3 Сурет.

Жанама кедергініњ жалжымалы деформация жылдамдыѓына ќатынасы, ньютонды жєне ньютондыќ емес болып бµлініп, т±тќырлы икемді с±йыќтыќ болып табылады.

Газдарды еріту

Барлыќ с±йыќтыќтар ерте ме кеш пе, бєрібір газды ж±тады немесе ерітеді. Дальтонныњ еру зањына сєйкес шамамен 30 МПа ќысымда жєне т±раќты температурада салыстырмалы кµлем Ώ_Г/, Ώ_ж осы кезде еріген газ т±раќты µлшемге тењ К_р, оны ерігіштік коэффициенті деп атаймы (генри константасы).

Ерігіштік коэффициенті температураѓа байланысты µзгеріп, аныќталады:

(21)

М±ндаѓы -еру кезінде µзгерген энтальпия

-универсалды т±раќты газ.

Дальтон Джон (1766-1844)

Аѓылшын физигі, химик, химиялыќ атомдануды жасаѓан. Лондон карольдік ќоѓамыныњ м‰шесі. Иглсфилдіде д‰ниеге келген. Білімді µздігінен алѓан. Манчестерде математика м±ѓалімі болып ж±мыс жасаѓан.

Ќысќа ќатынастар зањын ашып, «атомдыќ салмаќ» т‰сінігіне т‰сіндірме берген болатын. Элементтер ќатарындаѓы атомдыќ салмаќты аныќтап, элементтердіњ атомдыќ салмаќ кестесін ќ±растырѓан. Газ зањдарын ашып, ќорыта келгенде µзініњ атымен атаѓан болатын. Дегенмен болашаќ метафизик жєне механист бола отырып, ол молекулалыќ болжамды мойындаѓан болатын. 1794 жылы алѓаш рет кµз жанар ауытќуларын зерттеп, дальтонизмніњ аныќтамасын берген болатын.

Егер еру процесі р₂ ќысым кезінде болса, онда газ кµлемі мен эталонды ќысымды ** келесідей ќатынастармен µрнектейміз (мысалы, атмосфералыќ ќысым):

(22)

М±ндаѓы -t температура мен p₁ ќысым кезіндегі ерігіш газдыњ кµлемі

-p₂ ќысым мен t температура кезіндегі с±йыќтыќ кµлемі.

k_p температура кезінде аталмыш газдыњ еру коэффициенті t

20⁰С температура мен атмосфералыќ ќысымда еріген газдыњ 1,6% болады.

Температура 0-30⁰С аралыѓында µзгергенде ауа мен судаѓы еру коэффициенті кемиді. 20⁰С температуралыќ кезде майдаѓы ауаныњ еру коэффициенті шамамен 0,08-0,1 тењ. Оттегі ауаѓа ќараѓанда жоѓары ерігіштік ќасиетке ие, сондыќтан ауадаѓы оттегі мµлшері мен с±йыќтыќ ерітіндісі шамамен атмосфералыќ ауаѓа ќараѓанда 50% жоѓары болады.

Ќысым тµмендегенде с±йыќтыќтан газ мµлшері бµлініп шыѓады. Ол (22)формулалыќ ќатынаспен аныќталады. Газдыњ бµлініп шыѓуы еруіне ќараѓанда, интенсивті т‰рде ж‰реді.

Ќайнау

Ќайнау-с±йыќтыќтыњ газ тєрізді жаѓдайѓа ауысуы, б±л процесс с±йыќтыќ ішінде ж‰реді. С±йыќтыќты жоѓары температурамен ќайната аламыз. Аталмыш ќысым мен мєндерінде, ќаныќќан булар р_нп бір температурада саќталѓан. Єдетте ќысымды ќаныќќан буѓа дейін кеміткенде с±йыќтыќта кµпіршіктер пайда болады, олар с±йыќтыќтыњ буымен немесе газбен толысќан. Б±лар с±йыќтыќтан бµлініп шыѓады. Осы кезде «суыќ ќайнау» пайда болады. С±йыќтыќ блѓанда б±л кµпіршіктер бетіне шыѓып, µалµып ж‰реді.

Тамшылы с±йыќтыќ т±йыќ кењістікте болѓандыќтан, бос беттері болмайды, с±йыќтыќпен бірге б±л кµпіршіктер тµмен температурада немесе жоѓары ќысым кезінде ќалыптасады. Осы кезде газдыњ булары конденсацияланады, газдар ќайта с±йыќтыќпен бірге еріп, бос жерлерге с±йыќтыќ бµлшектері енеді. Б±л кµпіршіктердіњ тез жарылып тесілуіне єкеледі. Нєтижесінде кµпіршіктер жарылѓан жерлерде ќысым жоѓарлап, температура кµтеріледі. М±ндай єсер етуді кавитация деп атаймыз.

Кавитациялыќ кµпіршіктердіњ жарылуы кезінде дыбысты импульс пайда болады, ол ќатты болѓан сайын, кµпіршікте газ мµлшері аз болѓан. Осындай бірнеше рет ќайталанѓан дыбысты соќќылар беткі ќабаттыњ б±зылуына єкеледі. Б±л жерлерде кавтитация болады (мысалы, ќ±бырµткізгіштіњ ќабырѓасы, турбина ќалаќтары т.б.)

Еріген жєне ерімеген газ мµлшері алынѓан с±йыќтыќтарда, демек газданѓан с±йыќтыќтарда ќайнау жоѓары температура мен жоѓары ќысымда болады.

9 кестеде µалыпты атмосфералыќ ќысымда буымен ќаныќќан су ќысымыныњ мєндері p_нн берілген.

Газдар с±йыќтыќта еріген немесе ерімеген к‰йде болады. С±йыќтыќта ерімеген ауаныњ кµпіршіктер т‰рінде кездесуі с±йыќтыќ беріктігіндегі модульді кемітеді, б±л кезде кему ауа кµпіршіктерініњ мµлшеріне байланысты болады.

9 кесте.

Ќалыпты атмосфералыќ ќысымда судыњ ќаныќќан ќысымдарыныњ ќатынастары

Ќысым	Температура t, 0C
	5		10			15		20		25
Рнп кПа		0,87		1,23	1,70		2,33		3,20

9 кестеніњ жалѓасы

Ќысым	Температура t, 0C
	30		40			60		80		100
Рнп кПа		4,3		7,4	20,3		48,3		103,3