ки, эсерлер анълайышылмагъан тильде язылгъаны ичюн, асыл эсернен бераберликте земаневий варианты берилле.

65.Орта асырлар къ.т. эдебиятында назире аньанелери. Назире - муреккеп эдебий адиседир, маиети исе эр вакъыт кереги киби тефсир этильмей. Базы вакъытларда айры шахыснынъ эдебий джерьянда туткъан ери ве вазифеси янълыш тайин этильгени бундан келип чыкъа. Озь тарафымыздан бу эдебий адисе акъкъында айрыджа бильги бермек керекли деп саямыз. Ильк оларакъ эдебий джевапларны эки чешитке айырмалы: такълид - эпигонлыкъ ве назире — назмий мусабакъа. Назиренен берабер эдебиятта такълид аньанеси де девам этмекте эди. Озюнинъ тышкъы аляметлеринден такълид назире киби келе, амма эр алда маиети ве чокъ тарафларынен бири биринден фаркълыдыр. Шаирнинъ «джевап» язмакъ ниети эсасында себеплер чешиттирлер. Бу меселени айдынлаткъанда орта асырларда кениш таркъалгъан объектив бир фикирни козьде тутмакъ керек: о заманларда шуретли олмагъа истеген бир кимсе эвель мешур олгъан шаирлернинъ эсерлерине муваффакъиетле «джеваплар» язмалы эди. «Джевабы» да эвель язылгъан эсерден усталыкъ тарафындан устюн олмакъ, я да ич олмагъанда, бир севиеде яратылмакъ керек эди. Эльбетте, вазифе чокъ агъыр олгьаны ичюн, бу ишни ялынъыз озь кучюнде, озь имкянында эмин олгъан адам япа биле эди. Эдебий муитте озь усталыгъыны исбатламакъ ичюн ве озь ерини тайинлемек ичюн шаирлер «джевап» оларакъ язылгъан мустакъиль эсер яратмакъ керекли. Кечмиш ве шимдики вакъыт мешур языджыларнынъ шиирлерине назире этерек, яни къаршылыкъ язаракъ, бир къафие, везин ве мевзуда гьазель, къасыда, месневи, къытаа я да дѐртлюк яратмалы эдилер

66. У.Ипчининъ 1930-ынджы сенелер драматургиясындаки схематизм хусусиетлери. («Мотор», «Душман»).

Отузынджы сенелери яратылгъан эсерлерде тасвир олунгьан вакъиалар тарихий муитнен багъланып косьтериле. Умер Ипчининъ «Душман»(1933), «Мотор»(1930с), пьесаларындасиясий меселелер такъдим олуна. Бу пьесалардаки къараманларнынъ арекетлери джиддий бир конфликт узеринде бирлештириле. Характерлер кескин вазиетлерде айдынлатыла. «Мотор» пьесасында мемлекетимизни санайылаштырув девиринден айры бир эпизод алынып, ишчи сыныфынынъ истисалы реконструкция япув огьрундаки ишлери косьтериле. Колхоз къуруджылыгъынынъ ильки йылларында язылгъан «Душман» пьесасында У. Ипчи бизни о вакъытларнынъ койлериндеки сынфий курешнен, колхоз къуруджылыгъынынъ ич бир тюрлю маниаларгьа бакъмадан, эп къавийлешкени ве онда койлюлер арасындан янъы заман адамларынынъ осип етишкенинен таныштыра.

67.Повесть жанрынынъ хусусиетлери. Повесть – несрий жанр. Икяеде бир вакъиа тасвирленсе, повестте баш къараманнынъ омюриндеки бутюн бир девирни айдынлаткъан бир сыра адиселер тасвирлене. Эксериет, повестте бир къач персонаж иштирак эте. Бойледже, икяеге нисбетен повестте аят баягъы этрафлыджа ве муреккепче, амма романгъа бакъкъанда, табиат ве вакъиалар тарджа акс олуна.

68=89 69.А.Одабашнынъ «Унутмайджакъ» икяесинде котерильген меселелер. В нем раскрывается образ

двенадцатилетней девочки Эсмы. Эсма - сирота, родители ее умерли от голода, теперь она живет в семье дяди. Читатель знакомится с Эсмой в один из счастливейших моментов ее жизни: она узнала, что ее вместе с подружками принимают в городскую школу-интернат. Радости девочки нет предела. Девочка очень хочет уехать в город, потому что ей невыносимо тяжело в доме родственников. На первый взгляд, кажется, что девочка так стремится попасть в городскую школу, чтобы избавиться от постоянных побоев и ругани тети Яшар. Но на самом деле ею движет нечто, еще не осознанное, еще не облеченное в форму мыслей и слов. Это нечто - желание творить добро, служить народу. В последнее мгновение, когда арба с учителем уже вотвот могла скрыться из вида, Эсма поняла, что теснило ей грудь: «... Исмаил ага, джаным, там у нас есть сосед, Усеинчик. Он тоже сирота. Скажи ему, что я его не забуду. Пожалуйста, скажи ему, что я уговорю учителей, чтобы и его приняли в эту школу. ...Подожди, Исмаил ага, там, в селе, еще сироты есть. Я никого не забуду!.. Ты говорил, что весь наш народ сирота. Я не забуду и наш невежественный, живущий в темноте народ». Обратите внимание, что Исмаил оджа появляется в рассказе как бы случайно, эпизодически, но всегда это переломные, очень важные в жизни героев моменты: «За несколько дней до смерти отец встретился с местным учителем и просил его помочь его детям выучиться. А вот второе «явление» учителя. Оно тоже судьбоносное: «... Летом учитель сказал дяде: «Давай отправим Эсму учиться в город». Поэтому, на наш взгляд, рассказ «Не забудет», в первую очередь, не об Эсме, а об Учителе, человеке, формирующем и воспитывающем личность, для которой служение людям, народу - цель и смысл существования. В образе учителя Исмаила (случайно ли выбрано это имя?) А. Одабаш воплотил идею всей крымскотатарской интеллигенции: устранить недостатки существующего общества, изменить его нравы, политику можно только путем утверждения идей добра, справедливости и распространения научных знаний.

70.Къараманий дестанларнынъ хусусиетлери. Къараманий дестанларда халкънынъ тарихий укюмран сыныфларгъа, хан ве онынъ якъынларына къаршы тарихий куреши тасвирлене. Эсерлернинъ баш къараманларынынъ арекетлери шахсий интикъам алув макъсадынен башлай. Лякин дестанлардаки вакъиаларнынъ терекъкъиятында бу куреш бутюн эзиетчилерге къаршы айлштп, ханнынъ, оларнынъ якъынлартмнынъ джезаланмасынен, баш къараманнынъ гъалип чыкъмасынен бите. Эльбетте, халкъ озь умют ве истеклерини озюн инъ арасындаи чыкъкъан батырларынынъ арекетлеринсн багьлай, оларгъа ишанч бильдире. Къараманий дестанларнынъ къараманлары инсанларда олмагъан къуветке малик ола. Бойле эсерлерде мубалагъа (гипербола) усулларындан зияде файдаланыла. Оларда, эсас оларакъ, баш къараманнынъ озь макъсадыиа иришмек ичюн япкъан адден-ашкъып къараманлыкълары не арекетлери бедиий шекильде тасвирлене. Эр бир дестанда тасвирленгеи вакъиалар белли т а р и х и й денирде олын кечкен адиселернен багълы яратыла. «Эдиге» дестанынынъ эсасында XIV асырнынъ сонъки ярысында ве XV асырнынъ биринджи черигинде, «Чорабатыр»да исе XV—XVI асырларда, «Кѐр огълу» дестанында XVI—XVII асырларда олын кечкен тарихий пакъиалар бедиий суретте тас-вирленелер. Л я к и р тарихий вакъиалар бу къыйметли эсерлерде халкънынъ нокътаий назарындаи, оларныпъ анъындан челътекленип чыкъа ве халкъ дестанларда т а р и х и й вакъиаларгъа къыймет кесе. Лякин бу алгъа бакъмадан, къараманий дестанлар, оларда тасвирлеиген вакъиалар огренильмеси буюк тарихий, этнографиик эмиетке малик оларакъ бизге о девирнинъ яшайышы, ичтимаий къурумы акъкъында чокъ къыйметли материал бермекте.

71. I Ремзий Бахадыр Герайнынъ лирикасы. (1602? - 1641) Эдебиятта хаинынъ шиирий лагъабы янълыш (Ресмий я да Ремзи деп) бериле. Хан чокътан-чокъ эсерлер ярата вс оларны «Рсзмий» лагъабыпен имзалап. Озю кнби апайы Хан-заде ханым да ве сонъра огьулларь I Селим Герай хан да чешит назм текиллеринде эсерлер яраталар. Бизге белли олгъанына коре, Резмийнинъ эки тезкиреси шимдики замангъаджс етип кельди, Ханнынъ яратыджылыгы.г зенгиндир ве шу иджадында белли ерни лирик гъазеллер тутмакъталар. Шиирлер къарышыкъ огъуз-къыпчакъ тилинде язылгъанлар.

73. С.Эминнинъ назм ве несир эсерлери. Сеитумер Эмин эм шиириет, эм несирджиликте семерели иджат этти. Сюргюнлик йыллары Сеитумер Эмин иджадыны девам эте. Бу йыллар девамында онынъ «Беяз чечеклер» (1968) серлевалы биринджи шиирлер джыйынтыгъы, «Атешли куньлер» (1969), «Меним сесим» (1987) серлевалы шиирлер ве поэмалар джыйынтыкълары нешир этильди. Онынъ «Ираде дерьясы» романы ве бир сыра икяе, повестлери нешир этиле. Чокъ йыллар языджы Краснодар улькесинде яшай. Онынъ рус тилинде язгъан шиирлер китаплары «Живые волны», «Дорога», «Голоса», «Горы» Краснодар ульке нешриятында басылып чыкъты. О, Экинджи джиан дженкинде эляк олгъан ватандашларымызнынъ «Хатыра китабы»ны тертип этти ве неширге азырлады. Дженк мевзусы С.Эминнинъ яратыджылыгъында эсас мевзулардан биридир. Алиме Абденнанова акъкъындаки «Атешли куньлер» поэмасы энъ эеджанлы ве кучьлю эсерлеринден биридир. Бутюн яратыджылыгъы ватангъа севги, асретлик дуйгъусынен ве къавушув арзусынен ашлангъандыр. Шаир, эр бир къырымтатарынынъ гонъюлини якъып тургъан ватанына севги, асретлик дуйгъуларыны ташкъын киби къайнакъ шиирлеринде, керекли ве тесирли сѐзлерни тапып, ифаде этти. «О копюр къайда?» шииринде шаир копюр сѐзюнинъ манасыны фельсефий дереджеге котере. Копюр инсанларны, девлетлерни, халкъларны бири бирине багълай. Шаир оны Ватангъа къавуштыраджакъ копюрни тапмакъ дердинде. «Джевиз тереги» шииринде шаир бахытлы балалыгъы, гурь яшлыгъынынъ шааты олгъан къарт джевиз терегинен субетлеше ве кечмишни хатырлай. Шиирнинъ эр бир сатыры. сѐзю терен мананен, араретли дуйгъунен ашлангъан.

74. Ахмет акъай лятифелериндеахлякъ меселеси. Лятифе - халкъ агъыз яратыджылыгьмныпъ энъ севим ли ве окъунарлы жанрыдыр. Лятифе - бу къыскъа, шакъалы. кулюнчли ве терен маналы икяе.

Лятифелерде Ахмет ахай ото фукъаре ве эсас оларакъ фукъа-релерни къорчальйыджы бир обраа олып тасвирлеие. Лятифелер-де тарифленгепи кпби опыиъ буткш байлыгъы чобап таягъы, аягъында эки эски чарыкъ но устюпде он алты буюк не он секиз кучюк тешиги олгъан джуббедир. Оныпъ лятифелори, шакъалары пек коскин олып, халкънынъ рухуны котере ве энъ агъыр куньлерде эсир эмектен бурюшип къалгъан чырайыны язып, ишанч дуйгъуларыны уянта. Шунынъ ичюн де о даима халкънен бера-бер, халкъ оны биле, севе, урьмет эте. Ахмет ахайнынъ лятифелеринде ханнынъ залымлыгъы, мол-лаларнынъ саранлыгъы акс эттириле. Косебайнынъ нефисхор-лыгъы, арамтамакъ къадынынъ чешит айнеджиликлернен халкъ-ны эзиетлегени кескин сатирик кулькюге алына. Ахмет ахай озюни мезекке алып хорламагъа арекет эткеи моллагъа акъыл къоя.

76.Ш.Селимнинъ шииретинде фельсефий ѐнелишнинъ айдынлатылувы. Шакир Селимнинъ биринджи шиирлери 1963 сенелери басылып башлай. Арадан кечкен йылларда онынъ «Акъбардакъ», «Дуйгъуларым», «Севги алеви», «Уянув», «Еллерни динъле» киби шиирий джыйынтыкълары басылды. Ш. Селимнинъ эр бир шиири насылдыр бир фикирге, проблемагъа эсаслана ве мытлакъ терен фельсефий, публицистик рухнен ашлана, бедий шекильге орала ве санат эсери дереджесине котериле. Онынъ лирик къараманы кечмишни, бугуньки кетишатны, омюрнинъ маетини анъламагъа тырыша. Ш. Селим Ваташъа къайтув ѐлуны ачкъан биринджи эдиплеримиздендир. Ватанда шаирнинь яратыджылыгъы гурьленди, зенгинлешти, теренлешти. «Тюшюндже» (1997) китабына кирген шиирлер ве «Къырымнаме» дестаны шаирнинъ пишкинлик чагъына кельгенининъ исбатыдыр. Шакир Селим Халкъара ве Къырым Мухтар Джумхуриетининъ мукяфатларынен такъдирленди. Шаир гьурурнен «Халкъым киби яшадым, халкъымнен берабер яндым ве халкъымнен берабер тирильдим», деп айтмагъа акълыдыр.

77.Миллий байрамлар. Байрамлар миллий ве диний олалар. Миллий байрамлар: Хыдырлез байрамы, Дервиза байрамы, Наврез байрамы

78.Эдебият дерслеринде драматик эсерлерининъ анълатылувы. Драматик эсерининъ меркезинде аятий конфликт тура. Бу конфликтнинъ чезилиши эсер девамында къараманлар арасындаки куреште кече. Эсер окъуп битирильген сонъ, талебелерге Бойле суаллер бермек мумкюн: Энъ зияде нении бегендинъиз? Эсернинъ серлевасыны насыл анълыдынъыз? Баш къараман оларакъ аимни саясынъыз? Рама эсерлерге кириш дерс алып ьарылмалы. Бу дерсте талебелерге эсар акъкъында умумий малюмат бериле, эсер язылгъан заманнынъ характеристикасы бериле. Эсерни талебелерге сыныфта окъутмакъ пек файдалы. Оджа оларгъа дикъкъаткъа лязим ерлерини косьтере.

79. Исмаил Гаспринскийнинъ эдебий яратыджылыгъы. Исмаил Гаспринскийнинъ маарифперверлик,

неширджилик, публицистик ве эдебий фаалиетлери эсасен XIX асырнынъ сонъунда, Русие мусульманларынынъ энъ агъыр яшагъан девринде шекиллене ве кенъишлей. Улу мутефеккир, джемаат эрбабы, нашир, оджа Русиедеки мусульманларнынъ джаиллик эсаретинден къуртарылувыны пек къайгъыра. Шунынъ ичюн де эсерлеринде оларнынъ кечмиш тарихы ве келеджеги акъкъында къыйметли фикирлер бильдире. Онынъ публицистик макъалелеринде айдынлатылгъан гьаелер ве ичтимаий-сиясий бакъышлар бедиий эсерлеринде де озь аксини коре. Бу илери гьаелер ве дюньябакъышлар эсерлердеки къараманларнынъ образында косьтериле. Бойле этип, бу эсерлерде айдынлатылгъан меселелер заманнынъ муимден муим меселелерине чевириле. «Молла Аббас» роман-эпопеясынынъ «Фрэнкистан мектюплери», «Дар-ур-Рахат мусульманлары» киби къысымлары бедий джиэттен кучьлю эсерлер сайылалар. Тап о девирде муэллиф оларны айры бир китап шеклинде нешир этмеге ниетлене. «Дар-ур-Рахат мусульманлары» эсер ининъ эки сефср нешир олунгъаны белли.(1891, 1906). Роман-эпопеянынъ эки къысмында да тасвнрленген адисе-вакъиалар Исмаил Гаспринскийнинъ аятынен багълы олгъаныны бильдирелер. Молла Аббас да Исмаил Гаспр инский киби Франция, Алмания, Испанияда сеферлерде булуна. Бу автобиографик тарихий хаялий эсерде сеферлерде булунгъан муэллифнинъ дюньябакъышы, ичтимаий-фельсефий фикирлери Молла Аббаснынъ сымасында айдынлатыла. Й и г и р м и э к и яшларындаки огълан Молла Аббас бир чокъ мемлекетлерни долаша. Сеферде булунгьанда, бир чокъ алларгьа огърай, чокъ адисе-вакъиалар коре, олардан белли бир нетиджелер чыкъара. Энъ эсасы, о, эр бир инсаннынъ аятында муим олгъан меселелерни айыра. Илим ве медениетнинъ юксельмеси ичюн къасеветлене. Мусульман динининъ кечмиши ве келеджегини къайгьыра.

81.Къараманий дестанларда котерильген меселелернинъ къыймети. Къараманий эпик эсерлерде халкъ аятынынъ девамлы тарихий муити этрафлыджа косьтериле. Бу девирлерде яшагъан тарихий шахысларнынъ кьараманлыкълары, куреши тасвирлене. Къараманий эпослардатасвир этильген вакъиаларда батырлар зулумлыкъкъа къаршы куреш алып баралар. Бойле эсерлерде батырлар адалетсиз хан ве бейлерден интикъам алалар. «Чорабатыр» эпосында Чора адлы йигит, ханнынъ батыры Али бей онынъ ана-бабасыны ынджыткъаны, къыз къардашына ярамай сѐзлер айткъаны ичюн, интикьам алмагъа ашыкъа. «Къопланды батыр» эпосында да Къопланды батыр ханнынъ янында хызмет эте. Лякин хан оны зиндангьа ташлай. Амма къадынынынъ япкъан акъыллы арекетлери саесинде Къопланды батыр эвине къайта. Къараманий эпик эсерлернинъ эсас къараманлары халкъ векиллеридир. Олар эр вакъыт догърулыкъ, адалет ичюн куреш алып баралар. Оларнынъ куреши зулумлыкъкъа къаршы догърултыла. Къараманий эпосларнынъ сонъунда батырлар тарафындан алынып барылгьан куреш нетиджесинде хан ве онынъ якъынлары джезалана, батырлар гъалип чыкъалар. Къараманий эпосларда косьтерильген къараманлыкълар ве батырларнынъ арекетлери даима авам халкънынъ умют ве истеклеринен багьлана. Бу девюрек батырлар халкънынъ менфаатларыны къорчалайлар. Оларнынъ инсанперверлиги ве ватанперверлиги халкъымызнынъ миллий чизгиси сайыла.

82.Эдебият дерслеринде фольклор эсерлерни огренювнинъ хусусиетлери. Эгер фольклор эсерде шиведе язылса, оджа шиве хус-рини анълатмакъ керек. Чынъ, Мане, йырларны оджа нумюне оларакъ иджра этмели.

83.Къ.т. эдебияты дерслеринде талебелернинъ джевапларына къыймет кесюв. Талебенинъ нуткъу инкишаф этмели, озю тизген джумлелери догърумы, ѐкъмы, джевап толусынен берильдими, талебе озь фикрини беян этими киби нокъталар козьде тутулмалы.

У.Ипчининъ шиириети узеринде). Тувгьан юртны, ана тильни, халкъны къорчалав, янъы омюр къуруджылыгьы ве койде олып кечкен денъишювлерни косьтерюв киби мевзулар оларнынъ иджадында эсас мевзуларгъа чевирильди. Адалет кунешининъ акъсызлыкънынъ узеринден гъалип чыкъаджагьы Бекир Чобан-заденинъ шиириетинде тасвирленди. Онынъ эсерлеринде халкъымызнынъ миллий психологиясы, яшайыш тарзы буюк усталыкъ иле косьтерильди. Халкъымызнынъ миллий психологиясы ве яшайыш тарзы чокъусы алларда аятий левхаларнынъ тасвиринде косьтерильди. Халкъымызнынъ яшайыш тарзы, урфадетлери, аиледеки мунасебетлернинъ этикети диалог ве монологларда тасвирленилюви Чобан-заденинъ шиириетининъ эсас хусусиетлерини тешкиль этти. Бекир Чобан-заденинъ «Догъдым бир эвде», «Яз акъшамы эв алдында» шиирлеринде къулланылгъан диалоглар миллий хасиетлернинъ айдынлатылмасына хызмет этелер. Амди Гирайбайнынъ эсерлери исе тиль зенгинлиги, фикир теренлиги, бедиийлигинен онынъ адынынъ эбедийлешмесини теминледилер. Онынъ эр бир шииринде къулланылгъан сатырларда тиль зенгинлиги ярдымынен терен фикирлер бильдириле. Тиль зенгинлиги ве фикир теренлиги

шиириетимизнинъ бу девирдеки бедиийлигини тешкиль этелер. Бу чизги онынъ эсерлерининъ эсас хусусиети олып къала. («Джигитке», «Татар ичюн»). Шевкъий Бекторенинъ аджайип эдебий асабалыгьы миллий Эдебиятымызнынъ алтын вариетине чевириле. Онынъ эсерлери Ватан, халкъ къайгъысы, гъуруры, халкъынынъ ве Ватаннынъ парлакъ келеджегине багьышлана. Шевкъий Бекторенинъ шиириетинде миллий Эдебиятымызнынъ хазинесини тешкиль эткен миллий аньанелер буюк усталыкъ иле къулланыла. Халкъымызнынъ ве юртумызнынъ сымасы табиат ве омюр левхаларында джанландырыла («Айт, Чатыртав!», «Татарлыгъым», «Къырым акъкъында, «Демирджининъ очы»0.

86.Корьгезме васталарнынъ чешитлери ве оларнынъ дерстеки эмиети. Муэллифнинъ портрети, эсерге ресим,

табиат манзаралары, джедвеллер, байракъ, харита, дерслик, китаплар сергиси.

87.Эдебият дерслеринде тарихий усулынынъ къулланылувы. Эдебият тарихнен сыкъ багълыдыр. Оларны багълап огретмели. 4-5 сыныфларда бунъы эмиет берильмей. 6-11 сыныфларда эсернинъ пейда олув деври ве эсернинъ мундериджеси сыкъ багълы олгъаныны косьтермек ичюн тарихий усул къулланыла. М., А.Османнынъ «Саба ола, хайыр ола» повести сюргюнликнинъ биринджи йыллары акъкъында. Бу эсерни анъламакъ ичюн, тарихнен таныш олмалы.

88.Эдебият дерслерининъ таснифи. 3 чешитке болюне: 1)бедий эсерни огренген, 2)назариени огренген, 3) нутукъ инкишафы дерслери. Бу чешитлернинъ таснифи: а)кириш дерс, б)обзор дерс, в)текрарлав дерс.

89.»Орхон» ядикярлыкълары бирлик, къудрет ве аманлыкъ орьнеклери. Куль Тигин ве Бильге Къагьан абиделерининъ муэллифи Йолугъ Тигиндир. О, хан ве тигинлернинъ (о девирде яшагъан хан балаларынынъ) тарихчысы эди. Бу абиделер о девирде шекилленген эдебий тильде язылгьан. Йолугъ Тигин бу абиделерде озюнинъ догъмушлары Куль Тигин ве Бильге Къагъанларнынъ укюмет ишлери акъкъында икяе эте. О, тюркий къабилелер ве укюмдарларнынъ озьара мунасебетлерини тасвирлей. Бойледже, Орхон (Коктюрк) абиделеринде Ильтирис, Бильге, Куль Тигин Къагьанларнынъ везирлери Тоньюкъукънен тюрк миллетини бирлештирмек ичюн япкъан хызметлери тариф олуна. Бу абиделернинъ мундериджесине бирлик, къудрет, аманлыкъ киби гъаелер синъдирильген. Абиделернинъ бедий эмиети де шундадыр. Абиделерде буюк къыйынлыкънен бирлешип, мейдангьа кельген тюркий къабилелернинъ тарихы акс олунгьан. Тюрк миллети абиделерде айтылгъан насиат ве васиетлерге илериде къулакъ асмаса, девлетчилигини джоя биледжеги де табир олунгьан. Шунынъ ичюн бу абиделер тюрк миллетине догьрултылып айтылгъан бирлик, къудрет ве аманлыкъ орьнегидир.

92.Тылсымлы масалларда котерильген меселелер. Бу сой масалларнынъ яратылмасы ипсапларпыпъ иптидаий девирдеки табиатта олып кечкен вакъиалариы анъламагъан ве бильмегенлеринен багълыдыр. Онынъ тасавурында табиатта муджизели адиселер, сырлы шейлер, ачувлы къуветлер толу эди. Бойле тюшюнджелер ве тасавурлар нетиджесинде муджизели къуветлер ве адиселер акъкъында, оларны озюне бакътырув, бойсундырув, енъюв акъкъыпда икяелер ярата. Бойле масаллар халкънынъ хаял, фантазиясынен сыкъы суретте багълы оларакъ яратыла эди. Бойле масалларда инсанлар тылсымлы дюльдюль атларнынъ, чешит ренкте, колемде, бичимде олгъан аджайип къушларнынъ, къарталларнынъ ярдымынен еди, докъуз, къыркъ башлы девлерни, аждерхаларны, йыланларны, буюк сырлары олгъан обурларны, къурткъаларны енъип чыкъалар. Лякин тылсымлы масаллардаки бутюн вакъиалар, оларнынъ терекъкъияты ве чезилиши халкънынъ агъыр аяты, баш къараманнынъ бахт огърунда алып баргъан куреши ве онынъ енъишинен бите. Тылсымлы масалларда мусбет образ оларакъ, къызлар да арекет этелер. Бойледже, тылсымлы масалларнынъ бутюн образлары, оларнынъ арекетлери халкънынъ аятынен сыкъы суретте багълы оларакъ бериле, оларнынъ адалет, догърулыкъ ичюн алып бар-гъап куреши, халкънынъ дюньябакъышыны тасвирлей. Халкъ чешит тылсымлы шейлер, адиселернен, усулларнен озь хаялында яратылгъан аджайип яшайышкъа ынтыла.

93. Эдебият дерслеринде ашагъы сыныфлардаки масалларнынъ анълатылувы. 4-6 сыныфларда балаларгъа фольклордан умумий бильгилер бериле. Талебелер миллий масалларымызнынъ къараманларынен таныш этиле, оларгъа севги ашлана.

94=69

95.Къараманий дестанларнынъ хусусиетлери. Къараманий дестанларда халкънынъ тарихий укюмран сы-ныфларгъа, хан ве онынъ якъынларына къаршы тарихий куреши тасвирлене. Эсерлернинъ баш къараманларынынъ арекетлери шахсий интикъам алув макъсадынен башлай. Лякин дестанлардаки вакъиаларнынъ терекъкъиятында бу куреш бутюн эзиетчилерге къаршы айлана, ханнынъ, оларнынъ якъынларйнынъ джезаланмасынен, баш къараманнынъ гъалип чыкъмасынен бите. Эльбетте, халкъ озь умют ве истеклерини озюнинъ арасындан чыкъкъан батырларыпыиъ арекетлеринен багълай, оларгъа пншич бильдирс. Къараманий дестанларнынъ къараманлары ннсапларда олмигынс къуветке малик ола. Бойле эсерлерде мубалагъа (гипербола) усулларындан зияде файдаланыла. Оларда, эсас оларакъ, баш къараманнынъ озь макъсадына иришмек ичюн япкъан аддем-ашкъын къараманлыкълары ие арекетлери бедиий шекиль-до тасвирлене. Эр бир дестанда тасвирленген вакъиалар белли т а р и х и й девирде олыи кечкен адиселернеы багълы яратыла. «Эдиге» дестанынынъ эсасында XIV асырнынъ сонъки яры-сында ие XV асырнынъ бирннджи черигинде, «Чорабатыр»да XV—XVI асырларда, «Кѐр огълу» дестанында XVI— XVII асырларда олып кечкен тарихий вакъиалар бедиий суретте тасвирленелер.

96.Амди Гирайбаи шиириетиниъ эсас мевзулары. Амди Гирайбай (Абдулахат Латифов) къ.т.

эдебиятынынъ 20 сенелери иджат эткен шаирдир. Чокъусы шиирлеринде миллий рухиет, миллий анъ ве маневий дюньябакъыш меселелери котериле. Амди Гираибаи шиириетининъ эсас мевзулары-тувгъан юртны, ана тильни, халкъны къорчалав, янъы омюр къуруджылыгъы ве койде олып кечкен денъишювлерни косьтерюв («Джигитке», «Акъяр ялысында», «Танъда», «Ант эткенмен айтаман», Къарасув») «Завалы татар къызы», «Талкъ», «Кетме, балам, айыптыр» шиирлеринде халкъымызнынъ аятыны ве базы эскирген адетлерни ифаде эте. «Иджрет» ве «Кечти энди» поэмалары XVIII асырларнынъ сонъунда Къырымдаки ичтимаий-сиясий вакъиаларны тасвирлей.

97. Сюргюнлик деври эдебиятында «хатыра дефтери» усулы. Эсерлернинъ ичине хатыра дефтер ве хатырлавларнынъ кирсетилювининъ себеби-кечмишни анъмакъ. Ч.Алининъ «Джумертлик» романында Меметэмин къартнынъ хатыра дефтери къулланыла. Бу хатыра дефтери эвельки девирлерде, XIX асырнынъ сонъунда яшагъан халкънынъ тарзы тасвирлене. Ш.Алядиннинъ «Иблиснинъ зияфетине давет» повестинде Асан Каранынъ хатыра дефтери бар. Мында кечмиштеки шейлер айтыла. «Чауш огълу» эсеринде исе Зейнепнинъ хатыра дефтери къулланыла. Эсас макъсады-къ.т. къадынларнынъ дженкте иштирак эткенлерини косьтермек.

98.Тапмаджаларнынъ бедий хусусиети ве эмиети. Тапмаджалар инсаннынъ бильги даиресини кенишлетмеге ве образлы суретте фикир этмеге ярдым этелер. Тапмаджалар къыскъа, юксек бедиийликке малик эсердир. Тапмаджаларда суаль ве джевап бири-биринен багълыдыр. Онда метафорадан файдалапып, джысымнынъ аляметлери образлы су-ретте, гизли бериле. Оларнынъ сакълы манасыны аляметлерине

бакъып тацмакъ керек ола. Ай «ярым отьмекке», йылдыз «бир элек фындыкъ»къа ошатыла. Дам устюнде ярым отьмек. (Ай). Эв тѐпесинде бир чельтек фындыкъ. (Йылдызлар). Тапмаджаларда джысымларпы

таш насылдыр? (Ыслакъ.) Ел янында пай, вай! (Тикен.) Ер тюбюнде бурмалы къалач. (Йылан.)

Тапмаджалар шиир ве несир шекидьде олалар. Лякпн эксе-риети шиир шекильде яратылалар. Шиир шекильде яратылгъан тапмаджалар эки ве чокъ мисралы олалар. Алчакъ терек, Анама керек. (Ине.) Ат берейим, Тон берейим, Бар тут кетир корейим.

(Колъге.)

Базы тапмаджаларда мисранынъ биринджи ярысында джы-сымгъа хас хусусиети анъыла, экинджи ярысында ошамагъаны айтыла:

Башы ешиль — емиш дегиль, Устю къара — комюр дегиль. Ичи беяз — пенир дегиль, Къуйругьы бар — сычан дегиль.

(Туруп.)

Корюне ки, эр бир мисрада «дегиль» сѐзю текрарлана. Тапмаджаларнынъ тили саде, лаконик, къафиелери уйгъундыр.

99.Эдебият дерслеринде суаль-джевап меселесининъ къыйметли тарафлары. Биринджиден, талебенинъ нуткъу инкишаф эте. Оджа суаль берир экен, талебеге догъру джевап тизмеге нумюне ола, онынъ нуткъуны инкишаф эте.