Батан күсл.

Балдша Натраһас татад һарсн хойр цоохр цар, хатад бәәсн хагсу хаалһар кевлһән кевәд, адһм угаһар баакр-баакр гилдәд йовцхана. Өткн цаһан будн тунад орксн, әрә медг-үлг салькта, зөвәр зекүн.

Сурһульд оч йовх долан — нәәмн көвүд амрсар тергн деер суухш. Хаалһин хаҗуһар көөлдәд, шарлад одсн «керсң», «темән чик» таслҗ, авад цоклдад дөгәд йовц­хана. Асхн бүрүлин гегә дахад хурлар орад ирцхәв.

Ик аһутаһар төгргләд бәрсн күрә дунд олн сәәхн ширәр ширдсн дөрвн ик шаната, хойр давхр, алтар ширдсн җид болсн ора деернь сар, нар хойр сиилүлсн сүм бәәнә. Сүм эргүләд «Ик хурла», «Баһ хурла», «Зергин өргә», «Күрдин өргә» гиһәд кесг сәәхн модн гермүд бәәнә. Өмн үзгтнь «Зергин сад»— гиҗ, ик модн көкрнә. Күрәлсн гелңгүдин гермүд нурһлҗ шавр гермүд. Тедн байн гелңгүдин, эс гиҗ ах багшин зурхачин гермүд.

Асхн җисәндән орад номан умшчкад, заминдән бел кесн өңгәр хотан «зооглчкад» тарад тер-гертән хәрсн бәәдлтә ә, чимән уга. Зәрмсинь терзәр хая-хая урң-урң гиһәд шамин герл һарна.

Көвүд күргҗ йовх теглг нурһта маштг хар өвгн хурлыг зөв эргәд, барун өмн күрәд бәәсн ут шавр герин һаза ирҗ зогсв.

Ирсн көвүд одх гермүдән темцәд тарцхав. Оч йовх гелңгүдтән нурһлҗ белгтә йовцхана. Зәрмснь хәәлсн шар тоста, хатасн махта, Хальмг цәәтә.

Бата тедниг хәләһәд зогсҗаһад, «Мини белгм — бийм» — гисн кевтә барун ар күрә хәләһәд дөл-һуль һарад йовв.

«Не, ода яһдмб? Орһад гилтә эврән сурһуль сурхар ирүв гихлә, авһ гелң, ах гелң хойр уурлх. Цуһар зөвчләд йовулв гихлә хоосн яһад ирвч гих. Ода юн гидмб?» — гиһәд чеҗләрн гүвдлдәд йовна.

— Маниг санамр бәәтл генткн белн көлгн йовхла тенүгәр олз кеһәд адһад һарч ирүв гилһтә — гиһәд авһ гелңгә һаза ирәд бийән ясҗ авад, үүднә хар модн тег эргүләд орад ирв.

Буурлтсн хар гелң хуучрад бәәсн хаваста шар кафтада, эм дееһүрн шурдад одсн шар торһн оркмҗ алс хайсн, орнаннь өмн дөрвлҗ деерән зәәмләд сууна.

Өмнән бичкн ширә деер хуучрад бәәсн орацта җодв делгчксн урлнь гөвр-гөвр — гиһәд бәәнә.

Бата орҗ ирсн ә соңсад нүднәннь булңгар хәләчкәд дун уга номдан шүлтв. Бата толһаһан гекәд мендлчкәд, терзин өмн чөкләд суув. Ик удан болсн уга. Гелң номан төгсәв. Умшҗасн җодван һурвн зүсн торһн хадгар ораһад Батаг дуудҗ авад орацаснь бәрүлҗәһәд чаңһар ораһад Батад әдс өгәд җодван хурав.

— Тер донҗгт цә бәәнә, кеҗ у, — гиһәд өмнән бәәсн ширәһәсн хойр тоһш һарһад өгв.

Бата үүднә өөрк шуһуд зогсчасн шар зес бүстә хар модн донҗгас әрә бүлән цә кеһәд уув. Көгшн гелң шуһуд бәәсн тәклин ширә деерк дорм, дееҗ хураһа йовҗ:

— Кентә, юн кергәр ирвч? — гиҗ сурв.

— Өмн нуурас ирсн сурһулин көвүдтә ирүв...

— А-а, тедниг күргҗ ирвч? — гиҗ, Бата үгән чиләһәд уга бәәтл сурв.

— Уга, авһ гелң, би эврән теднтә хамдан энд сурһульд орхар гиһәд зөвәр толһаһан өргәд омгта кевәр келәд маазхлзад инәв. «Сурһуль сурхар» гисн үгән мел давтад бәәх дурнь күрәд тер үгдән улм-улм инәднь күрнә.

— Манахс цуһар намаг зөвчләд эн сурһульд йовулх болла. Эндр генткн белн көлгн йовхла адһад һархларн нам ю чигн авсн угав — гиҗ Бата дүңглзәд, авһ, донҗган арчад хурачкад үүднә ард бәәсн сәвүр авад гер дотркиг арһул сәвүрдв.

— Хотан сурһуляс уухмт? болв.

— Ода деерән медгдәд уга. Зәрм көвүд сурһуляс хо­тан ууһад, шаңһа хувцар бәәдгҗ гинә — гиҗ эс медсәр хәрү өгв.

— Эндчн сурһуляс хотан ууһад номан дасдг көвүд бас бәәнә. Теднь ямаран ачта улснь медгдхш. Сурһультн эн мана өөр бәәсн Җалцн эмчин модн герт һарла — гиҗ, гелң Батан һарт арһул һазр долаҗ йовсн сәврүр хәлән бәәҗ келв.

— Гем уга, бәәһә бәәҗ маниг чигн шаңһаһар орулҗ авх. Урднь күүнә хө, үкр хәрүлҗ йовсн угатя улсин көвүд, күүкд шаң асрдгҗ гинә! — гиҗ Бата зәвәр чаңһар хөөткдән нәәлҗ келв, тер юңгад гихлә Бова гелңгин чикнь хату.

Бата эн гелңгәд бәәҗ саалтг болш уга: заминд одад цәәһинь, цавин махинь авч ирх, бешинь һал түләд, геринь дулалх, цахр орад уснд-одх, булгас ус авч ирх— эн хамгиг авһ гелң медә бәәнә.

— Сурһуль сурхар ирсн болхла гем уга. Урднь сурһуль сурсн Инәшә Мууда, Лавган Үлмҗ, Нарман Лиҗ гиһәд сурһуль сурсн ачтадан, һурвад мөрнд татсн тачанкста орчлң догдлулад йовна — гив. Тегн гихнь эн деер келгдсн хуучна гимназий гидг сурһуль чиләсн улс эн хурлд «Шүтәнә гегән», «Дөнн шинин дүүцң» гидг мөргүлд ирҗ мөргдг бәәҗ.

«Сурһуль сурхмн» гисн үг Батан седкләнь харһад, җивр урһаһад оркв. Батан һурвдгч ахнь Зуңһру — гиҗ гецләсн гелң болсн номһн, дун уга шар залу. Эннь бас авһ гелңгәдән бәәнә. Батаг авһ гелңгтә күүндә бәәтл Зуңһру асхн цамин җисәнәс һарсн, моңһл шар ааһан өврлсн ор­ад ирв.

Байрта бәәсн Батад кесгәс нааран үзәд уга ахнь орад ирхлә, авһ гелңгин маштг шавр гер өндрдәд, уудсн болад одв.

Мәкр һар аю талан — гиһәд эн хойр яһв чигн һарлдсн улс болад Батаг эңкрлнә. Эн үвл эн көвүдләрн сурһулян сург. Сурһулясн юмн эс болхла Батаһар манҗ тәвҗ авад зарх саната.

Бата авһ гелңгәдән нөкд болад, зөвәр болад оркв. Әл бәәсн манҗнр, гецлмүд, гелңгүд Батаг сурһульд орхар ирсинь цуг меднә. Өрүн, асхн орад һарх хоорнд оньдин Батаһар соньмсҗ күүндцхәнә.

— О-о, тана сурһулин багштн басл күчр халта. Сурһҗасн көвүдән һартан бәрсәрн, келкәтә түлкүрмүдәрн чигн цокна. Әвр хәәр-бәәр уга күн. Чи көвүн сурһульд орнав — гиһәд өңгәр тенҗәнәч. Ода цагт сурһультаһас, сурһуль угань деер. Тенүнь орнд шуд манҗ болснь олзта— гилдәд кесг эс болх юм келәд, Батаг сүрдәхәр седцхәнә.

Авһ гелң Батаг эвтә-довта, залху уга һольшг болн керсүһинь медчкәд нег өрүн:

— Чи эн дүүһән тер сурһулин багшд дахулҗ од. Күмн кевтәһәр күүнд. Урднь күүнд заргдҗ йовла, ода сурһульд орхар ирҗ, бәәдг гер уга, яахмб? — гиһәд йоснднь цәәлһәд кел — гиҗ авһ Зуңһруд келв.

Зуңһру ода тер багшлань яһҗ күүндсә, ямаран күн болхв — гиһәд ухалҗ-ухалҗ сурһулин багштнь белг авч одхан ухалв. Ода ю авч оддм? — гиҗәһәд бийнь нег моңһл шар ааһ, гелң болҗ мөргхднь эцкнь самнринь меләҗ өгсн, нег бийдән эзн цаһан хаана толһата, нег бийдән хойр толһата хан һәрдин зургта, өрәл арслңһа таальвр авад Батаг дахулад һарв.

Күрән барун ар захд бәәсн көк ширтә хала деевртә модн герүр күрәд ирцхәв.

Ах дү хойр шар ширтә модн кирлцә давшад һарад ирв. Усна дольган эрәтә зузан шар харһа үүдн, ки уга хавтаһар хаагдҗ. Оньсинь нүкнднь түлкүрмүднь өлгәтә. Эзнь дотрнь бәәх бәәдлтә. Альк эрсүрнь хәләвчн цуг намч, сиилвр. Тоста ширин үнр хамрар орҗ каңкнна.

Багш босв гилч, уга гилч — гиҗ санҗаһад Зуңһру ба­рун һариннь хумха хурһна үйәр таң-таң гилһәд цокв. Күмн ә һархш. Ик харһа үүдиг арһул татад Батаг да­хулад орад ирв.

Өрән тал дунд, намчта күрң шеемг шааль альчурар бүрксн төгрг ширән өөр, өрәсн нүднь дару ик хар залу, ут нәрхнәр орасн демср тәмкиг хар өвр сурулд углсн, зүн һартан салавчлад бәрсн, каңкнсн көк утаһинь нег оочарн пурҗңулад, һадрнь эләд бәәсн зузан хар дегтр умшҗ, сууҗ.

Өмнк ширә деернь олн зүсн зургудта дегтрмүд, улан, цеңкр хойр бек, олн зүсн харндас, зөвәр олн холвата түлкүрмүд кевтнә. Цаһан мөңгн шүлзәтә час тик-тик гиһәд кевтнә. «Иигәд эн багшла әдл сурһульта болхнь» — гиһәд кесг уха гүүлгәд санҗаһад, ширә деерк түлкүрмүд үзчкәд, одак гелңгүдин келдг «көвүдән түлкүрәр цокна» гисн сананднь орад одв.

— Ода намаг яһна гилч? Тиим дала болсн түлкүрәр цокхла күн яһҗ тесхмб? Хә биз. Яһвчн Ноонин малян шүрүнәс тату болх. Кеер хонад, кец дерләд үкә йовҗ кесн гем уга гилтә цокулдг билүсв. Айстан цокад бәәх билә. Номан эс дасхла, альвлхла цокх. Әмтнә сурсиг сурҗ, эс болх билү? — гиҗ санад тагчг зогсад бәәнә.

Багшт эн күн эн көвү сурһульд орулхар көтлҗ ирҗ йовхнь ил медгддҗәнә. Тер бийнь умшҗасн дегтрән бүркчкәд:

— Ямаран кергтә йовлат? — гиһәд Бата тал хәләв, Ба­та бишрәд, багшин өмнәс чик хәләҗ, чадл уга, хаҗудан герин эрст өлгәтә бәәсн зургуд хәләв. Зуңһру бас сүрдсн бәәдл һарад:

— Бидн ах дү дөрвүлн бидн, һурвн бидн күүнд заргдна. Эн мана отхн дү. Ик ахтаһан өмн нуурт күүнә малар йовла. Өөрән бәәсн үр көвүднь нааран сурһульд йовхла, мана күн тедниг дахад нааран ирҗ. Тегәд энүг би танур авч ирүв.

Бийнь болһамҗта, билгтә алькинь болв чигн чадхмн, — гиҗ келн үгән дахулад өвртән йовсн моңһл шар ааһ, өрәл арслңһа таальвран һарһад ширә деернь тәвв.

— Мана хальмгуд отхн көвүһәрн манҗ тәвәд оркдг билүс. Манҗ тәвәд оркх — гиһәд Бата тал хәләв.

— Уга энтн манҗ болхшв гинә. Нег бүләс негнь болад бәәхгов — гиһәд Зуңһру Батан толһа илв.

Дару нүдтә ик хар багш Горохов Нәәмн тәмкиннь үмс хумха хурһарн бүргүләд унһаҗаһад:

— Гем уга манҗ болш угаһар седдг «Мо-ло-дец»— гиһәд оркв.

Гем уга гиснә ард «Мо-ло-дец» гисн үг Батад «малдан эцкдән» — гиҗ соңсгдв. Акад үгви? Ода малдан эцкдән хәрү одг — гиҗәнә билтәл, гиһәд Батан зүркнь пард, — гиһәд одв.

Одак ахин келсн «күүнд заргдад» йовла гисн үг багшин зүркнд тоб болад одв. Тер юңгад гихлә, тер Нәәмн гидг багш бийнь өнчәр өсәд, күүнд заргдад, ик му үзсн күн. Көглтин кирстнә орс гелң көвүчлҗ авад өскәд, сурһуль дасхсн— кирстә хальмг.

Батан өмн ирсн көвүдиг эк-эцкнь, өмсх хувцтаһинь эдлх хоттаһинь, махта, боорцгта дала-нала болад ирцхәдг билә. «Болн күн бийдән зөв орта» гиһәд ахин авч ирсн бельгинь, авч ирсн седклднь ханад хәрү өгчкв.

— Бидн тана багшнр, зурхачнрла әдл авлһ авидн угавидн. Эн ааһан тер бичәч көвүнд өгтн — гиһәд Бата тал хәләһәд инәв. Таньдго багшин «бичәч» көвүн гисн үг Батад негл татч авад үмсәд, толһаһинь илсн әдл җөөлн үг болҗ соңсдв.

— Альков наарлч, орсар то меддвч? — гиҗ багш Батаг дуудв. Бата зөвәр сүрдәд, улаһад багшин өөр одад зогсчкад, хая эндүрәд зу шаху орсар толад оркв. Хө хәрүлҗ йовхдан Мөңкә, Бадм, Му ахта хөөчнрәс модндан кирсләд зурад хөөнә то бичдг дасснь (римск то) — гиһәд бас кергтә юмн бәәҗ. Тенүгән келҗ өгв.

— Үзг меддвч? Керчәтә ик, ик бар үзгүд үзүлв. Урднь Ноонинд бәәхдән «Улан хорха» әмтнәс цокулад, көөлһә йовҗ, иргәр шаһаһад, Муушаһар дамҗулад һазр эрәләд дасҗ авсн цөөкн орс үзгүд, ода деерән ик кергтә болв. Бата маңнаһасн чиихсн көлсән барун һариннь нурһар арчн бәәҗ күчәр дүләд гилтә: — А, Б, В, Г, Д, Е... — гиһәд зөөҗ тәвәд келәд оркв. Батан эн үзгүд келлһн, то тооллһн ахднь ик дала юмн болсн болад бәәнә.

«Ма­на күн орсар дала юм меддг бәәҗ. Шүүврән өгч чадхмҗ» — гиҗ, санчкад инән алдад, келән зууһад әрә торв.

Батан умтилһ соңсчкад ик хар багш хату һадрта зузан дегтрт өвкиннь, эцкиннь бийнь нер, альк әәмгәһинь сурҗ бичв.

— Не, маңһдурас авн, асхн үдин хөөн гертәсн ирҗ сурдг көвүдлә хамдан ирхмч — гиҗ келн, хар сармта цаһан мөңгн хәәрцгәс демср тәмк авад, цааснд оран бәәҗ: хөөч йовсн ода бичәч болх залу. «Мәәлә-мәәлә йовҗ мал болдг, ууля-ууля йовҗ күн болна» гидг гиһәд эдн тал хәләһәд инәмсәд: тана авч ирсн белгдтн ханҗанав. Нерәдхлә хандмн, даладхла ирдмн. Бидн күүнә белг-авлһ авч әмт сурһдн угавидн. Та намаг эврәннь ховдг багшнр, зурхачнрла әдлцүләд йовнт? Теднтн «бәрц» гиһәд арат, хурсх девл, һосн күртл авдг билә. Ода тер цаг уурч йовна. Тана гелңгүдин зәрмснь медх болв. Тана лам харамб Боован Бадм — гиһәд тер багшнрин авлһ авдгин тускар иигҗ бичсн болдг — гиһәд моңһлар бичсн хуучрад бәәсн дегтр авад иигҗ умшв:

..ке, кевтән суухларн

Күңкл багшин бәәдлтә,

Кермн девлән өмсхләрн

Кеерсн берәдин бәәдлтә.

Тәкл, зулынь үзхлә

Багш күүнә бәәдлтә,

Татсн тергинь үзхлә

Теңгә кувцин бәәдлтә.

Баахн бичкн манҗнран

Баавһа кевтә эдлнә,

Бәрциг бәрәд уга бәәтл

Булаһад авм бәәдлтә...

Тиим улс болҗана эднчнь! Чи манҗ болхшив — гиҗ мел чик эсвлҗч. Хәрнь маңһдур ирхән бичә март — гиһәд Батад ик-ик үзгүдтә үзгллһ дегтр өгәд байрулад оркв. Пиитр балһсна күч-көлсчнр, көдлмшчнр Ленин һардврта эн арслңһа таальврт бәәсн цаһан хааг ширәһәснь буулһсмн, — гиһәд багш эрст өлгәтә бәәсн эзн хаана үвлә өргә тал зертә — зөвтә дәврҗ йовсн зургур хәләв.

Зуңһру дүүһән сурһульд орулх болсндан байрлад, багш залуд ханад, гекҗ мендләд, ардан үүдән арһул хааһад һарв. Бата багшин өгсн дегтрән йовн-йовҗ хәләһәд, зургудынь өрчдән шахад, яахан медл уга гер күртлән тогляд ирв.

Бата өрүн дуңгин дун һурвдхла шар зес бүстә хар модн донҗг авад заминас хойр гелңгин хөв цә, цавин махнас авч ирәд, тенүнднь күртәд, хойр суулһ үүрч ав­ад хурла шатта худгас ус авч ирнә. Геринь арчад, цугинь үд күртл ахулчкад, сурһульдан одад бәәв.

«Эврән унсн күүкд уульдг уга» — гиһәд, сурһульд орхинь — гиһәд күцл болҗ йовсн Батад, эн манҗ күүнә кедг көдлмш, көдлмш болҗ медгдхш. Яһв чигн Ноонин хөөнә ард хатснас холван деер — гиҗ, санчкад шунад йовна.

Усн, арһснд одсн цагтан дегтрән өврлҗ йовад, ээмән амрасн һазртан умшад, асхнднь ора күртл умшад, өрүнднь эрт босад өрүн элкндән умшад йовна. Эндр өгсн даалһвринь маңһдур сурһульд одтлан дасад авчкад бәәв. Шатта худгас ус зөөлһн дегд шамдгдад бәәхлә, Бата бийдән амр болх гиһәд, нег иим эсв эсвлв:

Батан ус авч ирәд кечгдг зурһан суулһ ордг төмр бүстә кадушк бәәдг билә. Бата тер кадушкдан олсар гинҗ кеҗ авад, худгт авч одад усар дүүргчкәд, шуургин дундаснь дүүҗлчкәд, шуургин нег үзүринь ээмдҗ авад чирәд авч ирдг болв. Тиигәд зөөхлә йир гиигн болдг бәәҗ. Хойр суулһар һурв одхан, нег одад чирәд авч ирнә.

Өдртнь сурһулин гүргүлә болв чигн ик завсрла болв чигн Бата номан дасл уга альвлҗасинь Нәәмн багш нег чигн үзхш. Шаңһаһар ордг көвүдиг асхлад, эврәһәр ордгинь өрүнд дасхдг болв.

Бата өрүн ордг көвүдлә дасчкад, хәрҗ ирәд, герән ахулчкад, асхлад шаңһаһар ордг көвүд оч чиңндг болв. Шаңһаһар ордг көвүд цуг әдл-әдл күлттә, төгрг (кубанк) махласта, хотан сурһулясн ууһад, доран хонцхана. Батад тер көвүдиг яһад тиигҗ шаңһаһар сурһҗахнь медгдхш. Ода эдн сәәнәр сурдгтнь иигҗ асрдг болх. Эс — гиҗ эдн эн сурһулин багшд өглһ өгәд, нунд ордг бо­лх. Эднлә әдл иигәд дасхинь — гиһәд оркхларн тер көвүдин өөрәс һарх дурнь күрхш.

— Иим сән асрмҗд бәәһә бәәҗ яһад эдн альвлдад, багшин үг соңсл уга бәәдг болхв? Номан дасл уга багшас яһад шоодулдв? — гиһәд чееҗәр зовна. Намаг кезә эднлә хамднь орулхм болхв, — гиһәд урок болсн цагт Бата терзәр өңгәһәд, түлкүрин нүкәр шаһаһад җилвтәд бәәнә.

Бата оньдин кинәд, седклән тәвәд гиңшәд бәәдгинь багш медәд, тодлад бәәв.

Нег асхн урок эклхәр хоңх цоксна хөөн, Бата үүднә түлкүрин нүкәр шаһаҗасн цаглань Нәәмн багш дала девтр сүүвдсн, кимзә, һурвлҗ бәрсн арднь күрәд ирв. Бата чочн тусад сүрдхләрн, багш тал хәләһәд, эзән таньсн ноха шарвадҗах мет хүүхлзәд, маасхлзҗ инән үүдинь татч өгв. Багш Батад санань зовад одв.

— Юңгад шаһаһад бәәнәч, ор! — гиһәд урокдан дахулад орв.

Шууглдҗасн көвүд цуг тагчград нам-чим болад одцхав.

Буурха девлтә бушхг зүүһәд уйсн цаһан махлата, өскәнь хаһрсн дальҗң һоста Бата багшиг дахад орад ирхлә, көвүд цуһар ормалдад, Бата тал хурһарн заалдад, хоорндан хатхлдад инәлдәд кел—аман кизвилһәд бәәцхәнә.

Бата бийәри наад бәрәд инәлдҗәхинь медә бәәнә. Тер бийнь эс медсн болад, ар захин партд одад һартан бәрҗәсн цаһан махлаһан парт дотр дүрчкәд, өврәсн һадрнь эләд бәәсн элңкәһинь халаслад һуйрар наасн дегтрән һарһҗ авад ширтәд хәләһәд суув.

Атлс хар үсән хойр талагшан хуваһад, самлад иләд орксн килңкр цаһан киилгт бусргта күрң галстук зүүһәд, киилгән шалврлсн, хар шеемг костюмта ик хар багш нар-цар йовн бәәҗ келәд бәәнә.

— Тадн цуһар сурһульта, эрдмтә таңһчтан туста залус болхмт. Әмтн ямаран бәәдлтә бәәдгинь медхт. Таднла әдл көвүд-күүкд сурһдг тоомсрта багшнр болад, әмтнә эрүл-мендин төлә ноолддг эмчнр болхмт. Сурһулиг сәәнәр кинҗ сурхмн. «Сурһуль — герл, сурһуль уга — харңһу» — гиҗ Ленин гидг күн келсмн.

Тадн энд хурл деер сурһульд орад сурһуль сурхмн гихлә, манҗ болад гелңгүдин ном дасхмн — гиҗ медҗәвзәт. Манҗ болх биш, хәрнь тер гелңгүдт өңгәр заргдад үкҗәх угатя улсин көвүдиг тендәснь һарһҗ авад энд сурһульд орулхин арһ хәәхмн. Кезәнә болхла баячудын, зәәсңгүдин көвүд-күүкд мөңгәр гүвдәд сурһуль сурдг билә. Ода болхла угатя, күч-көлсчнрин улана йосн гидгтн эн.

Тер учрар олар сурһульд орулҗ, авн гихлә мана селәнә хүүв деер бәәсн сурһуль баһдна. Тегәд күч-көлсчнр бийснь зөв гиһәд эн хурла ик гериг олзлхар энд сурһуль һарһла. Гелңгүд-дур уга болад, маниг көөхәр шивр-шивр гилдәд үкҗәцхәнә. Эднәнтн хов-худлнь дала, болһах кергтә, автнь орад одвзат — гиһәд часан хәләһәд суув...

Бата мел эн багшин келҗәсәр, эн багшла әдл багш болҗ одсн болад машиһәр гүүлгәд әәмг эргәд кү эмндг болсн болад күслән санад сууна.

— Эн сурһульд угатя, ялч улсин көвүд сурхмн гидмб? Мини эзн байн Ноонин көвүн Бадм бәәдмб. Акад юмб? Энүг яһад орулҗ авсн болхв. «Тана багштн көвүдән түлкүрәр цокна» — гиҗ, ухала бәәҗ бүтәд көмрәд ирв.

Тиигәд багш дегтр хәләх хоорнд һурвдгч партд суусн көвүн ард суусн Батаг долдалчксн цаасар шивәд оркв. Бата цаасинь шүүрч авад багшд үзүлш угаһар, парт дотран дүрв. Болв багш нүднәнь булңгар үзәд оркв. «Өнчнә кишгнь өвртнь» — гидг үлгүр сананднь орад одв.

— Минь тер Батала әдл үнн седклән тәвәд сурдг болхчн. Йосар болхла шаңһаһар орх күн тер. Зуг ода деерән орм уга, болад дав — деер эврәһәрн орҗана. Эврә гих тенүнд юмн уга. Чини өмсҗәсн хувцн, эдлҗәсн хотычн тер көвүнд өгсн болхла һундл уга бәәҗ — гиһәд цаасар шивсн көвүнд багш икәр уурлв.

— Энчн альвлл уга кинәд, сәәнәр сурхла бәәрнд күртәд одхд маһд угаҗ — гиҗ санад Бата уурллулҗасн көвүн тал гилс — гиҗ дораһур хәләв.

Тернь талдан угатя күүнә нерәр орсн Батан эзн Ноонин Бадм бәәҗ. Батаг бийүрн хәләһәд оркхла Бадм Бата тал кулыһад му нүдәр хәләһәд оркв.

Багш часан альхн деерән тәвәд хәләчкәд өмн суусн көркхн чирәтә шар көвүнд гүңгс — гиһәд үг келв. Көвүн босад багшин ширә деер бәәсн хоңх авад җиңнүлв. Көвүд шууглдад, нег-негән түлклдәд адһад һарцхав. Бата эзн Бадмд үзгдш угаһар герин зүн бий эргәд һарв.

Батаг һархинь күләҗәсн Бадм герин барун бийәр эргәд зерглдәд харһв.

— Чи тер малан хайчкад ю хәәҗ ирвч? Маңһдур өрүн түдл уга йов! Кишва орһдул ноха! Эс — гиҗ дорчн мөрсичн суңһнав, — гиһәд түлкәд цас үмкүләд, унһачкад гүүһәд йовҗ одв.

Бата бийән саҗад тедүкн өсрәд одсн дегтрән шүүрәд авв. Хамрнь улан һалзн цусн болад одв. Батан өөр йовсн хойр көвүн Батаг көтләд багшд авч одв.

— Яһвчи? Кен цокв? — гиһәд адһҗ сурчкад багш Бадмиг дуудулв. Бата ам — хамран арчад шугшн бәәҗ:

Энтн мини эзн Ноонин көвүн. Эднәнтн малар бидн цуг бүләрн өмн нур орҗ нүүләвидн.

Худл гихлә эн өмн-нуурин, ирсн көвүдәс суртн. Урднь намаг ахнр — дүүнр, үйнр цуһарн дөөглдг билә, ода әрә-керә — гиҗ сурһульд орхла цокҗана — гиһәд улм өөләд экрв.

— Үнәрий? Чи болһа, эндүрҗәвзәч. Энтн Дорҗин Бадм — гиҗ йовна. Мә, тер хамран арч, гиһәд хуучн цаһан альчур өгв.

— Уга! Дорҗин Бадм гидгтн теднә ялчин көвүн. Нанла хамдан хө хәрүлҗ йовла — гиҗ дәкн-дәкн келв. Ба­тан өөр бәәсн хойр көвүн нег-негән хәләлдәд ормалдв.

— Хәләһит, баячуд иигҗ тарах улс эдн. Эн дораһур бәәсн әәмгин ахлачиг толһаһинь эргүлҗәх бәәдлтә. Не, гем уга «малян шарх эдгдмн, келнә шарх эдгдмн биш». Би маңһдур негинь йилһнәв. Чамаг тиим болхлачн сүүлдчн һал уяд көөсв — гиҗ санад Батаг хәрүлчкәд, бийнь гертән ирәд, уурнь күрәд, кесг юм ухалад нар-цар йовҗ-йовҗ шаман унтрав...

Бата одак андн Бадм альдас һарч ирнә гиһәд, энд-тендән хәләһәд хәрҗ ирәд гертән орад дегтрән умша бәәҗ шаман унтрахан мартад унтад одв.

Кесг көвүдлә хамдан шууглдад, көөркхн төмр орн деер, ке көнҗләр хучад унтсн болад, каңкнсн ширин үнртә у, сарул девсңд, цевр цаһан киилгтә, хар цемгн күлттә, дасад багшасн «сән» гисн темдг авсн болад, зүүдн орад иргләд, эргәд — дуһрад кевтнә.

Маңһдуртнь сурһулин багш көвүдән цугтнь хараһад хург кев. Бадмин тускар көвүдәс сурад, Батан ахиг дуудулад сурв.

— Бидн Ноонинта нег хотна төрл улсвидн. Зуг мана заяч манад кишг баһар заяҗ. Мини эцк ик баһасн авн Ноонинд заргда. Мана эцкиг өвс сән хадна, хадсн һазрнь өргн, хуухдулҗ авна гиһәд, әвр таасдг билә. Ахм бидн ода күртл малынь хәрүләд йовна. Наадк нег дүм орст йовна. Угатя күүнә бүл ик болна гиһәд, нанар манҗ тәвҗ. Би арвтадан манҗ болад, хөртәдән гелң болҗ мөргүв. Эн суусн мана отхн дүм бидн. Ик ахлаһан хам­дан Ноонин малар өмн нуурт йовад, сурһульд орхар нааран гүүҗ ирлә. Ик баһасн авн Ноонин хө хәрүлә күн энтн. Бичкихин бийнь тер суусн Ноонин Бадмин дегтрт дурлад, эмг экәснь кесг гүвдүлсн болдг. Ода нам орсар «ас», «мә» гидг юм дасхмн болвза — гиһәд, авһиннь герт энүг хорһдулҗанав. Көглтин кирстнд, орс гелңгәд бәәлһәд чигн дасхла — сурһульта кү гертән дуудулҗ авад чигн дасхдг билә.

Энтн зөвәр ик сурһульта күн болхмн гив.

Бадмин чирәнь хойр сәрсн чиктәһән цаяха болҗ улаһад, һазр хәләһәд тагчг суув.

— Нам гиһәд. Ода медгдҗәнә, — гиһәд багш Бадм тал хәләһәд ширә түшҗәсн хурһдарн тоң-тоң гиһәд уха туңһав. Бадмас нам үг сурсн уга.

— Та, гелң Батад хар модн донҗг өгәд замин тал цәәд зарад бәәдгән ууртн! Энтн тана манҗ биш, мана сурһулин көвүн—гиҗ хөкрләд ахинь хәрүлв.

— Би сурһулин багшв. Би эн сурһулин эзмб. Эндр өдрәс авн Ноонин Бадм гидг көвүг сурһуляс һарһҗанав. Ормднь тер Бата гидг көвү, бааньд орулад шин хувц өгәд, девсх—дерлхинь өгтн!—— гиҗ завхоздан закв. Чи Бадм эн цаас авад селәнә хүүвин ахлачд од — гиһәд барлата дөрвлҗн цаас өгв.

— Ода баячудын тоомсрнь алдрад ирв. Ноонин көвүг сурһуляснь һарһчкҗ. Удл уга манд күрх. Хурл хаахмҗ, — гилдәд гелңгүд шивр-шивр гилдәд, хурл деер сурһуль һарһснд ик гидгәр дур уга болад бәәцхәв.

Батан шунлт улм гүүдәд, багшин хальмҗта дөң җивр болад бәәв. «Буурха девлтә будана күргн, цаһан махла шаазһа» — гиҗ наадлулҗасн Бата өмн нүүрлгч «сән» гисн темдгтә көвүдлә суудг болв. «Би ода эднлә әдл шанһа хот, хувцар кезә сурхмб?» — гиһәд күцл болад йовдг биләв. Ода тер күслм күцв. Цааранднь сәәнәр сурхас нань күсл уга — гиҗ Бата ухандан товчлв. Багш Батаг үвлин өрәл давулад хойрдгч девңгин көвүдлә суулһв.

Сөнь ахрдад, өдр утдад, һурв нартад киит дахулҗ һардг нарн җөөлрәд, дула татч һардг болад доран бәәсн хумст, турутнрин нурһ тинилһәд ирв.

Өндр гермүдин ораһас чиб-чиб — гиһәд дусал дусад, цасн хәәләд, һазр бальчгтад, һалуд—шовуд шууглдад хавр болад ирв.

Сурһулин көвүдин ардаснь элг-саднь, эк-эцкснь золһҗ ирцхәнә. Хатасн ханчр, давслсн керсң, цаһана боорцг авч ирцхәнә. Зәрмснь багшаснь сурад дахулад чигн хәрцхәнә. Батан ардас күн ирхш. Зәрм өөдән девсңд сурҗах көвүд:

Хавр болад сәәхрнә

Хәрх дурн күрнә...

гилдәд герин давшурин деер дууллдна. Зәрмснь нарнд ээврлн бәәҗ «хавр» гидг шүлгүд чееҗәр даслдна:

Харада гидг шовуд

Хаврин зәңг зөөлднә,

Халулад нарн налаһад

Хамг әмт сергәнә.

Хатурсн цасн хәәләд

Хаалһ цувгар урсна,

Хотхр болһ темцәд

Халһрад усн мелмәнә.

Налаһад һазр суняна

Нигтрәд ноһан урһна,

Нилх хурһд, туһлмуд

Нарна герлд ээврлнә.

Көлн нүцкәр бичкдүд,

Көк ноһаһар гүүлднә,

Кесг зүсн цецгәс

Көвүд, күүкд түүлднә.

Шууглдад шовуд нислднә

Шарлҗ кизәр зөөлднә,

Сарсхр модна ацмудар

Савилһад үүрән яслдна.

Эн шүлг дасҗасн көвүд соңсҗаһад Бата девтриннь һадрт иигҗ бичв:

Наадлдг баячудын көвүдәс

Номарн би хоцрхшв,

Нәәмн багшиннь ачиг

Насндан би мартхшв.

Батан ардас цаһана өмн Муузра күүнә темә сурҗ унад ирҗ золһна. Тенүнәс нааран зәңг уга.

Хәләвәс, белн бәрцин махан идчкәд һольр-һольр гидг гелңгүд. Гелңгүдтн намхндан бәәһәд бәәл уга, сәәхн зүстә манҗ булалдад, тенүндән дуран өгәд, нег-негндән хочад ноолдг бәәҗ.

Зуңһру гидг сәәхн манҗас көлтә хойр гелң ноолдад, негнь негнәннь күзүһинь тәәрҗ алсна тускар селәнә хүүвин ахлач Нәәмн багшт келҗәсинь Бата соңсла. Сәәхн, сәәхн манҗнриг дуудад гиичләд, гелңгүд хоорндан теҗг үгәр күүндгиг Бата меддг билә.

Хавр дахад Батан бульглсн зүркн өңгрсн экдән эс болв—чигн, экинь орчд эк болад бәәсн бергн Цаһанд, ахнртан, цаһан буурл аавдан күрч эн шаңһа хувцан, дегтрмүдән үзүлҗ бардмнхар телүләд бәәв. Бата өдр болһн герин ора деер һарад өргн көк теегин көндлң керчсн зам улан хаалһар цаһан буурл аавм аашвза гиһәд, хәләһәд бәәдг болв.

Тиигәд цасн хәәләд, ноһан урһад, шар улан олн зүсн цецгәс чимг болҗ шавшлдад, хаврин сенр аһар хамрар орҗ каңкнад, көкрәд кевс болад манурад бәәв. Сурһуль намр күртл хаагдв. Хәрхәр телүлҗәсн көвүд багшларн мендлдәд тарад-тарад хәрцхәв.

— Чи җилә һазр йовһар бичә йов! Удл уга «Дөнн шинин дүүцңд» әмтн хурлд мөргҗ ирх. Теднә көлгднь сууһад хәр—гиһәд хәрхәр белн болҗасн Батаг ахнь зогсачкв.

ДӨРВДГЧ БӨЛГ.