Lektsiya-5

5-lektsiya

KİRİSİW. TARMAQLARDI QURIWDA USHIRAYTUG’IN TİYKARG’I MASHQALALAR

Joba.

1. TARMAQLARDI QURIWDA USHIRAYTUG’IN TİYKARG’I MASHQALALAR

2. KO’P SANLI KOMPYUTERLERDİ TARMAQQA BİRLESTİRİW MASHQALALARI

Kompyuter tarmag’ı – bul apparatlıq ha’m programmalıq sho’lkemlestiriwshilerden ibarat bolg’an, ha’mde birgelikte kelisilgen halda isleytug’ın quramalı kompleks bolıp tabıladı. Tarmaqtı tolıq u’yreniw, onı du’ziwshi elementlerdin’ islew printsiplerin biliw kerek boladı. Bunı qurawshılar to’mendegi to’rt da’rejenin’ birine tiyisli bolıwı mu’mkin:

1. Kompyuterler.

2. Kommunikatsiyalıq qurılmalar.

3. Operatsion sistemalar.

4. Tarmaq qollanbalar.

Ha’zirgi ku’nde birinshi da’reje quralları retinde imkaniyatları ortasha bolg’an jeke kompyuterlerden baslap, maynfreymler ha’m superkompyuterlerge shekemgi bolg’an kompyuterler qollanılıp kelinbekte.

Ekinshi da’reje – bul kommunikatsiyalıq qurılmalar da’rejesi. Kompyuterler tarmaqta mag’lıwmatlardı qayta islewdi a’melge asırıwshı tiykarg’ı qural, biraq 8-10 jıllar dawamında kommunikatsiyalıq qurılmalar ha’m tarmaq quramına u’lken a’himiyetke iye bolg’an qurılmalarg’a aylanıp u’lgerdi. Kommunikatsiyalıq qurılmalar esaplang’an – strukturalang’an kabel sistemaları, ta’kirarlawshılar, ko’pirler, kommutatorlar, marshrutizatorlar ha’m shlyuzlar sıyaqlı qurılmalar tarmaqtın’ ja’rdemshi qurallarınan, kompyuterler ha’m operatsion sistemalar sıyaqlı qurallarg’a aylandı. Bunda kommutatsiyalıq qurılmalardı, tarmaqtın’ ko’rsetkishlerine de ha’m onın’ bahasına da tiyisli. Bu’gingi ku’nde kommutatsiyalıq qurılma quramalı arnawlı bolg’an ko’p protsessorlı kompyuter, yag’nıy kompyuter ishindegi kompyuter retinde qaralıwı mu’mkin. Olardı da konfiguratsiyalaw, optimizatsiyalaw ha’m adminstratsiyalaw a’melge asırıladı.

Kompyuter tarmaqların du’ziwde ushıraytug’ın tiykarg’ı mashqalalardın’ biri, bul tarmaq quramına kirgen qurılmalar – kompyuterler, kontsentratorlar, kommutatorlar, marshrutizatorlar arasında informatsiya jiberiwdi a’melge asırıw mashqalası bolıp tabıladı. Sonı aytıp o’tiw orınlı, bunda informatsiya jiberiw (almasıw) tiykarınan izbe-iz ta’rizde a’melge asırıladı.

İnformatsiya almasıw protsessinde qaysı qurılmalar qatnasıwına qarap, u’sh tu’rli jag’daydı keltiriw mu’mkin:

1. Kompyuter ha’m sırtqı qurılma arasında informatsiya almasıw.

2. Qaptalma-qaptal jaylasqan eki kompyuter arasında informatsiya almasıw.

3. Bir-birinen uzaq aralıqta jaylasqan kompyuterlerdin’ baylanıs kanalları arqalı informatsiya almasıw.

Kompyuter menen sırtqı qurılma o’z-ara informatsiya almasıwı ushın, kompyuterdin’ sırtqı interfeysi qollanıladı, İnterfeys degende – kompyuter menen sırtqı qurılmanı jalg’awshı o’tkizgishler ha’m olar arqalı informatsiya almasıw qag’ıydaları ko’pligi tu’siniledi. Ayırım jag’daylarda interfeys termini ornına protokol termininde qollanıw mu’mkin.

Kompyuterlerde qollanılatug’ın interfeyslerge mısal etip, informatsiya parallel ta’rizde jiberiwshi Centronics interfeysin ha’m informatsiyanı izbe-iz ta’rizde uzatıwshı RS-232C interfeysin keltiriw mu’mkin.

Kompyuter ta’repinen interfeys – sırtqı qurılma kontrolleri dep atalatug’ın arnawlı apparat ha’m programma quralı, ha’mde sa’ykes sırtqı qurılmanın’ drayveri dep atalatug’ın kontrollerin basqarıwshı programma ja’rdeminde a’melge asırıladı.

2. KO’P SANLI KOMPYUTERLERDİ TARMAQQA BİRLESTİRİW MASHQALALARI

Ko’p sanlı kompyuterlerdi tarmaqqa birlestiriw protsessinde bir qatar jan’a mashqalalar payda bola baslag’an. Bunda birinshi gezekte fizikalıq jalg’awlardın’ formasın, yag’nıy topologiyasın tan’law mashqalasın sheshiw kerek bolg’an. Kompyuterlerdi tarmaqqa birlestiriw teoriyasında, graflar teoriyasında qollanılatug’ın terminler, tu’sinikler ha’m ondag’ı qag’ıydalardan paydalanılg’an. Yag’nıy kompyuter tarmag’ı topologiyası degende – sonday graftın’ konfiguratsiyasına aytıladı, bunda graftın’ to’belerine tarmaqtag’ı kompyuterler, kontsentratorlar, kommutatorlar, marshrutizatorlar sıyaqlı qurılmalar, onın’ ta’replerine bolsa fizikalıq baylanısıwlar sa’ykes keledi. Tarmaqtag’ı kompyuterler ko’binese stantsiyalar yaki tarmaq tu’yinleri dep ataladı.

Tarmaqtın’ fizikalıq baylanısları konfiguratsiyası, kompyuterler arasındag’ı elektr baylanıslar arqalı anıqlanadı ha’m bul forma, tarmaqtın’ logikalıq baylanısları konfiguratsiyasınan parıq qılıwı da mu’mkin boladı.

Tarmaqtın’ logikalıq baylanısları konfiguratsiyası degende, ondag’ı mag’lıwmatlardı uzatıw jolları (marshrutları) forması tu’niledi. Bunday jollar tarmaqtag’ı kommunikatsiyalıq qurılmalardı sazlaw waqtında payda boladı.

Tan’lag’an elektr baylanıslar topologiyası tarmaqtın’ ko’p g’ana ko’rsetkishlerine ta’sir etiwi mu’mkin. Ma’selen, rezerv baylanıslardın’ bar ekenligi, tarmaqtın’ isenimligin asıradı ha’m informatsiya uzatıw kanalların bir turısta ju’klew imkaniyatın beredi. Qosımsha stantsiyalardın’ jalg’aw mu’mkinshiligi bolsa, tarmaqtı an’satlıq penen ken’eytiw imkaniyatın beredi. Tarmaqtı qurıw arzanıraq tu’setug’ının esapqa alıpta, topologiyalardı tan’law a’melge asırıladı.

Kompyuter tarmaqların qurıwda qollanılatug’ın tiykarg’ı topologiyalardı ko’rip shıg’amız (5.1-su’wret).

Tolıq baylanıslı topologiya – bunda ha’r bir kompyuter tarmaqtag’ı basqa kompyuterler menen jalg’ang’an bolıwı kerek. Ha’r bir kompyuter ushın ko’p sanlı kommunikatsiyalıq portlar ha’m ju’da’ ko’p o’z aldına baylanıs sızıqları bar bolıwı kerek boladı. A’meliyatta bul topologiya derlik qollanılmaydı, sebebi ol a’piwayılıg’ına qaramastan, ju’da qopal ha’m o’nimsiz boladı, ha’mde qımbat shıg’ın keltiredi.

Yacheyka ta’rizli topologiya – tolıq baylanıslı topologiyadag’ı baylanıslardı alıp taslaw menen payda etiledi. Bunda o’z-ara ko’birek informatsiya almasatug’ın kompyuterler arasındag’ı baylanıslar qaldırıladı, basqa kompyuterler bolsa tranzit jollar arqalı baylanısıp informatsiya almasıwı mu’mkin boladı.

5.1 Su’wret. Tarmaqlardı qurıwda qollanılatug’ın tiykarg’ı topologiyalar.

Ulıwma shinalı toplogiya – bul lokal kompyuter tarmaqlarının’ en’ ko’p tarqalg’an topologiyası bolıp tabıladı (ma’selen Ethernet topologiyasının’ 10Base-5, 10Base-2 standartları usı topologiya tiykarında qurılg’an). Bunda kompyuterler bir koaksial kabelge jalg’ang’an bolıp, informatsiya uzatılg’an waqıtta ol kabel boylap eki ta’repke tarqaladı. Ulıwma shinalı tarmaqlarg’a qarag’anda arzan boladı, olarda kabeldi tartıw ha’m qosımsha kompyuterlerdi jalg’aw an’satlıq penen a’melge asadı. Biraq bul tu’rdegi tarmaqtın’ en’ qatan’ kemshiligi, onın’ isenimliliginin’ to’menliginde, yag’nıy kabeldegi ha’r qanday uzatılıw yaki kompyuterler jalg’ang’an u’zgish-jalg’ag’ıshlardan birinin’ u’ziliwi pu’tkil tarmaqtın’ jumısın isten shıg’aradı.

Juldız ta’rizli topologiya – bunda ha’r bir kompyuter o’z aldına kabel ja’rdeminde tarmaq orayına jaylasqan qurılmag’a, yag’nıy kontsentratorg’a (yaki kommutatorg’a) jalg’ang’an boladı. Kontsentratordın’ tiykarg’ı wazıypalarınan biri, bul bir kompyuterden keletug’ın informatsiyanı tarmaqtag’ı basqa kompyuterge (Token Ring ва FDDI sıyaqlı lokal kompyuter tarmaqları texnologiyalarında) yaki basqa barlıq kompyuterlerge (Ethernet texnologiyasında) bag’darlap beriwden ibarat. Bul topologiyanın’ ulıwma shinag’a qarata tiykarg’ı qolaylılıg’ı, onın’ isenimliliginin’ joqarı ekenliginde. Qandayda bir kabeldegi nasazlıq tek g’ana sol kabelge jalg’ang’an kompyuterdi g’ana tarmaqtan u’zilip qalıwına sebep bolıwı mu’mkin. Kontsentrator buzılsa tarmaq islemey qalıwı mu’mkin.

İerarxiyalıq topologiya – bir neshe kontsentratorlardı ierarxiyalıq ta’rizde juldız ta’rizli ko’riniste jalg’ap tarmaqtı ken’eytiw, yag’nıy kompyuterler sanın asırıw mu’mkin. Ha’zirgi waqıtta ierarxiyalıq juldız ta’rizli topologiya – lokal ha’m global tarmaqlarda da ken’ tarqalg’an topologiya bolıp tabıladı.

Saqıyna ta’rizli topologiya – bul topologiya tiykarında qurılg’an tarmaqlarda (Token Ring ва FDDI sıyaqlı lokal kompyuter tarmaqları texnologiyalarında), mag’lıwmatlar saqıyna boylap a’dette bir ta’repke bag’darlang’an halda uzatıladı. Eger kompyuter mag’lıwmatlardı og’an bag’darlang’an ekenligi anıqlansa, olardı o’z yadına ko’shirip aladı.

Aralas topologiya. A’dette onsha u’lken bolmag’an tarmaqlar topologiyası – ulıwma shina, saqıyna yaki juldız sıyaqlı tip topologiyalarınan biri ko’rinisinde boladı.

5.2 Su’wret. Aralas topologiya.

U’lken tarmaqlardag’ı kompyuterlerdi birlestiriwde qa’legen ko’rinistegi jalg’anıwlar a’melge asıwı mu’mkin. Biraq bunda da tarmaqlardın’ sonday bo’limlerin ko’rsetiw mu’mkin boladı (yag’nıy bo’lim tarmaqların) olar joqarıda ko’rip o’tilgen topologiyalardan birine uqsas boladı. Sonlıqtan bunday tarmaqlar aralas topologiyalı tarmaqlar dep ataladı.

Tayanısh tu’sinikler

Kompyuter tarmaqlarının’ apparat ha’m programma quralları, tarmaqlardın’ kommunikatsiyalıq quralları, fizikalıq baylanıslarının’ topologiyaları, tarmaqlardın’ tipik topologiyaları, ulıwma shina, juldız, saqıyna, ierarxiyalıq juldız, yacheykalı toplogiya, aralas topologiya.

Baqlaw sorawları

1. Kompyuterdin’ sırtqı qurılmaları menen baylanısı qanday a’melge asırıladı.

2. Kompyuter tarmaqlarında mag’lıwmatlardı uzatıw protsessin tu’sindirip berin’. Bit intervalı ne?

3. Eki kompyuterdi o’z-ara mag’lıwmatlardı almasıw protsessi qa’ytip a’melge asırıladı?

4. Tarmaqlardın’ tiykarg’ı tipik topologiyaları ha’m olardın’ qa’siyetlerin aytıp berin’.

5. Tipik topologiyalardın’ qa’siyetleri. U’lken tarmaqlardı qurıwda tipik topologiyalardın’ qollanılıwı na’tiyjesinde ju’z beretug’ın sheklewler ha’m olardı sheshiw jolları.