5.Maǵlumatlardi kiritiw-shiǵariw arxitekturasi
5.1. Maǵlumatlardi kiritiw-shiǵariw arxitekturasi hám shinalar
Zamanagóy kompyuter yaki kompyuter sistemasi úsh tiykarǵi payda etiwshilerden ibarat: - processor; yad (tiykarǵI hám járdemshi yad); maǵlumatlardi kiritiw-shiǵariw qurilmalari (klaviatura, monitor, printer, modemler). Maǵlumatlardi kiritiw-shiǵariw arxitekturasi degende– maǵlumatlardi kiritiw-shiǵariw qurilmalaridi (МKSHQ), kompyuterdiń basqaqurilmalari menen qanday baylanisqanliǵI hám olar óz-ara qanday maǵlumatlar almasiwitúsiniledi. Kompyuterdiń tiykarǵI platasinda (rus tilinde – материнская plata) – processordiń mikrosxemasi, tiykarǵI yad modullari bolǵan DIMM lar ushin mólsherlengen jalǵaniw noqatlari (rus tilinde – разъемы) hám hár túrli járdemshi mikrosxemalar menen birge – shinalar da jaylasqan boladi(5.1-súwret).
Kompyuterǵа maǵlumatlardi kiritiw-shiǵariw processlerdi túsinip aliw ushin tómendegi sizilmalar menen tanisip shiǵamiz. 5.2-súwrette jeke kompyuterdiń logikaliq strukturasi keltirilgen.
Hár bir maǵlumatlardi kiritiw-shiǵariw qurilmasi eki bólimnen payda bolǵan boladi: kontroller (qadaǵalawshi) hám MKSHQ niń ózi. Hár bir kontroller ózine tiyisli bolǵan MKSHQ di basqariwdi hám oniń shinaǵa múraját etiw processin qadaǵalap turadi. Misali, birden-bir programma magnitli diskten (vinchesterden) maǵlumatlardi oqip aliw kerek bolsa, ol disk kontrollerdi bul haqqinda xabar beredi hám diskke kerekli maǵlumatti izlep tabiw buyiriǵin jiberedi. Disktiń maǵlumatlar jazilǵan belgisi hám sektori tabilǵannan soń, disk kontrollerge maǵlumatlardi bitler aǵimi kórinisinde uzatip baslaydi. Kontrollerdiń waziypasi kelip atirǵan bitler aǵimin belgili bir uzinliqtaǵI (8, 16, 32 yaki 64 bitli) sózlerge aylandirip, yadqа jaziw esaplanadi [1,2].
5.1-súwret. Jeke kompyuterdiń tiykarǵı platasi.
5.2-súwret. Jeke kompyuterdiń logikaliq strukturasi.
Shinalar, tek ǵana MKSHQ kontrollerlar tárepinen, bálki processor tárepinen, buyriqlar hám maǵlumatlardi uzatiw ushin isletiledi. Kompyuter shinasi arqali – maǵlumatlar, adreslar hám basqariw signalari uzatiladi, yaǵniy shina 3 bólimenen ibarat boladi:
1.Maǵlumatlardi uzatiw ushin mólsherlengen bólimi (8, 16, 32, 64 hám 128 bitli).
2.TiykarǵI yad adresin uzatiw ushin mólsherlengen bólimi ( 16 razryadli – 64 Кbayt, 20 razryadli – 1 Мbaythám 32 razryadli – 4 Gbayt kólemge iye yadti adreslew ushin).
3.Maǵlumat almasiw processin basqariw ushin mólsherlengen signalar toplami bólimi.
Shinalardiń joqarida sanap ótilgen bólimlerdi 5.3-súwrette keltriligen sizilmalarda kóriwimiz múmkin.
5.3-súwret. 8051 processordiń mikrosxemasi hám ondaǵI jalǵaniw noqatlariniń belgileniwi
(jalǵaniwi noqatlariniń sani 40-tа).
Úshinshi baptaǵı 3.16-súwrette keltirilgen, Pentium 4 processoriniń mikrosxemasi hám ondaǵı jalǵaniw noqatlariniń belgileniwi sizilmasinda da shinalardi kórsetip ótiw múmkin. Házirge shekem shinalardiń tómendegi túrleri islep shiǵarilǵan:
ISA (Industry Standard Architecture, rus tilinde - стандартная промышленная архитекархитектура) – islep shiǵariwda qollanilatuǵin standart arxitektura.
EISA (Extended ISA, rus tilinde - расширенная стандартная промышленная архитектура) –islep shiǵariwda qollanilatuǵin keńeyttirilgen imkaniyatlarǵa iye standart arxitektura esaplanadı.
PCI(Peripheral Component Interconnect, rus tilinde - взаимодействие периферийных компокомпонентов) – sirtqi paydaetiwshi qurilmalardi óz-ara birgelikte islewdi támiyinlweshi shina. PCI shinasiniń kóp ǵana hár túrli konfiguraciyalari bar. PCI shinasiniń keń tarqalǵan hám kóp qollanilatuǵin túri 5.4-súwrette keltirilgen.
5.4-súwret.PCI hámISAshinalarina iye jekekompyuter.
Moden hám dawisplatasiISA-qurilmalarina, SCSIkontrolleri bolsaa
PCI-qurilmalarinа tiykarlanip esaplanadi.
Usi konfiguraciyada orayliq processor, tiykarǵi yadinińkontrolleri menen, ayriqsha ajratilǵan joqari tezlikke iye shinaarqali baylanisqan, yaǵniy bul jaǵdayda processor hám yad ortasinda maǵlumatalmasiwi PCI-shinaarqali emes, bálkim tuwridan-tuwri (rus tilinde – непосредственно) а’melge asirilǵan. Joqari tezlikke iye bolǵan sirtqi qurilmalar, misali SCSI-disklar PCI-shinaǵa tuwridan-tuwri jalǵanǵan. PCI-shinaqaraǵanda áste isleytuǵin hám aldin islepshiǵarilǵan qurilmalardi jalǵaawda qollanilatuǵin ISA-shinasi menen parallel jalǵanǵan. Bunday kompyuterlar platalariniń PCI hám ISA-shinalarinda 3 yaki 4 ke shekem bos qaldirilǵan orinlarda da bolǵan. PCI-shinalardiń maǵlumatlardi uzatiw tezligi, házirde - 528 Мbayt/sek qa jetkerilgen.
5.5-súwrette Pentium processorlari tiykarinda qurilǵan dáslepki kompyuterdiń arxitekturasi keltirilgen. Sizilmada tezligine qaraǵanda úlkenrek bolǵan shinalаr, qalińraq etip súwretlengen.
Monitor ekrani siydiraalatuǵin noqatlar – piksellar kóleminiń artip bariwi sebepli (1600х1200 noqat), shinalardiń maǵlumatlar almasiniw tezliklerin arttiriw jollari izlene basladi. Nátiyjede monitor menen islew ushin mólsherlengen - AGP(Accelerated Graphics Port, rus tilinde - ускоренный графический порт) – grafik maǵlumatlardi uzatiw tezligi arttirilǵan port shinasi islep shiǵildi. Bunday shinaniń AGP 3.0 versiyasiniń tezligi 2,1 Gbaytta jetkeriledi.
Quraminda AGP-shinasina iye, Pentium 4 processori tiykarinda qurilǵan zamanagóy sistema shinalariniń jaylastriliwi 5.6-súwrette keltirilgen.
Bul sistema quraminda júdá áhmiyetke iye bolǵan hám oniń bes tiykarǵI payda etiwshilerin óz-ara birlestirgen – shinalaar araliq kópir bar. Usi kópir – processor, tiykarǵI yad, grafik adapter, ATAPI kontrolleri hám ва PCI-shinalarin óz-ara baylanistiradi. Bazi jaǵdaylarda usikópir járdeminde, Ethernet texnologiyasi múnásip tarmaq platalari hám basqa joqari tezlikke iye qurilmalardi da táminlew, ámlege asiriladi.
5.5-súwret. Pentiumprocessorlari tiykarinda qurilǵan dáslepki kompyuterdiń arxitekturasi.
5.6-súwrettegi sizilmada házirde jeke kompyuterlarda júdá keń qollanila baslaǵan, USB (Universa lSerial Bus, rus tilinde – универсальная последовательная шина) – maǵlumatlardi izbe-iz uzatiwshi universal shinada keltirilgen.
5.6-súwret. Pentium 4 processori tiykarinda qurilǵan zamanagóy kompyuter (sistema) shinalariniń jaylastiriliwi.