Хар модн һанз.

Теегин туңһлң үсәрсн аһарар оошкан дүүргәд, сенр сергмҗтә баһчудин нәәрт седклән хаңһаһад ирсн Бата ә уга дүңдүләд нөөртән саатулгдад, сүркрәд унтад одв.

Һатлһна һанц модн, иҗләрн эң-зах уга ик болҗ урһад, уняртад бәәсн болв. Савилдсн цацгта бүчрмүднь сарин герл халхлад, сүүдрән хо-цаһан күүкнә чирә деер тусхаҗ саглрна. Бата тал хәләһәд ярлзҗасн хойр бүргр хар нүднь хооран цухрад, холҗад йовна. Бата өөрдәд, хойр һарарн теврәд бәрхәр седәд, инәмсәд өөрднә: тернь теегин җирлһн мет күцгдхш.

Һатлһна һанц моднд Зандан асхна түшүләд тәвчксн көгтә домбрин хойр чивһсн арһул үләсн җөөлн салькнд:

Захин һанц модиг

Задин салькн саатулна.

Заһлма болсн Батаг

Занда күүкн зүүдлнә.

Бичкн һанц моднь,

Бүчрән севҗ наадна.

Бадмшад ирсн Зандань

Батан өмн ярлзна...

гиһәд җиңнәд дууллдад бәәцхәнә. Докур иштә ацмудын хамтхасд домбрин чивһсдин ду дахулад, «шаб-шаб» гилдәд альхан ташлдҗ шимлдцхәнә.

Цань, көкрәд уняртсн модна ик төгрг цолд, цегән нуурин усн деегүр дала болсн кеерлдсн баһчуд оңһцст җилк татад делскәд, хәәкрлдәд, дууллдад, һочкнад инәлдәд, нег-негән көөлдәд наадлдад йовцхана.

Нуурин көвәһәр ноһан деер колхозин мөр довтлачнр олн зүсн бииллдсн хурдн-хурдн мөрд унчксн — урлданд белдҗәнә. Тавад-зурһад хонгт тавшаһад орксн мөрд татур хавсдарн мегдәлдәд, әәвлхәһән телүлҗ әмсхлдәд, тәклин цөгц болсн дөрвәд турударн һазр теелдәд, угзрҗ толһаһан зәәлдәд, уудан кемләд, наадлдад бәәцхәнә.

Зандан ардас шүүрәд, көөлдҗ йовсн Бата тер сәәхн мөрд үзчкәд,— Э-э! Эднә негн деернь һарсв, чамаг агчмд күцхв!—гиһәд мусхлзҗ инәһәд, тер олн мөрд тал һарад гүүнә...

Белкүснднь күрсн, сәәхн үнртә цецгстә шалв ноһан Батан көлләнь оралдад, хурдар гүүлгхш. Тиигәд зөвәр гөл болад, муурад ирсн цаглань, генткн җиргр эрчмтә хар килһсн цулвур өлң өвснә шилвтә оралдсн харһна.

Цулвурин үзүрәс үкс шүүрч авад татхлань, үүлн өңгтә көк бор мөрн, урлдана нальш эмәл тохата, саңнаһан салькнд делсксн, сүүлән саадглсн, хамрарн бүшкүрдсн, хурдлхан санад, зогсҗ бәәҗ.

Бата байрлад, борин күзүһинь теврәд, омруһинь иләд, хар килһсн цулвуринь эвкәд, көлән дөрәләд, эмәлин бүүргәснь авад, мордхар седлһнләнь, генткн нег му дүртә, модьрун бәәдлтә, ик хар күн ноһан заагас босҗ ирәд, бор мөриг булаҗ унад, зулад һарна. Бата бор мөрнә ардас көөлдәд, килһсн цулвурин үзүрәс ки шүүрәд, җе гиһәд усн-цасн болад көлрч йовад, генткн өсрәд серчкәд, одак зүүдән санчкад, дотран маасхлзад инәв... Тиигн гихнь Муузра Батан өөр Батан чирә деер суусн батхнс альчурарн сәвәд, үргәсн сууҗ. Бата хойр нүдән, маңнаннь чиихлтсн көлс барун һариннь ханцар арчад, минь ода орсн зүүдән Муузрад цәәлһҗ келв.

— Хәрнь, чи нөөртән мел иргләд, зовад бәәвч. Би чамаг серүлн гисн бийм асхна ора унтсн күн гиһәд, әмтәхн нөөричн хармнад бәәвүв. Терчн чини өдрәрнь санад, ухалад, йовсн хамгчн зүүдндчнь үзгдҗәнә гидг тер.

Гем уга, чини сансн цуг бүтх!—гиҗ ахнь әәтрүлҗ, дүүдән зүүднә хәрүлһш цәәлһв.— Эн өмнк царңгиг цугтнь хаһлад, дүүргәд темснә мод тәрхәр бәәнәвидн.

Тер һатлһнд бәәсн һанц мод үзлч? Ямаран әвртә бәәрхәтә, урһцта модн. Тер модар шинҗлхлә, эн һазрт модн ик сәәнәр урһх бәәдлтә.

Батад асхна сарин герл халхлҗасн модна сүүдрт домбран хаҗудан тәвчкәд, шимлдҗәсн сананднь орад одв...

— Хар булгинь ясад — сонртхад, өргнәр бооһад, нур тогтаһад, заһс тәвәд, шовуд өскәхәр бәәнәвидн. Ар көвәднь чигр тәвәд колхозин багц, плантац тәрхвидн. Тарвс, һу, хавг, аһурцг ик сән урһх һазр. Эн эргндк эмнг һазриг эңгднь хаһлад тәрә тәрх санатавидн.

Оватын Хошуна ар ташу бүклднь хаһлад байн орсмудын тәрсн тәрән ямаран сәәнәр урһдг билә? Дундаһурнь йовсн күүнә толһа әрә үзгдг билә. Намр болад, намч-бүрнь шархлтад, толһаһан әрә дааһад нәәхләд ирсн цаглань, мана эцк, Борнушкин Церн, нань чигн улс хүрүтә хурц шалһар хадад, боодг-боодгарнь овалдг бәәсмн. Тер боодгинь боолцад нөкд болҗ йовад, нег тәрәнә толһа авад, альхн деерән үмгхлә, ик-ик умшта алтн шар буудяс альх дүүргҗ асхрдг билә.

Тиигҗ урһдг тәрән ода эс урһх билү? Зуг залхурл уга, кинҗ көдлх кергтә.

Тер цагт манд эврә гих эдлх мал, гер, һазр уга чигн бәәсн болтха. Ода болхла, цуһараднь эврән эдлх эздүднь болввидн, цуһар эврәнмдн һарт бәәнә.

Саак манахн заргдҗ йовсн Җимгнә күүтрт: альмн, кедмн, чи, өрг, талдан, кееһин төлд тәрсн удн, уласн, хар модн, яшл, хусм, җөөлн цаһан, бурһсн басл сәәхн омлһн урһдг билә.

Хавр болад ирхлә, ацмуднь больбилдәд, хаһрх бәәдл һарад, герлтәд, хамтасдиннь үзүрмүднь булталдад, түүнәсн бүчрләд, олн зүсәр цецкләд ирсн цагтан ямаран сәәхн авта!

Өрүн маңһарт өөһүрнь хөөһән тууһад, һархла, сәәхн үнр туңһлң аһар дахад, хамр-амар орад таанград, олн зүсәр каңкнад орксн цагт, өрч дотрк эркән чиңгә зүркн әәвлхәдән әрә багтҗ талваһад, амулңта эн шуһун ацаснь атхад, сүүдртнь сууһад, амрад һархмн болвза— гиҗ, тачадг билә.

Энүг тәрсн күн арднь орҗ эс асрхла, тиигҗ урһш уга бәәсмн. Мана өвкнрин байн йовснь иим модд эс тәрсн учрар кедү шимтә сән һазр киидән үрҗәнә! — гиҗ, Муузра өргндән темснә модта, уласта, зәәсңгин хуучн гер тал хәләв.

— Мана өвкнриг, эцкнриг мухлалҗ йовсн ухмлта баячудтн, ик гидг ховдг, хол тоолвр уга, бийсиннь онц әмән хәләдг олн-әмтнә җирһләр керг кедг уга улс бәәҗ.

Тер дала болсн алтн мөңгнәсн сән гидг чолун, модн гермүд бәрүләд, модд тәрәд орксн болхла, ода хөөтин болх билә. Мана баячуд мел мал өскхәс талдан юм меддго бәәҗ.

Мини тер, сурһуль сурҗ, йовсн балһснд кезәнә байн, нойн, кувцнрин бәрүлсн олн давхр чолун гермүд, урһа сәәхн модд көкрлдәд, хөөт үрдин зөөр болҗ үлдсн бәәнә. Тенд зуг хаана йосн сольсн хөөн государствен болҗ, урдкасн улм кеерүлгднә.

Тедниг сиилүләд, кеерүләд, чимәд, әм-арсан өгәд, тавгиннь көлсән маңнадан түркәд, маңнаннь көлсән тавгтан түркәд, генәд-гесәд йовсн улс-орс угатя, көдлмшч улс бәәсмн. Мана угатьнр болхла, мөңкинд малын ард хатад,— туһлын туруһар ус ууһад, туурһин хаһрхаһар нар үзәд, хойр нарн болзгта, хур-чиигтнь норад, халунднь шатад, киитнднь даарад, ээмдән бүтн хувцн уга, амрсн чик нөр уга, малыннь төлә генҗ йовсмн.

Ода тер, тана заасн зәәсңгин бәрүлсн герттн кедү күүкд-көвүд сурһуль сурҗ йовна!.. Тиим гермүд ода эн колхоздтн ик кергтә. Сурһуль, эмч, бичкн күүкд бәәлһәд асрдг гер, нәр наад һарһдг клуб цугинь бәрх кергтә...

— Ах, санаһан бичә зовтн, эн тана келснтн, санснтн эрк биш күцх. Зуг эн хамгартн ик гидг тодрха, делгү цәәлһвр кехмн. Би ода энд бәәсн деерән эн тана колхозин баһчудла күүндәд, селвлцәд теднә ухан-седклиннь эн хамг олна берк үүл тал хәләлһҗ үзнәв. «Демәр күцдг, деесәр холвдг» гидг үлгүрин утхинь олнд медүлх кергтә.

Ода энтн танд келхд иим юмн: зергләд зогсҗах хойр һулмт. Нег һулмтнь урң-урң гиһәд, унтрн— гиҗ йовна. Наадк нег һулмтнь болхла, уңһдад, улаһад, бадһлад өрвкҗ йовна. Түрүнк һулмтнь удл уга унтрад, уладг хогнь киитрәд, үмсн-тоосн болад, салькнд нисн— гиҗәнә.

Тер унтрҗах һулмт гисинь ода медвт? Гертн урдк цагас үлдәд, чинәнь алдрад, дәәвләд ирсн баячуд. Урднь олн әмтнә күч-көлсәр өсксн мал-герән ода үлдәхдән харм төрлдәд, терүндән тачалдад, арань зуугдад, хорнь буслад, аль-бис үүлдврәр хар санхар седлдәд йовцхана.

— Зул бөкхиннь өмн падрна гидмн,— гиҗ Муузра хоолан ясв

Хойрдгч һулмт гиснь бидн болҗанавидн. Бидн болхла, хагсу тоста түләһәр зерглсн шин ик көөргәр үләлһҗәх һулмтвидн. Уңһда-уңһда йовҗ улаһад, улаһа йовҗ бадрад дәрвкәд одх, оньдин дөрвн цагт унтрш уга делгү зальвидн.

Маниг тиигәд дәрвкәд йовх дутм тер һашудҗ үлү үзҗ йовх улстн мана омгта заль деер ус кеҗ унтрхар седцхәнә. Тер учрар бидн оньдин саг-серггәр бәәҗ теднлә аврлт угаһар ноолддх улсвидн. Тиим ноолдан угаһар манд җирһл эврән бийнь ирш уга юмн.

— Тер терзин шуһуд бәәх аралҗ үзҗәнт? Гөлмән тосхчкад, шүдән хәврәд, кен ирҗ торхинь күләһәд, санамр гесән цурдалһад кевтнә. Бийәснь чидл тату хорха, батхн тергүтн гөлм деернь суухла, гөлмәрн ораҗ авад, цусинь шимәд хайчкад кевтнә.

— Аралҗн, шорһлҗ бәрҗ шимҗәсинь үзлт? Мел уга. Тер юңгад гихлә, шорһлҗн дегд демч, көдлмшч, ни болад олн болхла — бөк!

Демч шаазһа хун бәрнә гидг. Я, йир, уругшан орад сууҗ йовх нариг улаһад һарч йовх нарн яһв чигн диилҗл бәәхүгов!—— гиҗ келәд Бата орнасн босв.

— Бата, чи мел уснд хәләсн мет сәәхн харһулҗ келвч. Кенә әәлнь медгдҗәнә. Мел эн мана колхозд эс медгдсн хар сүүдр болад зәрмнь харшлад йовна. Мана колхоз сәәхн тохмта, хурдн мөрд өскдгиг чи эврән меднәч. Җил болһн Улан Цергт— гиҗ сән-сән мөрд шүүҗ йовулнавидн. Тер цагт өгх мөрдән мана адучнр комисс ирҗ хәләхәс урд цалмдад бәрҗ авад, сурһад-саңна, сүүлинь эгцләд, туруһинь ясад, уснд өөмүләд, самлад, ик гидгәр таңгсглҗ белдвр кецхәнә.

Нидн җил мана орн-нутгин мөртә церг толһалгч Бу­денный гидг ик хар сахлта күүнәс мана колхозд «Тана илгәсн мөрдтн мана Улан цергт ик гидгәр таасгдв, тер учрар танд ханлт өргҗәнәв!» гисн бичг ирлә.

— Буденный гидг күн ик хар сахлтаһинь яһҗ меднәт? Та мел үзсн әдл келнәт,— гиһәд, Бата цацгта цаһан альчурар чирәһән арчн йовҗ инәв.

— Эн мана тохмта мөрд өскдг колхоз бүрдәһәд Ока Городовиковин нер өгхд мана Хальмг таңһчин толһачнр ирцхәлә. Тиигхд Городовиковин зургла хамднь энүнә әмң әдл иньгнь— гиҗ Буденныйин зург хамднь авч ирлә.

Бидн тедниг алтн һууд суулһад, колхозиннь парвлянд таңгсглҗ өлгләвидн. Ода бийнь, ик сахлмуд боллдад, дүңгәлдәд сууцхана. Терүнәс нааран мана колхозин улс цуһар таньцхана.

Тиигәд ниднәһә Улан Цергт илгәхәр белдсн сәәхн чигн гидг арвн хойр мөрд, комисс ирәд хәләһәд, таасад, хөөннь ирҗ авх болад йовҗ одла.

Маңһдуртнь мөрдиг конюшняс һарһад, услхар седхлә, һурвн һәәвһә гидг мөрд доһллдад, йовҗ чадл уга мөлклдәд бәәв. Модн девскр деер көлән тәкилһҗ кевтәд, көлнь унтрсн болх гилдәд, иләд-далад, эвләд, йовулхар седхлә, «Маниг яһҗаснтн энв? Өвчәнә! Я, ях-ях!» гисн бәәдл һарлдад, шуукрлдад, нүднь усвклдад, хуурһсарн хойр талан кү шөргәлдәд, чичрлдәд бәәцхәв.

Залус цуг хурлдад: саһг, шавхаг, бөрв, төң, белвнцг, шүрүсинь бәрлдәд хәләлдәд, хүүвлҗ-хүүвлҗ мөрнә шинҗ меддг, ода ахлач бәәсн Темәнгт шулун болдгар мөр йовулв. Мөрдин хүвнь болад ахлач бийнь аашсн бәәҗ.

Темәнг ирәд, мөрдиг эргүләд хәләчкәд, урлынь секәд, бүүлинь хәләһәд, өвдгәрнь цокҗ үзәд, дөрвн туруһинь өргәд, туруна альхнд наалдсн шег, шавринь шүүнчәр хусад хәләхлә, белвнцг хоорндаһурнь төмр хадас цокад орулчксн бәәҗ. Темәнг хадасиг үзн адһн-шидһн атхмар сөңглҗ авад, йод түркәд, шора тер шавднь бичә ортха гиһәд туруднь сәрсәр ораһад, җөөлн хумһлта һазрт сальк өрүләд сөөлһчкв.

— Өцкүлдүр хәләсн комисст, эндр йовулҗах манд, өшәтнрин тав хаңһасн иньгүдин седкл бишрәсн ик гидг ичртә йовдл эн! Яһҗаснтн энв? Юн гидг юмб эн? Яһсн чолун зүрктә күн болхв тер? Келн амн уга келкә мөрнә турунд хамаран хәләҗәһәд күн төмр хадас цокдв? Йир үрн-үрндән амрш уга күн эс болхий тер! Эн мөрд өскҗәх, мини тавгт цокхнь яһна! Йир яһҗ зовҗадг болх эдн!.. Зуг келдг келн уга болад, арһнь уга болҗана гиһәд, туула сәәртә, тоһстн күзүтә, хоңһр һалзн мөрнә күзүнәс теврв. Темәнгин киитн хар нүднәснь теңгрин аршан хурин төгрг умш мет цегән нульмсн турглад, төгрг хар турун деер дусад, төөн болҗ шиңгрв.

Тоһстн күзүтә хоңһр һалзн мөрн «эңкритн медҗәнәв» гисн кевтә хойр талан цоңнад, цуурдад инцхәчкәд, хойр өмн көләрн хумһлта һазр селн тееһәд, сүүлән сегләд, саңнаһарн наадв.

— Иигәд эдгнә гидг эн!— гиһәд иҗлднь тәвчкәд, тал­дан мөрд йовулла. Тер мөрдин турунд хадас цоксн күн ода чигн олдад уга...

Терүнә хөөн хавраһа адунд көг тәвхәр йилһҗ авч ирсн сәәхн тохмта һурвн аҗрһс конюшнд орулсн сө, үгцсн кевтә, ик гидг хур орв. Колхозин әмтн цуг гилтә тәрәнә көдлмшт йовсн цаг билә. Һацата кевтә минь тер хурла харһулад, тер сө һурвн аҗрһ орулсн конюшнд күн һал өгч. На, ца «Түүмр!» боллдад гергд, өвгд һолта улс шууглдад күртл, хагсу харһаһар хавчад кесн, хулсн деевртә конюшнь дәр мет дәрвкәд шатад унв... Хур гиив.

Өрүнднь бидн цуг гүүлдәд ирвн.

Алтн, кер, чимкх ноосн уга чилм хар аҗрһсин нооснь хуухрад, арсднь шатад, әрвңгнь урсад, чиигтә һазрт дусад, өөк шарсн үнр һарад бәәнә! Гесднь кеврдг болҗ көөҗ, нүднь бүлтрҗ. Деерәс унсн оран ут шар харһан утан өөрдсн күүнә нүднд орҗ һашурулна.

Мөрч Манҗин Дорҗ мөлтрсн хойр алг нүдиг алтн аҗрһин цамрхаднь хәрү дүрәд, альхарн халхлад, күзүһинь теврәд сууна. Медәрәд ирсн, хар санан уга җөөлн хойр нүднәснь мелтглзәд деврсн һашун хар нүльмсн, мөңк унтсн мөрнә маңна деер дусад, медмҗ угаһар шиңгрҗ геедрнә. Мөрч минь эн саамдан маниг өөрнь бәәсиг үзҗәхш, мана һундлта шууга соңсҗахш. Зуг энүнә һундлынь үзсн күүнә зүркн заядар урсна.

Удл уга ахлачнр, адучнр цуһар цуглрлдв. Колхозин ахлач дегд һундад, яахв гихләрн:

— Эн алтн болсн хәәрн мөрд шатасн күн ман дунд бәәхлә соңсҗ үзҗ хан! Үртә-садта болхла, үрдәсн ә, тохм таср! Ода эн ормдан орчлңгин шар нар үзл уга од! Үрнь-тернь бол.. .Турута мал төрүц чамд бичә үзгдтхә! Үнн чамаг олх. Үүлән һартан бәрхч! — гиһәд, аарглад зогсҗасн улсин күн болһна нүд шилтҗ хәләһәд, шинҗләд, арһ уга — акт бичәд, тер алднднь мөр хазлв. Хортн һәргтә биш, хортна мек дала. Мөр олдсн уга. Зуг шатсн мөрдин цогцсинь далдлхар хураҗ йовсн цагт, конюшнин унсн үүдн дор, көндлң кевтсн тергнә чилгүрин өөр хуч-унсн үүдн дор, көндлң цокарта хар модн һанз олдв. Ах­лач тер һанз авад, күн болһнд үзүләд, күн болһнас сурад, хург кеһәд, эзинь олхар басл чирмәв. Эзнь эндр өдр күртл уга.

Би нам ода саглад, малмудыннь өөр хонсн цагтан унтдган уурв...

Чи тер сурһульдан эрт йов. Чамла әдл шунмһа баһчудт, комсомольцнрт, эн хордад һаньрҗах баячуд дурго болна гинә, хорлтан халдаһад оркхд маһд уга — гиһәд Муузра Батан асхна тәәләд орксн башмг авад, бокс түркәд, шоткар арчв.

Батан бәрҗәсн цацгта цаһан альчур һараснь медмҗ уга шувтрад орна өмн унв. Өмнән унад, көлләнь оралдҗ, йовх альчуран оньһл уга Бата өмәрән хойр-һурв ишкәд, зөвәр удан менрәд зогсҗаһад, генткн сана авсн кевтә:

— Уга, тиим болхла, би йовхшв. Иим юм соңса бәәҗ хамаран хәләҗ күн йовдв? Энтн хорад, хооран цухрад, хортнас әәҗәх темдг. Өшәтнә өмнәс өрәд, өмәрән йовх кергтә.

Тер, нидн җил мөрдин көлд төмр хадасд цоксн улсиг дарунь эс олҗ авлһн — мана цухрлһн. Теднтн та­на сулынь медчкәд, амштад, аль-бис ааль һарһҗ хорлтан халдаҗ йовна гидг тер. Би саахна келвшв. Мана шатҗах һал деер аль-бис мекәр ус кеҗ, унтрахар седнә. Ода та нанд келҗ өгвшт. Ода тер һанзнь хама бәәнә?— болҗ Бата Муузраһас адһҗ сурв.

— Колхозин ахлач оньдин хавтхлчкад йовдг билә. Ахлачас сурхлачн чамд дуту уга цәәлһәд келҗ өгх,— гиһәд келчкәд, Муузра «нам айстан энүнд келәд оркув болтал,— халун цуста, баһ наста күн өңгәр халурхад юунд болв чигн орх»— гиҗ дотран санв.— Не, цәәһән у,— гиҗ, ширә тал өөрдв. Бата сууһад цәәһән уув.

Батан барта цоохр шаазңд дүүргәд кесн цәәһинь туңһлңд: Муузран келсн келврин — дөрв көлдәд доһлсн мөрд, түүмрт шатад, нүднь бүлтрсн мөрнә күзү теврәд ууляд суусн мөрч үзгдәд, Батан ууҗасн цәнь хоолднь зәңгрәд, уурнь күрәд, араһан зууһад, хар модн һанзин эзинь олҗ авхар седәд, колхозин ахлачин тал адһад һарв.

«Акад юмб? Иим олн улс, хотндан бәәх хортан олҗ эс чадх. Цуһар хошад нүдтә, хошад чиктә, цуг нег күүнддг келтә. Харңһу сө хасн бууһин сумн болхинь нам хама-яма туссинь медл уга чигн бәәхн бәәҗ. Нег әәмгт нег һолын ус хамдан ууһад, нег колхозд көдлә бәәҗ хотндан орҗ ирсн чон болсн хортан эс бәрнә гидг юмб? Йорал уга уснд хайсн чолун биш тер. Ол эргсн чон хавхт тордмн — олҗ болх, би олхв!» гиһәд Бата хаалһдан дала эсв эсвлә, йовҗ ахлачинд күрәд ирв.

Колхозин ахлач Темәнг, хар-һалзн үрә мөр хантрад зогсчкад, сурһулин көвүдт хурдн мөрнә шинҗ келҗ өгчәҗ:

ТОЛҺА БИЙИННЬ ШИНҖ,

Амн нурһарн өргн,

Ахр чон чиктә.

Тевг — күклнь ахрхн болад нигт.

Маңнань өргн.

Нүднь ик болад цамрха, яснь монцхр.

Хамриннь мөөрснь өргн болад нүкнь у.

Хойр гер шүднь өндр болад өскәтә.

Хавн цацу шик махнь өндр.

Дорак хавн шик махнь үлү болхла сән.

Соянь ут, нәрхн, моһлцг, һазаран гедгр.

Арат соята болхла, наадк бәәсн

Угань әдл юмн.

БӨКН БИЙИННЬ ШИНҖ.

Цар мөөрснь у.

Бүдркәнь шовһр, цар мөөрсән хәләсн,

Хойр товчлурарн өргн.

Далнь ут, нимгн; мөөрснь гедргән,

Зәәдңгән хәләсн,

Нурһнь һо, заһсн зоота,

Хавснь ирзһр матлһта,

Ова ясарн өндр,

Сүвә хавсарн өөдән, күвкгр.

ДӨРВН КӨЛИННЬ ШИНҖ:

Дөрвн турунь хавтха, шатта.

Туула тавгта.

Белвнцгүднь нәрхн,

Шавхагснь ахр.

Өмнк хойр шавхань уйнь, ар хойрнь күдр.

Өвдг хоорндкнь у.

Өвдгин нүднь өргн.

Шилвиннь яснь нәрн, шүрүснь

Бөдүн, ирзһр заагта.

Шаһа чимгнь ут.

Бөрвиннь сәрснь у, нимгн.

Төң ясарн һазаран.

Унад оркхла, сүүлән өргәд, ар хойр

Көлән деер татад, өмәрән тун

Ишкәд одх.

Җиңнсн төмр дуута..— гиһәд эргәд, энд тенднь һарад, бураһар зааһад келҗ өгв. Бата ирәд мендләд:

— Би энүгитн кесгәс нааран соңсхар седә биләв, һәәвһә юмн болв,

— гиһәд, бичкн блокнотан һарһҗ авад, келсинь цугинь бичҗ авв.

Мөрнә шинҗин келвр чилхлә, Бата сурһулин көвүд-күүкд дуудҗ авад, тедүкнд одад колхоз өсҗ йовх цагт хортд ямаран янзтаһар хорлтан күргдгин тускар, болн сурһулин көвүд-күүкд, пионермүд саг-сергг болҗ колхоздан дөңгән күргхин тускар келв.

— Эн тана колхозин сәәхн тохмта, цевр цуста аҗрһст һал өгәд шатасн улс ода чигн олдад угаҗ. Тадн, пионермүд нүдән хурцлҗ, чикән сонртхҗ ноолданд орлцх улст,— гиһәд сән гидгәр нәәрүлҗ селвгән өгәд, тедниг йовулчкад, ахлачинд орв.

Колхозин ахлач Батаг нег уга ирҗ йовдго болх— гиҗ санад:

— Не, Бата, сенр юн бәәнә?—— гиҗ сурв.

— Асхн ора нәәрәс ирәд, унтхларн, негл үксн кевтә, әмтәхн нөөрәр унтҗв. Өрүнә серәд Муузрад сөөнәһә орсн зүүдән келхләм, зүүднәнм хәрүд Муузра әмд күмнә зүркн әәвлхә дотран шу тусм әәмшгтәһәр шатсн аҗрһсин тускар келв. Хаҗуднь соңса бәәтлм, хуухинм үсн босад, хәәрн мөрдт харм төрәд, хоолдм хот ордган уурад, хар модн һанзитн үзхәр ирв. Муузра нам меекәрәд, күццднь келҗ чадсн уга. Та яахла сән болх— гиҗ меднәт? Тер һанзин эз олҗ болх уга— гиҗ саннт? Миниһәр болхнь, олҗ болх— гиҗ саннав. Би яһад болвчн олх санатав. Тер кү олҗ авл уга йовхшив— гиҗ Муузрад үгән өгәд һарч ирүв,— гиһәд Бата босад, эрст өлгәтә бәәсн сәәхн-сәәхн мөрдин зургуд хәләһәд саналдв.

— Олад авхла, ю келхв,— күчр гидг сәәхн тохмта аҗрһс билә!.. Ормднь одхнь, ода бийнь әмд бәәсн болад, сәәхн цогцсарн нүдндм үзгдәд, элкм урсхана. Теднә ормд үлдснь, эн һә болсн эзән зальгсн һанз болв,— гиһәд ахлач үкүгинь татдгас эләд бәәсн цаһан мөңгн цокарта хар модн һанз һарһад өгв.

— Олн улст үзүләд чигн, онц-онцар онцлдад чигн, олсн күүнд мөрәләд үрә мөр өгх болад чигн зарлвидн. Милицд бас герчлләвидн. Тедн һанзин зург күртлнь цокҗ авцхала. Мөшкәд, мөрдәд йовҗ-йовҗ ә тасрв. Ода иигәд нам унтрх бәәдлтә — гиһәд шүдән шигшләд, уха туңһав.

— Та нанд урднь байн йовсн эс гиҗ гелң йовсн һазаран элктә әмтс тана колхозд бәәхлә, ә угаһар зааһад өгчктн. Би эс медсәр аҗглад эргәд йовнав.

Намаг ода ирҗ эн нуста көвүн саак һанзна төр сергәҗ йовна — гиҗ күн харлхн уга — гиһәд, сөөд мал мандг, харулд зогсдг улсин неринь бичәд, альд ямаран хошд юн бәәдгинь сурад, ик гидгәр оньһҗ авад, Бата ахлачта хоюрн ямаран янзар ол аҗглхин тускар асхн күртл күр кеһәд, селвлцәд хәрв.

Бата Муузрандан ирәд, хувцан сөлҗ өмсәд, кеерҗ авад, Зандан герин хашан өөр ирәд, Зандаг дуудулв.

— Домбр авхв?— гиҗ Занда терзәр толһаһан булталһад, хәәкрҗ сурв.

— Бәг, би һанцармб, наарич!— гиҗ Бата һарарн дайлв.

Ик удан болсн уга. Занда гүүһәд һарч ирәд, Батан тус өмннь маштг хаша түшәд, ярлзад зогсв. Альхна эрән үзгддгән уурад ирсн хо-бүрүл цаг билә. Тер бийнь Зандан хо-цаһан чирә, хойр хар күмсгнь, барта күрң альчурин захас давад саглрсн хар күкл Батад тодрха үзгднә.

— На, ца, маңһдур йовх күмб — гиҗ, зүдҗ йовлч, ода чигн йовад угавч?— гиҗ күүкн инәмсв.

• Йовсн болхла, ода чини өөр уга болх билүс, йовад уга гидг эн. Не, йовий, би чамд сөөнәһә орсн зүүдән келҗ өгнәв,— гиһәд Бата Зандан һарас авад, көтрлдәд, тег темцв.

— Шартуд бәәсн күүкнчн зүүдндчн орсн болхугов. Кел, кел, ямаран бәәх бәәдлтә? Санҗадг болх!— гиһәд Занда тачкнад инәв.

— Занда, чи соңслч. Ода чи селәнә сурһулин багшч. Дорас өсҗ йовх баһчуд медрл өгх деерән мана Хүүвин йос болн партин бодлһ цәәлһҗ, уханднь орулҗ өгчәнәч... Эндр чини сурһулин көвүд-күүкдлә эн колхозд һарад бәәдг әәмшгтә йовдлмудын тускар күүндвр кевв. Тер йовдлмудын тускар чи эврән юм меднч?— гиһәд Ба­та йовдлан зогсаһад, Зандан эм деернь һаран арһул тәвәд сурв.

• Йо, хәәмнь, Бата мини, намаг ода чигн бичкн, генн, юм меддго күүнд тоолҗаснчн энв! Колхозин парвлян партийн ячейкт, селәнә хүүвин ахлачта хург кесн цагтан хамгин түрүнд намаг дуудулна. Эн төрәрчн бидн цуг тус-тустан даалһвртавидн. Зуг ода деерән тәрә-темснә гүргү болад хооран саагдҗ йовна,— гиһәд Батан өмнәс зөрглҗ келчкәд, Занда эмәсн бәәдл һарв.

Бата Зандаг башрдҗахинь медәд, дәкнәс эвлсн бәәдлтәһәр сүүвдҗ, авад, арһул йовн-йовҗ:

— Медсән сурһуль уга ахнртан, эгчнртән келәд, цәәлһәд нөкд болх мана эркн керг. Нөкд болна гисн юмб? Эңгдән улаһад бадһлҗ йовх мана җирһлин заль деер ус кеһәд унтрахар седәд йовдг сүүдр мет дахҗ йовад, хорлтан халдаһад йовдг улсиг олад илтгәд, эрсинь һартнь бәрүләд, элкн деернь эрәс эрәд оркхларн, бидн эндрк цагин шин ухата, шин өвәрц улсан эврәннь төрскндән чигн, тер хар саната улст чигн медүлхвидн.

Тер мөрд шатасн күн дегд адһад, әәмсхләрн конюшнд цаһан мөңгн цокарта хар модн һанз унһаҗ. Тер һанзин эзнь ода чигн олдад угаҗ. Тер кү олхд бидн кинҗ, нөкд болх йоставидн. Ода тер һанз нанд йовна. Эн һанзиг би чамд өгнәв. Чи маңһдуртан көвүд-күүкдән цуглулчкад: «Эн иим цокарта һанз олҗ авув, кен гидг күүнә һанз болхв эн?» гиһәд эс медсәр сур. Мөр болхнь, теднәс неҗәднь үгин аюд таняд орквза.- Тиигәд энүнә эзинь олх нег эсв бәәнә. Зуг утцна нег үзүринь олҗ авхла болх, цуцлхднь юмн уга. Энүг чи геечквзәч,— гиһәд, альчурар оралһата хар модн һанз хавтхасн һарһад, Зандад өгв.

Нөкәдүртән тана сурһульд комсомольцнрин хург хураҗ, бас эн төрәр күүндвр кехм. Иим берк төр үзә-соңса бәәҗ хаҗуһарнь давулҗ болдмн биш. Би маңһдур эн хотна баахн берәд эргүләд, күүндвр кенәв.

«Берәд эргүләд» гисн үг соңсн:

— Чи сурһульдан йовхмн бишвч? Зү уга берәд ю медх билә?— игәд зөвәр дууһан чаңһаҗ келчкәд, Занда маңна деерән делсәд нүдинь бүркҗәснь цөөкн үсән бәрҗ авад барун һариннь хумха хурһнд ораһад, һазр хәләһәд башрдсн бәәдл һарв.

Бата Зандаг харулхад келҗәхинь медчкәд:

— Э-э! Занда, Занда. Чи ода чигн хальмгин авьяс сәәнәр медәд угач...

Шин ирсн бичкн берәд хадмдан, медәтә улст хамгин түрүнд, һанзинь авад тәмк нерҗ өгдмн.

Һанзин сән-мууһинь берәд бас оньһдмн. Эн яһв чигн медәтә күүнә һанз болх. Тер медәтә күүнд тәмк нерҗ өгдго бер уга бәәсмн болх. Сурһулясн би хойр-һурвн долан хонгт дутн— гиҗәнәв. Занда, эврән ухал, иим юм үзә-соңса бәәҗ, яһҗ хайҗ йовхв... Хар модн һанзин эзинь эс олв чигн, эн колхозин баһчудт, тер һанз олхин тускар колхозин правлянд икәр нөкд болҗ хәәлцхин сана орулад селвгән өгчкәд йовнав.— Цаадк саран үзҗәнч? Цагнь ирхлә, сәәхн мандлад һарад аашна. Кен энүг бәрҗ зогсах?

Ямаран сәәхн! Орчлңд энүг кен күләдв? Кен эс таасдв? Кен энүнд дур уга болдгинь меднч?

— Хулхач күн дур уга бодмн. «Сарин сарулд хулхач дурго, сәәнд му дурго» гидг үлгүр бәәнә.

Тер сар мет мандлад һарч йовх мана хүүвин йосна нилчәр асрулад өөдлҗ йовх мана аавнрин бүрдәҗ, йовх шин җирһлд, тер мандлсн сард туугдад шилҗрҗ йовх харңһу сө мет, туугдсн баячудын үлдл, ик дурго болцхана. Болһахмн саглхмн, ноолдхмн, негн күртлнь уңгинь таслҗ уга кехмн! — гиһәд, Бата Зандаг сүүвдҗ авад хәрү хәрв.

Ә уга, дүң-дүлә. Делкә цуг төвкнҗ... Өңгтә сарин герл үсәр хур орулҗ үсәрәд, төгәлңдән герлтҗ җуңһарна. Эн хойрин арһул йовсн көлиннь ә әрә бийстнь соңсгдна. Соляд ишксн ишкдл болһнас сависн өвснә сармтрсн цаһан мөңгн чиг сегсргдҗ унад, көлврҗ ишкгднә. Эн хойрин арднь, дөрвн төгәтә тергн йовсмн мет, дөрвн ут татсн хаалһтрад үлдәд йовна.

— Не, ора болҗ одв. Әмт серүләд керг уга. Чи мини келсәр бичәд өрүндән суңһг йовулчк — гиһәд Зандаг герин кирлцә деер һарһад, тәәлгдхләрн җиигдг күнд харһа үүдиг арһул өргҗ тәәләд, орулчкад, альхинь атхҗ мендләд, Бата хооран цухрв. Зандан һар харңһу чуланас, харһа үүднә заагар медг-үлг үзгдҗ геедрв.

Бата Зандан ардас зөвәр удан хәләһәд зогсҗаһад, хая-хая ардан хәләһәд герән темцв.

Бата Муузранд ирәд, бергн Цаһана ясчксн маштг орн деерән арһул цемшҗ орад кевтв.

«Хар модн һанзин тускар колхозин ахлач адучнрла күүндх, Муузра үкрчнрлә күүндх, Занда сурһулин көвүд-күүкдлә күүндх, би комсомольцнрла болн бәрәдлә күр кех... Олдл уга хамаран одна тер!..» — гиһәд кесг олн зүсн уха санад, чееҗләрн ноолдад оркхлань, Батан орнь өвр-шөвг болад кесгтән унтулхш.

Хург, күр-күүндән, мөшкә — төгәлң болв. Харлсн ул­син герт Бата Занда хойр баһчуд цуглулад, нәр келдәд, һанзин тускар төр чигн өөрдүләд күүндв. Икәр харлсн улсинь өөр Бата гертнь одад хонв. Өвснә көдлмшин ул­син өөр күүндвртнь чикән өгәд йовв. Арв һар хонгт амрлһн, завср угаһар шинҗлгдв, зәңг-зә уга.

Батаг йовх гиһәд, Цаһан уһаһад, илвүрдәд оркчксн хувцн, хаалһдан авч йовх хатачксн махн, хәәлсн тосн цуг тер ормдан бәәһә.

Тиигәд кесг-кесгтән түүрчәд, түңгшәд, нөөрән хатаһад орксна хөөн, нег сө Батад, саак байн Богзгаһас орһҗ йовхднь мөрн тергн деерән ишкәһәр хучад, суулһҗ авч ирдг, хар усн деер өрм бәәлһм хальмг келтә Оватын Молкадын Сергән Василий уханднь орад, шин эсв торс гиһәд орад одв.

Бата өрүнднь босн Муузраһас Василий хама бәәхинь медҗ авад, Васильд мөрн тергәр одад:

— Не, Вася, чи нанд ик гидг кергтә болҗанач. Хойр уул биш, хойр күн харһна гидг эн — гиһәд теврлдв.

— Уй, Бата, чи хамаһас орһҗ йовнач? Хар ишкә дор ор! Цаһан Богзг үзвзә!—гиһәд Василий арвс болсн хо­йр һарарн Батаг өрчдән эңкрлҗ шахв...

Бата ирсн кергиннь тускар келә, келә бәәҗ Василиг тергн деерән суулһҗ авад, «Хар булг» орад һарна.

Хаалһдан Васильд колхозд болсн аюлыг нәәрүләд келәд, Василин зүркинь шарклулад йовна.

— Би тер йовдлычнь меднәв, тиигхд би малын доктрт җолач болҗ ирләв. Күчтә гидг шууган болла. Тер түүмр шатасн кишва нохаг кезәнә зарһла харһулсн болх— гиҗ медләв — гиһәд Вася — юн болсн, ямаран күүндән болсн, кениг тер дарунь харлсиг болн төрүц гем уга мөр хәләдг Церниг хар гөрәр суулһсн күртлнь цәәлһв.

— Не, Вася, арһ чамд. Эн хар модн һанзин эзнь олдҗахш. «Сурһн бәрн өөнднь, сундлн бәрн гертнь» — гидг үлгүр бәәдг биший. Чи намаг нег икәр түрҗ йовх цагт гертм күргләч, ода терүгичнь би мартад угав, мартш угав. Мадна харлҗах нег цөөкн өрк-бүл бәәнә. Манд үг келҗ өгчәхш. Медә, үзә бәәсн бийнь хальмгин зәрмснь «медләв, үзләв»— гиҗ келдмн биш. «Медхшв гихлә—нег үг, меднәв гихлә — хойр үг»— гиҗ әмтнә үүлдврәс бийән зааглҗ келдг бәәсмн.

Ода чи эн һанзд сурул кеҗ авад, хальмгар төрүц үг меддго, холас ирсн йовдцн орсин бәәдл һарад, эргәд, хотдуд төгәл. Күүнә герт одхларн һанзан һарһҗ ав­ад тәмк нерәд, бурхдыннь өмн одад, эс медсн болад, худлахар өврәд йов. Йир яһв чигн нег алдг уг һарл уга бәәхн уга. Чи нег юмна анч эс авхла, нань нанд арһ уга. Хортна мек диилсн болҗ һарх. Чи бидн хойр баячудын домбртнь бииләд бәәсн улслм!—гиһәд Бата Васяг даларнь ташад теврв.

— Кен энүгичн ухалв? Төрүн күүнә уханд орш уга юмн энчн, мана күн арһталч! — гиһәд Вася бас маасхлзад инәв.

Удл уга Муузранд ирәд буув, хар модн һанздан сурул кеҗ авад, сүв-селвгән күүндлдәд, Муузранд хонв. Өрүнднь Василий Муузран хуучн киртә хувц сольҗ өмсәд, нег килһсн деес далвчлҗ авад, һанзан хавтхлад, һартан нег довуньг мод бәрҗ авад, хот кедәд, әәлчләд һарв...

Нег өдр йовад, хой өдр йовад, һурвдгч өдртән Васи­лий «Ялмтын экнд» бәәсн адуна хош хойр герин өмнк герәрнь нохасла гүвдлдәд, орад ирв.

Барана өмн буурл үстә, бөгдһр нүрһта көгшн эмгн бичкн көвү наадулад сууна. Эн хошин бригадир Кичгә Муута урдаснь Батала күүндчкәд, Василий ирхин туск­ар ирсн бәәҗ. Эмгнлә ю бис күүндәд, һанздан тәмк нерҗәҗ.

Зүн бийдк орна өмн баахн хар-улан бер цуцрсн хар килһсн цулвурин үзүр ширәд сууна.

Василий эврәһәрн мендләд, барун иргд бүркәтә бәәсн даалһа суулһ деер суув.

— Ода энчн юн юмн билә? Муута, цаадклаһан күүндхнчн,— гиҗ эмгн келчкәд, эс медсн болад, өөрән наачасн көвү аадрулв.

Муута хойр-һурвн үг орсар келәд күүндчкәд,— Я, эн ар һазрин орс, Элст орҗ йовна, ус уухар орҗ ирҗ,—— гиҗ дүңгәв.

Василий босад, хар улан берәс ус сурҗ уучкад, хар модн һанзан һарһҗ авад, тәмк нерәд, һал кеһәд, татн йовҗ, босад деед бийд залата әмгнә бурхд, күрд өв­рсн болад, нег оочарн тәмкиннь ута бүргүлн бәәҗ, өврәд зогсад бәәнә.

— Цецгт од, ямаран юмб энчн! Бурхдын өмн тәмк татад бәәдм энчн! Болха, наадкан үүдн тал һарад тат гиһич,—— гиҗ эмгн тәмк татчасн орсд дур уга болҗ келв.

— Хей, орс! Суда давай!—гиһәд Болха һарарн үүдн тал зааһад босв. Василий һанз сурҗана— гиҗ медсн бо­лад, Болхад сурулынь арчад һанзан өгв.

— Болха, наадкан хәләлч, чамд тәмк нерҗ өгчәнә, ав,— гиҗ Муута инәҗ келв.

Болха һанзинь шүүрч авад, тулһин шиир цокад, дотрк тәмкинь унһав. Василий Болхан — үзүринь ширҗәсн цулвуринь авад, эврәннь далвчлҗ йовсн дееснлә цацулҗ үзв.

— Әрлһ наадкан, деес хәәҗ йовсн күмн болвза, мууха санамр күмб энчн,— гиҗ амта эмгн дәкн келв.

Болха һанзиг эргүләд хәләҗәһәд:

— Ээҗә, эн көк нүдтинтн ута һарһдгинь би таньҗанав... Акад юмб, мана аавин һанз энүнәс ю хәәсмб? йосндан таньҗанав. Муута, наадкасн сурит, би эн һанзинь өгхшив,— гиһәд зөвәр бахтсн бәәдлтәһәр келәд, бер ээҗдән үзүлв.

— Я, әрлһ, бишл энчн, әдл һанз дала болхугов,—гиҗ эмгн Болха тал акад нүдәр хәләв.

— Мөн! Би эс таньх билүв! Хәрнь, мана аав кесгәс нааран тәмк татснь үзгдхш, аавдан өгнәв — гиһәд, Бол­ха һанзиг цегдгиннь хавтхд дүрв.

Бригадир Муута эн хамгиг чиңнҗәһәд, Василийд гүңгсн гиһәд орсар үг келчкәд:

— Энтн хулдҗ авлав гинә. Бичә өгтн! Хулхач күн болдг бәәдлтә... Иим деес далвлчлсн күн акад болдмн... Энтн мана мөрдәс бәрҗ авад унад әрлх күн болҗана. Тадн һанзинь өгл уга аадрулад бәрҗәтн, би үкс— гиҗ ахлачд зәңг өгнәв — гиһәд Муута герин бүсәс уята бәәсн мөрән унҗ авад, довтлад йовҗ одв...

Василий эдниг нам ю күүндҗәхинь эс медсн бәәдл һарад, гер дотрк өлг—эд өврсн болад эргҗ йовад, хәрү одак бүркәтә суулһ деерән сууһад, башмган, тәәләд шораһинь унһаһад хойр чикән өгәд суув.

— Амта күүкн баранд хурав чигн болдго гиһәд — юн йовдцн күүнә һанз таньв гиһәд ярвадад бәәнчи?! Тер һанзинь өгч йовул өөрк көк нүдлтән,—— гиҗ эмгн Бол­ха тал хүүкрдв.

— Ээҗ, яһҗахмт! Энтн аавин һанз мөн,— гиһәд, хавтхасн һарһҗ авад,— хәләлт эн цокар, хаҗудк бүгҗинь, — шигшлүр күртлән мөн. Эн анднд өгхшв, ааван ирхлә өгнәв, Муута ода ирх, эн һәәһитн бәрүлхмн,—гиҗ келн арһс авхар һарв. Василий Болхан ардас — Эй, трубку давай!—— гиҗ хәәкрәд, башмган өмсв.

— Ю, дәрк-дәрк! Иим амта шивгчнлә харһҗ күн үкдви? Чамаг аяртан өвгн ирхлә, амычнь амһалҗ болх. Хотна хутхар хар өлгчн! — гиһәд бөгдһр эмгн буру хандн бәәҗ икәр уурлад одснь медгдв.

Дарунь һаза мөрдин ә һарад, колхозин ахлач Темәнг, Бата, Муута һурвн орад ирцхәв. Василий пиш хаһрад инәх бәәдл һарчкад, эмкәһән зууһад, әәсн бәәдл һарһад босад зогсв,

— Болха, одак һанзан үзүл!—гиҗ бригадир хәәкрв.

— Эн,—мана аавин һанз. Аав нам һанзан гееләв— гиҗ манд келәд уга. Генткн тер йовдцн җууктн хавтхасн һарһад тәмк татхлань, таняд булаҗ авбув. Аавдан өгнәв, нань күүнд өгхш угав,—— гиҗ келн, колхозин ахлачд һарһад өгв.

— Авалиннь һанз эмгн медхгов, хәләтн! Мений? — гиһәд эмгнд ахлач үзүлв.

— Цаадк тәмк нерҗ өгдг ачта берднь үзүлтн. Хамр дор амн бәәнә гиһәд хуцҗ... шулмд,—— гиҗ буру хандн бәәҗ эмгн келв.

Василий һулмт эргәд, эмгнә өмн ирҗ хальмгар чөклҗ сууһад:

— Көгшн ээҗ, ил үнн юм үзә бәәҗ нуухдан тер, ца­адк залата бурхдасн, эн күзүндән өлгәтә эркдәсн әәхнтн! Энтн көгшн күүнд килнц болх! Тана бертн, намаг хальмг кел меддго, йовцн орс гиһәд «көк нүдтл», «ута һарһдиг» таньҗанав гиснәс авн та амндан орсарн берән му келвшт. Би эн һанзиг тана өвгнәс хулхалҗ авсна хөөн, колхозин конюшд һал өгчәһәд унһачклав,— гиҗ дамбрлҗ келн: Болха бертн чик таньҗана. Тана өвгнә һанз мөн, мөн гиһәд Болха тал хәләһәд нүдән чирмв.

— Ю әәҗәнәв! Яһсн сәәхн келтә күн бәәсмч. Мана өвгн Шохндан Бүүрч гидг күүһәр келһҗ авла. Лам зуңкв минь! —— гиҗ эмгн бурхн талан хәләҗ намчлв.

— Не, залус, эн эмгн ман хойрин күүндә соңсвт?— гиһәд Василий ахлач, Бата Муута һурвна өмн босад зогсв.

Эк бер хойрт ичр хату болад, дорагшан орн гихлә— һазр хату болад, деегшән нисн гихлә — җивр уга бо­лад, нег-негән хәләлдәд, улаҗ менрлдв.

— Би чамаг игҗ чонын сүл ишкхичн медләв — гиһәд, Бата Василиг теврв.

— Не, эн һанзин эзн өвгнтн яһла?—— гиҗ ахлач сурв.

— Тер салад бәәсн худгас мөрд услхар йовҗ одла,—— гиҗ Болха келәд, өвгн тал йовхар седв.

— Не, Муута, тер өвгн тал одад, тендәһүрн дахулад, колхоз тал күрәд иртн. Бидн шуудтан йовнавд — гиһәд, колхозин ахлач Бата, Болха, Василий һурвиг суулһҗ авад, хойр хар мөрнә гүүхәр колхозан темцәд гүүлгәд һарв...

АРВН НЕГДГЧ БӨЛГ.