Олна засг

«Хар модн һанзин эзн олдҗ» гисн зәңг хаврин цоклһн мет хотн болһнд тургәр күрв.

Асхлад колхозин клубт әмтн диг дүүрҗ хурв.

— Кен гидг күмб? Кенәхнә күн болх бәәдлтә? Хамаһас бәрҗ авч? —гилдәд, шууглдад бәәцхәнә.

Муутан дахулҗ ирсн күн: дару нүдтә, буугдсн кумсгтә, хүрнәсн орад бәәсн чирәтә, ширвһр таҗрха сахлта, өрчәрн дотаран орсн, хойр өвдгәрн һазарлсн мәәһг көлтә, Җооһа Бокта. Бокта клубын нег шууһуд ширвһр сахлан имрәд һазр хәләһәд һурниһад сууна.

Хотнас, хошас, малас, фермәс ирсн улс өмнән сууснань эм деегүр өңгәлдәд, ардаһур герин эрс дахад зогссн улс, өскәһән өрглдәд, күзүһән суңһлдад хар модн һанзин эзнә чирә үзхәр чирмәлдәд шивр-шивр гилдәд бәәцхәнә. Минь ода деерән Боктан толһад ямаран хүвскл болҗахинь күн медҗәхш. Бокта чолуһар цутхад кесн күн мет хар, цаһан дун уга, хойр нүдәрн харһа шал бурһудад менрҗ.

Парт ячейкин сегләтр теглг нурһта, хавтха хамрта, хар залу, ширә һатцас босад, хоолан ясад, әмтнд ә өгәд, өрәсн һарарн үсән ясад, әмтнә дун номһрхла хурган сә­кәд эклв:

— Залус! Эндр эн колхозин олна хургтан байрта бо­лн һундлта нег төр күүндхәр бәәнәвидн. Байрта гидгм— олн тана меддг хаврас нааран хәәгдә хар модн һанзин эзн олдв.

Һундлта гидгм — тер олдсн күн манла хамдан мана колхозд бәәх күн.

— Кемб? Үзүлтн! — гилдҗ, сегләтр тал хәәкрлдв.

— Хойрдгч адуна хошин сөөһин манач Җооһа Бок­та! Тер сууна,— гиҗ шуһуд шухиһәд суусн Бокта тал сегләтр игзәрлҗ заав.

— Я, цецгт од, энви! Энүнд ад гем ирсн болхий? Аль һалзу ноха зуусный? Энүг иим— гиҗ кен сансн болх! Акад юмб!...— гиҗ әмтн өврҗ шууглдв. Боктан чирәһәснь һал һарсн болад, хойр хуухиннь үснь ирвәтрәд, чис болҗ улаһад, хар көлсн чиихлтәд, улм һудыҗ һазр хәләв,

Иим нааһан, «нарн» болсн, цааһан цәкүр болсн зүрктә, итклән барсн өшәтнрин элч улсин үндсинь цаглань сөңглҗ уга келһн мана эркн төр.

Иим улсиг олҗ илдклһнд манд сольцан болҗ өсҗ йовх баһчуд. Ода эн күүг олҗ илдклһнд олн тадна таньдг сурһуль сурч йовх, мана Бата ик нөкд болв. Бата сурһулясн цөн хонгт дутад, унтл, кевтл уга чирмәһәд, арднь орад неклдә, неклдә йовҗ—уһав һарш уга, утлв чилш уга, утьлта иньг болҗ, аман авлцсн Сергән Васильтә, цецн сүүв ухалад, олад авб... Хорт олҗ илдклһнд ямаран мек, эв—арһ һарһсн, учр уга юмн. Хортн маниг хармнхш, бидн хортныг хармнш угавидн. Эн манд ач кесн хойр көвүнд олн тадна нерн деерәс ик гидг ханлт өргҗәнәв!— гиҗ сегләтр барун һаран өргв. Хургт суусн улсин баһчудынь тавр-тувр таҗрха альх ташлдв, медәтнрнь чирәһән үмглдәд, нүдән арчлдад ормалдад, Бата, Василий хойр тал байртаһар хәләлдҗ шууглдв.

Мана эн сәәхн җирһлин төлә, орн нутг харсгч улан цергт йовулдг сәәхн, уната, хурдн мөрдиг күн би­шәр, аврлт угаһар алсн улс мана йосн хортуд! Нидн җил бас йовулн — гиҗәсн мөрдин көлд төмр хадасд цоклһн, эн канушнь шаталһн цуһар негн — гиҗ санх кергтә. Эндр эн мана өмн суусн Бокта һанц биш... Ода Бокта үнн чик седклтәһәр бәәһәд, көгшрх насндан манла хамдан йовҗ, шин җирһлин шимтә идәнд күртх саната болхла, ода эн хургт эврә улсиннь өмн босад; цуста чирәһәрн нүүрцәд, уста нүдәрн хәләһәд: яһад иим аврлт уга йовдл һарһсан, кенә селвгәр, кенә авт орсан, кен тиим сүүв орулсинь үнн чик седкләрн келҗ өгх — гиҗ санҗанав. Бидн эн Боктаг цуһар таньнавидн. Адучнр нег үлү меддг болх.

— Энүг иим — гиҗ кен медлә! Иим нүдндән нүүгүл хаасн, гесндән гер шүдтәһинь медсн болхнь, адуна манач кех биш, адун ишксн һазрур йовулхн уга биләвидн.

— Энүг манд өгтн. Бидн эврән зарһинь кенәвидн. Тер ширвһр сахлднь һал өгәд, шарһ аҗрһин сүүләс бооһад тәвсвидн!— гиҗ эмнг мөр сурһдг Эрднин Бамблда орац иштә ташмган бүсәсн татч авад завдҗ хәәкрв.

— Мел чик! Колхозд бәәлһх биш колхозин һазрар йовулхмн биш! Иим кишва седклтә улс ишкәд йовсн һазрт идг ноһан урһш уга. Эн хәәртә һазрасн уга кехмн— гиҗ адуч Бархан Церн халурхв.

— Чик, чик, тиигҗ чааҗлхмн гилдҗ: Мууһа Дош, Каздун Дорҗ, Калвас Натр Гришкин Яшк ахта адучнр дөңнҗ хәәкрлдв.

— Айдтн, айдтн. Эртәс бичә халурхтн,— гиҗ хург толһалҗах улсин тоод суусн селәнә хүүвин ахлач шууга тогтнулв. Бокта һанцарн биш. Бокта әмтнә үлмәд, авт орна гидг эн. Манд тер Боктаг үлмәдән орулҗ авсн улс кергтә — гиҗ парт ячейкин сегләтр үгән цааранднь суңһв.

Хәрнь Бокта ухалтн, хөөткән сантн. Эн хургт үнән илдкҗ эс келхләтн бийдтн му болх. Үнән келсн күүнд үкл уга болдг биший.

Үзүрнь олдсн юумна йозурнь чигн олдх!

Бидн ода өңгән сольсн хортудт меклгдәд йовдган үүрч йовнавидн. Саг-серггм бидн хурцдад йовна. Баячудла бо­лн теднә үлдл, теднлә толһаһан негдүлсн өздңгүдлә ноолда йовҗ тахшҗ йовнадвн.

Нүдм бидн хурцдад, чикм бидн сонрдад йовна. Иим, хотндан орсн чонмудт хамаран чигн хаалһ өгхш угавидн.

Энтн өшәтнрин тав хаңһасн, иньгүдиннь седкл бишрәсн үүср уга йовдл гидг эн! — гиһәд сегләтр араһан зууһад, нудрман атхад суув. Эн бәәнә! — гисмн кевтә хавтхасн хар модн һанз һарһҗ авад әмтн тал хәләһәд, эргүләд — дуһрулҗаһад өмнән бәәсн шилтә бекин өөр тәвчкв.

— Ода юн энүг чигтә шаврар кесн әркин хавхг болһад үүдн хоорнд залчкад, дала үг келәд, цаг үрәһәд бәәнәт?

Һанзинь һартнь бәрүләд, манд өгчктн, бидн һарч «һал тәәнәвидн»! — гилдҗ татх, түлкх юм хәәлдәд, ниткрлдәд бәәдг, доһлң Дорҗин Манҗ, Батан Өвлзә, Нармин Манҗ ахта, баахн адучнр, һаран мошклдҗ, шууглдҗ инәлдв.

— Баһчуд түрд гитн. Мел адһад, атхсарн ааһ мах авад, одхар седнәт. Богта мана бүлд бәәнә, Богтан күч-көлсн мана күч-көлснлә холвлдата. Хамаран одх болһнат? Үнән келхлә үлдх. Шуугаһан тохртн. Колхозин ахлачд үг өгчәнәв,— гиҗ селәнә хүүвин ахлач келчкәд, әмт бүрткҗәхмн кевтә күзүһән суңһад цуһараһинь хәләчкәд үсән ясад суув.

Колхозин ахлач; теглг нурһта, тәв һарсн наста, ивтркә хурц нүдтә, хол тоолврта, хурц келтә. Эн колхозиг эврән эклҗ бүрдәсн. Олнд тоомсрта, олна төрт ухан седклән бүклднь нерәдсн Темәнг урньдад, уульн — гиҗәх күүнә бәәдл һарад, көк көвәтә бичкн цаһан альчурарн ам — хамран арчад, нүдндән козлдуран зүүҗ авад экләд келв. Темәнгин үгиг чиңнҗ, цөкрш уга олн улс, нег чигн үг, чикнәннь һазаһур һарһш угаһар, тагчгрҗ чиңнцхәв.

Эк, эцкнрин әрүн цаһан седкл һундаһад, эврә, күүнә уга амрг-иньгүдиннь зүркнднь чолу дүүҗләд йовснас кишго юмн хама бәәхв. Арвн сардан гесндән тееһәд, алтн шар уурган көкүләд, тавглҗ һазр ишкдлм бидн ташаһан элтл теврәд, генәд-гесәд өскхләрн мадниг кесн кергтән кемтг уга, келсн үгдән кир уга үнч болтха, амр эдлтхә — гиҗ үүдәсмн.

Аав, ээҗ болсн алдр коммуна парть, хүүвин йосн мадниг аврлт уга даҗрмҗас гетлгәд, алтн хаалһднь орулад, асрад өргхләрн, мадниг үрдиннь иргч сәәхн амулңта җирһлиннь элвг көрң бүрдәҗ җирһтхә— гиҗәнә. Иим сәәхн асрмҗта җирһл үзхвидн— гиҗ мана аавнр, ээҗнр, өвкнр санҗ йовсн болхий?

— Та Җооһа Богта эн мана хүүвин йоснла әдл килмҗ үзхв— гиҗ санҗ йовлт?

— Уга болл уга— гиҗ Богта хамр доран келв.

— Мел уга! Унх, көлглх бәәнә, уух, эдлх бәәнә. Эн делгрҗ йовх дөрвн зүсн малдан эврән эзн болвидн. Ях— гиҗ зовлң уга. Яарад оддг даҗрмҗ уга. Ода манд йир. Юн кергтә? Келит, би соңссв.

Эн колхоз бүрдәсн 1930-гч җилин бар сарин 23-нд «Оларн шиидәд иим колхоз — бүрдәҗәнәвидн— гиҗ намаг одхд Хальмг Таңһчин Облзу манд дем — гиҗ :

Миңһн хө, арвн дөрвн бод мал. Долан цуув девл. Мөрнд зүүдг хойр хамуд, дөрвн терг, дөрвн ноха, нәәмн шитм һастаһинь. Хойр ик ишкә, хойр бочг, нег хот хадһлҗ зөөдг буутк, нег эмәл, нег шилвүр өглә. Би тенүнәс нег чигн юм салһл уга танд авч ирәд, олна хург кеһәд, цуһарантн һарт бәрүләд өгләв. Тадн тенүг сән меднәт. Тиигхд тер хургт эн Җооһа Богта бас билә. Манла әдл колхозин төлә һаран өрглә. Богта тиим эс билү?

— Тиим, мел үнн— гиҗ Богта хамр доран һазр хәләҗәһәд келв, нам ард суусн улст соңсгдсн уга.

Эн деер келгдсн манд күртсн мал — гер, өлг — эд көлгн нидн җил йовулсн баячудын мал бәәсм. Тер кулак гиһәд йовулсн улст эн Җооһа Богтан наһцхнь найнтаңкна күн харһсмн гилһнлә, Богтан зүркнднь зүн шигдсмн мет агдһлзад одв. Тенүгән олнд медүлш угаһар хуухлзад, хууһан мааҗад улм һазрла наалдв.

Ода мана колхозин хөд, мөрд, бод мал, темәд, ямад — күртлән дегҗ өсәд таңһчдан тоомсрта колхоз болҗ йовна.

— Олн мана хүүвин йосна Миҗә Мангч Улан цергт

унаһа чиирг хурдн мөрд өсктн— гиҗ мана колхозд шаңһас цевр цуста: «Бадакид», «Тигр», «Сайгак», «Чиребренд», «Левитан», «Герой», «Джентлмен» гидг нертә сәәхн аҗрһс өглә. Хаҗуһин улс хәләҗ бахнь ханш уга «Мини бол» гим дүңгә мөрд билә.

— Ю келхв! гисн дун олн дундас тодрха соңсгдв. Теднәс айта гидг һурвн аҗрһс шатасна туск төр эндр ичртән ишкә хаачкад, араһан зуучкад шүдн заагурн кииһән авч күр кеҗәнәвидн.

Халун цуста, әмд зүрктә күн йир хамаран хәләҗәһәд тиим нүл уга адустур һаран өргдв? Тиигҗ му үүлән эзлҗ, мокан җаҗлҗ, мал күмн уган әмнд күрч му, киртә нер авч үкхин ормд «тана эн йоснтн, эн колхозин бәәдл, җирһл нанд таасгдҗахш. Мини хаалһ тал­дан — гиһәд, хар һазр цумлад йоралднь орхинь яһна! Бидн ядхдан — чини хәәснчн тер «сак-бодин» орнд төр гих биләвидн. Ода юн гихв! Үрн-үрнд иим хар санан бичә үзгдг. Тиим күн хөөт төрлдән хар тамин йоралас бичә хөөһтхә! — гиҗ хараһад, мана колхозин һазрас сүүлднь һал уяд көөхмн!

— Чик, чик көөхмн, баячудын ардас, ардан хәләл уга оддгар кехмн! гилдҗ адучнр нойта улс хәәкрлдв.

Темәнг эс медсәр Богта тал нүднәннь булңгар хәләһәд, шинҗләд бәәнә.

Богта толһаннь үснь йозур күртлән улаҗ одсн бәәдлтә хормаһарн көлсән арчад, ширвһр сахлан үмтәһәд, хая-хая утар татад саналдчкад сууна.

Җооһа Богта улан цергт церглҗ йовх һанцхн хәләсн көвүнәннь җирһл, көгшрх насндан үзҗ. Манла хамдан бәәһәд, эн нертә колхозин әмтсәр ясан өргүлх саната болхла. Эн олн өңгиннь чирәд үнән келтхә. Энүг кен нааран канюшнд һал өгтхә — гиҗ илгәсн болна теднәннь нер-усинь манд келҗ өгтхә, нань юмн керг уга.

Һазрла наалдад, хавтаһад суусн Богта, зөөгт хатхулсн мөрн мет, адгһлзад толһаһан өндәлһчкәд, араһан зууһад, көлсн ивтрәд бәәсн бор киилгиннь захин товч тәәләд, хәрү товчлчкад дәкн дорагшан һудыв.

Эн шууган гемшән халун өсрңгдән Богтаг әәлһәд, үг келүлл уга авад одх бәәдлтә. Баһчудас баһар келҗәнә «бийсинь зарһ» кех саната. Ода яһса — гиҗ санҗаһад Бата һаран өргәд:

— Нанд нег цөөкн үг келҗ болхий?— гиҗ сурв.

— Болх, болх, Бата наран һар!— гиҗ колхозин ахлач дуудв.

Ик, баһ уга Бата ю келдгҗ— гиҗ ормалдцхав.

Бата хург толһалҗасн улсин өөр ирәд, ширән өнцг түшәд зогсҗаһад эклв:

— Җооһа Богта, юн хар мөртә хальмг келтә орс, хотнас сурһуль сурч йовх нуста көвүн хойр нанла харһв!— гиҗ дотран манд уурлҗадг болх. Ода яахв? Уурлтн, харатн, тана дурн. Би сурһульдан йовн— гиҗәһәд хар модн һанз олдсна тускар Муузраһас соңсад, хәәрн мөрд, хәләҗ йовсн тана көлсн харм болад, хоолдм хот орсн уга. Эн хар модн һанзин эзинь олҗ болхмн болвза гиһәд, колхозин ахлачла селвлцәд, сансн сүүвән келәд, хотн, хоша, хадлһна улс эргәд йовҗ, йовҗ генткн эн Ва­силий санандм орад, энүнтә ухаһан селвлцәд — иим нег сүүв һарһад сөрий — гиҗ күүндләв. Тер юңгад гихлә кезәнә мана хальмгудын зәрмснь «медхшв гихлә нег үг», үзсн угав— гиҗ келдмн— гиҗ келдг бәәсмн. Төҗг келәр алдг — унг келәд оркдг улс бәәнә, тер күүндән харһад оддг болвза гиһәд Василиг йовуллав, йова, йовҗ аш сүүлднь мана сүүв олн танд туста болҗ йовх бәәдлтә.

Мадна өвкнриг, әңгнриг, тадниг аврлт угаһар даҗрҗ зарҗ йовсн баячуд, эн шин җирһлд түлкгдәд йовхларн; урднь онц бийсәрн эзлҗ йовсн мал, гер һазртан харм төрәд тачаһад йовцхана. Теднә ормд иим олна колхоз, совхоз бүрдәһәд өсәд, өргҗәд йовхла танд үлү үзәд, юуни арһар болв чигн хорлтан халдахар седәд йовцхана. Тедн маниг хармнш уга. Тиигхлә бидн чигн тедниг хармнш угавидн! Бидн ямаран мекәр болв чигн тедниг илдкҗ, колхоз делгрлтин хаалһд көндлң харһсн харшлтынь уга кех зөвтәвидн!

Василий бидн хойр, тер суусн баһчуд цуһарн одахн гилтә баячудын тавг дорас мөлтрләвидн. Тегәд чигн ба­ячуд, теднә салтр, үлдл гиһәд оркхнь, зүркән дарҗ тесҗ сууҗ болхш. Тедү дүңгә өршәңгү уга болвидн.

Богта мана эцкнрлә әдл күн. Баһасн авн байна малын сүүләс атхад, му заяһан эдләд өссн күн— гиҗ энүнд келцхәв. Тиим улст бидн дөң болхас биш му юм һарһш угавидн!

Бидн ода Богтад бийднь тус болнавидн — гиҗ йовад Богтана бийләнь харһвидн. Ода юуһан келхв? Богтан тәвсн хүв гилһтә. Богта тәвсн хүвдән даалһҗахла тагчг суутха. Тәвсн хүв биш, талдан улсин һарин сүүдр болхла, тенүгән эн хургт илднь келәд, гемән суртха. Богтаг мөрдәд олҗ авсн улс, Богтан цаадкинь чигн олҗ авхвидн!

Тер цагт Богтад бийднь му болх — гиҗ Бата үгән чиләв. — Чик, чик, сән гидг селвг болв! — гилдҗ шуугцхав.

Колхозин ахлач Батан һар татч авад сегсрв.

— Келтхә, келтхә, юн сувс емксмн кевтә суксиһәд сууна! Келүлҗ авл уга, яахмн билә, — гилдҗ колхозникүд хәәкрлдв. Айдтн, бичә зүдәһәд бәәтн! Келх, келх — гиҗ ахлач шууга төвкнүлв.

— Ода ю келүлхмт энүгәрн. Хур ора бәәтл ирәд, хар модн һанзан ген, хәәртә аҗрһст һал өгснь ямана хошнгас ил болв. Зарһд орулҗ өгхмн. Нанд өгтн, би «Улан-эргд» күргчкнәв. Дәкҗ мөрнә үнр соңсгдго һазрт күргтн — гиҗ сурнав доһлң Дорҗин Манҗ олнур нүдән ирмҗ хәәкрв.

— Не Богта та үг келхәр бәнт аль угай? Дурнь — гиҗ селәнә хүүвин ахлач олна һар өргүлх бәәдл һарад босв.

Богта үргсн темәнә бәәдл һарад хойр эм деегүрн ардан хәләчкәд, дор ормдан босад зогсв. Цуг Богтаһур чикән өгцхәв.

— Не, не келтн, нааран һартн! — гиҗ колхозин ахлач дуудн Богта зөвәртән менрәд зогсҗаһад, хуухан мааҗад, хойр һарарн хуучн картусан үмгн бәәҗ:

«Кукд! Би иим олн улс заагт келх үгән келҗ чадш угав. Колхозин ахлач, хүүвин ахлач, ячейкин сегләтр һурвнд онц келхәр седләв... Келх юмн бәәнә... Зуг олн танас сурҗах юмм эн хамгиг цергт йовх һанцхн көвүндм бичә соңсхтн. Тадн үртә садта улст. Үрнд йилһл бәәхш. Намаг яһнат дурнтн, мини гем гиһәд, келлһнләнь келнь ээдрәд, хамрнь күңшү дүрәд, хойр нүднь нүлмсәр дүүрәд, хоолнь зәңгдрәд одв...

— Гемән медҗәхлә келтхә, бидн бас соңсхар бәәнәвидн. Күүнә даалһвр күцәхән медсн күн, келхдән мууха бермсҗәхмб! — гилдҗ суусн улсас хәәкрлдв.

— Не энүндән иигәд завср кецхәй. Цәәһән ууһад, мөрдән услҗ авад нег час шаху болад хәрү ирцхәтн. Богта үлдтн— гиҗ ахлач зарлв. Әмтн шууглдад, зәрмснь Богта тал му нүдәр хәләлдәд, үүдәр әрә багтад — һарцхав. Минь эн замд колхозин саальч Муузран Цаһан нег донҗг үстә, тоста халун цә, Богтад авч ирв. Богта Цаһанд ик гидгәр хансн бәәдлтә хәләчкәд, цәәһән ууһад клубт үлдв.

Парт ячейкин сегләтр, хойр ахлачнр һурвулн хотнас зөвәр зааград кеер одад, һурвулн бий-бийән хәләлдәд йовһн суулдад онцлдв.

Клубын өөр тәәлчксн тергин деер баһчуд хурад орксн тәмк тадлдад, Богтан туск төр күүндлдәд шууглдад бәәцхәнә.

Онцлдҗасн һурвн залус өрәл час шаху болад, Богтаг дуудулҗ авад, дөрвүлн болад сууцхав.

— Тер күүһитн Темәнг тәвшго деерән һарч. Хәләлт, өмннь һарад суучкҗ, өрчәрнь орад, өрәрнь һарч одн — гиҗәнә. Эв гиһәд, акад юмн, мана ахлач басл арһта — гиҗ, тергн деер элк түргүр кевтәд, тәмк татчасн бригадир, Кичгә Муута, утар татч, бахтҗ келв.

Не Богта нууһад, нөөһәд керг уга. Мөр танаһар ор­ад күрч ирв. Хәрүцдг арһ танд уга. Үнән келон күүнд үкл уга гидг биший. Бидн таниг сән меднәвидн, таниг тиим юм һарһх — гиҗ төрүц күн санҗасн уга билә.

Үн ишкүләд өгхләтн, таниг зарһд өгхшвидн. Эврәннь дааврт авнавидн, манд күн кергтә. Тер халурхад хәәкрлдҗәх баһчуд соңсвт? Теднтн мөч, мөчәр салһад авч одхмн. Тер юңгад гихлә; әмн арсан өгәд арднь дахҗ йовсн малдан хуру. Теднә зөв, тиим болх зөвтә. Болв, тедниг үгдән орулҗ болх — гиһәд, Темәнг нег шарлҗ хуһлҗ авад шүдән шигшләд, хурц хойр нүдәрн, Богтан хойр нүд бурһудҗ үг күләв.

— Залус, ода яахв. Саахна тана келсн наһцхасн көлтә үкҗ йовсм эн. Өөрк хойр залус дәвәд улм өөдрцхәв.

Тер мини наһцхин көвүн өөрән нег байна көвүтә хоюрн Сиврәс орһҗ ирцхәҗ. Тедн йоснд үзгдш уган кергт энд, ар эргәд бүглдәд йовцхана. Намаг нам хама йовсн һазртм олад күрч ирцхәнә, наһцхм иигҗ келүлҗ: «Эврәннь махан күүнә хәәснд чанулчкад, эс медсн бо­лад, ә уга өөрнь дахад йовх болхла әмәрн шордхч, көвүһәрн шордхч!

Зееһин келн хорн, наһцхин һар күнд — гидг үлгүр мед. Наһцхинь кишг колхозд көөһәд орулчкад, хамаран хәләһәд арднь дахад йовнач? Бидн малыннь кишг авл уга һарсиг чи меднәч. Зүркм тачаһад, элкм урсад йовна. Арһ болхла тер малмудасм хулхалҗ авад хурлд бәрәд, нанд әмдәр буй келһүл, һал өгәд шатаһад үнринь деедин орнд соңсх. Тиим арһ уга болхлачн, арһичнь мини көвүн хәәх, колхозд адуч болҗ теднә мал хардгчнь кезәмр уурх».

Ода эн көвүнь нанд амр өгчәхш. Тер ик хур орсн асхн тер мини наһцхин көвүн намаг дахулҗ ирәд, канушнин ард бәәсн буру хәләсн эрг дор намаг күләҗәһәд нанар күчәр һал өгүллә. Тәәрчксн тав хадг оһтр бу

авч ирлә. Тенүгинь тер колхозин ардк элстә шар эргин — гиҗгт ишкәһәр ораһад дарчклав. Тенүгинь асхндан ора болсн цагт намаг дахулҗ одад автн. Эс гиҗ тер һанцхн хәләсн көвүндм харш болн гиҗәнә — гиһәд бирд тәвәд уульв. Тер хойр көвүд, эн зәңг соңсхларн, сөөни бийднь намаг ирҗ алх — гиҗ нүднәннь нульмсн заагур экрҗ келв.

— Алхн уга. Ода бидн таниг харсҗ чадҗанавидн. Ода теднән альд бәәдгинь меднт? — гиҗ сегләтр шимлдәд гилтә сурв.

— Мини наһцх «Нохан сүл» — гидг һазрт йовсн Найнтахна колхозин хөөнә хошд бүгнә, тенд нег саднь бәәнә.

— Найткнь ар — нуурин һүрвд йовсн консовхозин адуна хошд бүгнә, тер һазрас туугдсн улс — гив.

Не сән, цуг медгдәҗәнә. Үгән ахрдтн! — гиҗ, сегләтр үкс — гиҗ йовхан санҗ босв!

— Цаадкстн зөвәр байрта, үгтә, күүртә маңна тиньгр аашцхана Богтан бәәсән шавхчксн бәәдлтә!— гиҗ тергн деер бәәсн баһчуд, тенд, эндәһәр тарад суусн улс, хәрү клуб тал шууглдҗ хурцхав.

Ода энд юн шин юм келнә гилдәд, клуб дүүрәд су­усн улс орҗ ирсн ахлачнр тал хәләлдв.

— Не залус ахрарнь келхд иим болв. Эн хар модн һанз эзән олв. Эзнь эн суусн Богта— гиҗ Богта тал һанзарн заав. Богта экнәс авн нуусн уга билә. Манд эн һанзин эзн Богта әәмшгтә биш. Җооһа Богтаг җоладад авчкад әәлһәд, әср әәмшгтә йовдл Богтан һарар келһәд, мана җирһлд харшлхар йовсн улс әәмшгтә. Тенүгинь олҗ авхар, ик олн зүсн эсв эсвләвидн. Ода тер улс олдҗ йовна — гиҗ келҗ болхмн. Тедниг олхд Богта манд үнн седклән келҗ өгв.

— Кемб? Кенәхнә Күмб? — гилдҗ цуг Богта тал өврмҗ кеҗ шууглдв.

Айдҗатн, айдҗатн — гиҗ сегләтр хойр һаран өргв.

Эс медгдсәр энд, тенд эргәд, әәмтхә, сөвк улс гөлмн мет ораһад авчксн иигтә утцна үзүринь Богта манд бәрүлҗ өгв. Барсин сүүләс бичә бәр, бәрсн хөөн бичә тәв гидмн. Бидн үзүринь бәрҗ авбидн. Орадг иигинь олҗ авхвидн.

— Илднь келтн энүгән. Яһна гиһәд бүрслүләд бәәнәт? — гиҗ ард суусн адуч көвүн ташмган өргҗ хәәкрв.

— Бичә хәәкрәд бә, Церн. Чи эмнг мөрнд цалм хаяд орулчкад арһмҗиннь үзүрәс дөрәлдәд авхларн, арһмҗарн татад өөрдә йовҗ урлынь цорвдад, чикнәснь авад, бәрҗ эс авнч. Тер мет бидн арһмҗин үзүрәс бәрәд авчксвидн. Удл уга тедниг урлынь цорвадад авад ирхвидн.

Тер төрм бидн медгдҗәнә. Тернь мана һарт— гиҗ санхмн. Ода нег хаһлх төр эн суусн Җооһа Богтан тускар күүндҗ шиидвр һарһх төр.

Богтан тәвсн хүв, тәвн тавн наснь ода олн мана, һарт бәәнә. Ухалтн, ямаран шиидвр һарһий?— гиҗ үг келҗәсн сегләтр олн тал инәмсклҗ хәләв.

— Ямаран шиидвр бәәх билә! Һанзнь олдв, һанзин эзн Богта болад бәргдв. Эврән цугинь келҗ өгв, зарһд орулҗ өгхмн! — гиҗ саак доһлң Дорҗин Манҗ хәәкрв.

— Бидн чигн тиигҗ санҗанавидн, шатасн аҗҗрһсин ялынь өгтхә — гиҗ Манҗин зөвд багтлдҗ цөөкн улс шууглдв.

Зарһд өгәд, засгла харһулдг йосн бәәнә. Зуг кениг, ямаран гем, яһҗ һарһсинь, хәләх кергтә. Кемр тер һарһсн гемнь лавта тер күүнә уханас, хорлтан халдахин үндсәр һарсн угаһинь оньһхмн. «Эр нег эндүрдг, эрг нег нурдг» гидг үлгүр бәәдг биший. Эндүрәд орксн болвза. Кемр мана нөкд, җөөлн цаһан саната сурһуль, эрдм тату болад күүнә авт орад савад, сандрҗ йовхинь медхлә, тер күүнд бидн хаалһинь зааҗ өгәд, бийсән дахулҗ, асрмҗ өгх зөвтәвидн. Тегәд келҗ, келҗ мини келхәр бәәхм иим: Богтаг бидн меднәвидн. Байн, нойн тохмта күн биш. Колхоз бүрдәхм— гиҗ хурсн түрүн хургт Богта ирҗ бийнь сән дурар орла. Терүнәс нааран үнн чик седкләрн көдләд йовань эн.

Ода наснаннь ик зууһинь авсн эмгн, өвгн хойр. Көвүнь улан цергт церглҗ йовна. Бернь тер суусн Болха, цуг таньнат, йоста гидг шунмһа көдлдг эн цагин бәәдл, бәрц йоснднь медсн күн. Эн хар модн һанз оллһнд ик дөң болв. Ода Богтаг зарһд өгәд яһий? Олзнь юмб? Манд күн үнтә. Тер төләд мана адучнрин бригадас, нег бригад Богтаг дааврт авад, хамдан көдләд хәләтхә — гиҗ санҗанавидн.

Богта улм цааранднь үнн чик седкләрн саг-сергг болҗ көдлхәр үгән өгв. Бидн ахлачнр парт ячейкин товчанта (бюрота) зөвчләд тернь чик — гиҗ тоолвидн.

Тадн ю саннат? Олн тана сүв-селвг соңсий?

Богтаг нидн җил туугдсн баячудын элчнр әәлһәд, толһаһинь эргүләд иим зеткрлә харһулҗ. Бән-бәәҗ бийстн цугинь медхт — гиҗ, сегләтр үгән төгсәв.

Колхозникүд зөвәр удан хоор-хоорндан шимләд күр келдв.

— Богта намаг бригадир болснас нааран нанд көдләд йовань эн. Иим зеткрин шалтанла харһх — гиҗ, кен санҗ йовла, яһад Богта һаран бузрдаснь ода медгдҗәнә. Тер учр деерәс бидн бригадарн колхозин хургт даавран өгч Богтаг хәрү авий — гиҗ, күүндвидн — гиҗ Кичгә Муути босҗ, келв.

— Богтаг бәрҗ авч ирсн күүнд даалһҗ болҗана — гиҗ шог кеҗ инәлдцхәв.

— Би бишв, Бата Василь хойр олҗ авла! — гиҗ Му­ути хәрүцв.

— Авнавидн, аав, Муути, ма хойрин һарас юмнд одш уга. Кемр тер кишванрнь кеерәһәр харһсн цагт аав ма­нд келтхә. Тер цагт бидн тедниг мишгт дүрәд үүрәд авч ирнәвидн! — гиҗ Болха бер босад, толһаһасн шувтрҗ йовсн барта цоохр альчуран бон бәәҗ келв.

— Цаас бичтн, бидн цуһар һаран тәвҗ өгнәвидн гилдҗ Муутын адучнр хәәкрлдв.

— Сән, сән, залус гидг эн. Уснд унсн күүнд шарлҗна бийнь дөң болдмн! — гиҗ колхозин ахлач дөгәҗ өгв. Урднь харухад хәәкрлдҗәсн баахн адучнр Муутын бригадын зөвт багтҗ Богтад наадта, шогта үгмүд хайлдҗ нирглдв.

Урднь һазрла, һазр болад хавтаһад суусн Богта — үнб? худлв? — гих бәәдл һарад, толһаһан арһул өндәлһәд, олн тал нег хәләһәд, хург толһалҗах ахлачнр тал нег хәләһәд һоорад суув. Хойр нүднь уудсн болад, хумхлтсн чирәннь хурнәсднь тинилдсн болад уульҗах, инәҗәхнь медгдхш.

— Не, та Богта, юн — гиҗ, санната, зөвтәй?— гиҗ парт ячейкин сегләтр Богта тал хәләҗ, инәмсклв.

Богта дор ормдан босад, чирәһән үмгәд, ширһр сахлан ясн бәәҗ эклв:

— Ода олн тандан ю келхв. Ик гидгәр ханҗанав. Орчлңгин йосн, өөрдин заңгар баһасн авн әәҗ заргдҗ дассн наһцх Бембин үгд орад, хәәртә адустын әмнд күрәд, олн таниг болн онц бийән зоваһад, ик гидг килнцд орув. Килнцнь тер илгәсн улсар һартха — гиҗ Богта дот­ран зальврв.

— Әмт болн әмән зоваһад, нууһад үкәд йовхар, эрт ирәд, иигәд келәд өгсн болхнтн, гемнгдх биш нам ачлгдх биләт — гиҗ Богта тус герин эрс дахад суусн Мууһа Дош келв.

Богта нам ю, күүһән медл уга «ә!»— гиҗ ардан эргв. Келтн, келтн — гиҗ хаҗуднь суусн Каани арднь орв. Би нам яһсн кегсм кергтә биш. Зуг тер Улан цергт йовх көвүн эн му бер хойртм хөөн, хөөнән ацан болх— гиҗ әәҗәләв. Буйн болтха эн йовдл көвүндм бичә зәңглтн — гиҗ, сурҗанав — гиһәд, нүднәсн һооҗсн нүлмс хойр һариннь нурһдар арчв...

— Бертн яһад му болх билә? Йоста сән бер гидг эн. Эн берәсн биш кезәнә гер авхиннь өмн Шохндан Бүүрчәр келһҗ авсн цаһан мөңгн цокарта, хар модн һанзан олхн уга биләт. Бер Болха, аавдан тәмк нерҗ өг — гиҗ хар модн һанз Темәнг берд өгв.

— Акад юмб, минь энүг Шохндин Бүүрчәр келһсиг яһҗ медвч? Ю болв чигн меднәт — гиҗ Богта толһаһан зәәләд маасхлзад инәв.

— Би олсн биш Бата Василий хойр олҗ авла — гиҗ Болха һанзарн Василий тал завдв.

— Медл уга яахм билә, эмгнтн келҗ өглә — гиҗ ахлач инәв, цуһар Темәнгиг дахад шууглдад инәлдв. Шуугана дүүрәнд зермнь босад һархар седцхәв.

— Баахн зуур түрд гитн, хург чиләд уга. Дәкәд нег төр бәәнә — гиҗ сегләтр һаран өргәд, ахлачд үг өгчәнәв гив.

— Зөв махла өмсхлә толһа хандг, зөвтә үг келхлә зүркн хандг биший. Иигәд олна зөв дииләд йовхла, зүркн лавтан ханад, күүнд җивр урһсн болад бәәнә. Үзгдл болсн хар модн һанзин эзинь эврәннь цецн ухаһарн олҗ манд нөкд болсн Бата, болн тенүнә ам авлцсн иньг, Сергән Василий хойрт эн ол колхозникүдин нерн деерәс ик гидг зүркни ханлт өргҗәнәв! Цуһар шууглдад альх ташлдв.

Колхозин правлян Батад шатагдсн аҗрһин тохм цевр цуста алтн һалзн дааһ унулҗана! Батаг сурһуль төгсгәд иртлнь дөнн аҗрһ болх. Сергән Васильд «Чиребрендин» тохм көк бор үрә унулҗанавидн!

— Өлзәтә болтха!... — гилдҗ альх ташлдҗ шуугцхав. Мана колхозин шунмһа көдлмшч Болха берд иш экиннь үгд орл уга зөргтә цецн үүлдвр күцәҗ олн манд нөкд болснднь ханлт өргҗ цеңкр торһн хувцна эд өмскҗәнәвидн! — гиҗ ахлач альхан ташв.

Колхозин тооч бичкн хар көвүн дорвлҗләд эвксн цеңкр торһ һурв саҗад, Болхан барун эм деер тәвв. Цуһар шууглдад, «хадман бәрүлҗ өгсндән ханлтын өмскүл өмсҗәнә, өлзәтә болтха — гилдҗ инәлдҗ, альх ташлдв.

Не залус иигәд хург төгсв, үг келх, зар тәвх күн бәәнү?— гиҗ ахлач сурв.

— Бәәнә!— гиҗ барун ар шуһуһас күүкд күүнә ә һарв.

— Сурһулин багш Занда, зар тәвхәр бәәнә, болв.

— Эндр асхн нәәмн часла эн клубт сурһульдан йовҗах Батаг үдшүлгч баһчудын нәр болхмн цуһар ирцхәтн — гиҗ зарлв.

— Маднд тер нәәртн ирҗ болхмб? — гиҗ ар захас босад һарч йовсн адуч көвүн хөкрлв.

— Болх, болх. Ик удан бәәл уга ирцхәтн — гиҗ хойр бригадир медәтә адучнр, колхозникүд ахлачнрла мендләд һарцхав.

— Би яахмб? — гиҗ Богта ахлачас зөрг угаһар бермсҗ сурв.

— Яах билә, хәртн, көдлтн одак мана күүндә бичә марттн. Менд йовтн! — гиҗ һаринь атхцхав.

— Көдлмштән йовсн, хургт эс ирсн улс хургин хөөн «не хургтн юн болв? Богтаһан ямаран чааҗла харһулх болвт? Богта канушнд һал өгч гиснь үнн болву?...» — гилдҗ харһсн хойр күн болвас икәр соньмсҗ төр кеҗ ниргцхәв.

Бата Василий хойр хургас шууглдад һарч йовсн улсла цуһаралань һар атхҗ мендләд ик гидг байрта Муузраниг темцәд һарцхав.

— Та хойр мөрдән миләлһкән бичә марттн! Василий чини бор үрә мини адунд йовна— гиҗ доһлң Дорҗин Манҗ теднә ардас хәәкрв.

Бата, чини алтн һалзн мини адунд йовна, мана хошт ирҗ йөрәлһ— гиҗ Ован Сарң ташмган өргв. Бата Ва­силий хойр ардан һарарн дайлдад цаарлв.

Чи Василий тер колхозин унулсн мөрән сурһад, сән гидг унаһа мөр кеҗ ав. Терчн айта гидг мөрн болх йоста. Би Ноонинд, хө хәрүлҗ йовад нег дәкҗ Анҗан күүкнә хүрмд үр көвүдтәһән одлав. Тиигхд Анҗан герин өмн сөөһәд цулвурарнь холвад орксн мөрд дунд күргнә унҗ ирсн мөрн— гиҗ, эн чамд унулсн үрән зүстә өңгтә бор мөрн цаһан мөңгн худрһта, омрувчта, җовута эмәлтә, долан төөлг ногтарн наадад зогсҗасинь үзәд икәр дурлад, байнд үлү үзәд, тәвсн хүвдән һундад, иим мөрн манд кезә учрхм болхв гиһәд уульсан төрүн мартхшв.

Цагин селгән гиһәд, иим акад юмн. Сах селҗ тусна гидг эн. Ода чи, бидн хойр иим зүүднд орм, сәәхн мөрдин эзнь болвидн.

Ода тер мөрндән сән гидг сур цуца келһҗ ав. Айта гидг эмәл кедг Эвән Сөңкү гидг күн «Цаһан элснд» бәәнә. Цаһан мөңгәр җову, товру, элән сүл кедг Балдра Нааңк гидг күн Өмн нуурт бәәнә.

Э-эх, би энд бәәсн болхнь: цулвур, олң татур чөдричнь эврән чамд гүрҗ, өгх биләв — гиһәд Бата барун һа­ран Василин күзүнәс авад дүүҗлгдв.

Чи хамань иим эрдм дасад йовсмч? — гиҗ Василий Ба­тан даларнь ташад теврв.

Эн хамгичн би ики эрт бичкндән дасад авчклав. Ма­на хотнд Бадаша Куш, Чүдә, Ноост гиһәд угатя ах, дү һурвн бәәлә. Куш Ноост хойрин нертә, маля гүрдг урчуд билә. Тедн маля эс — гиҗ шилвүр гүрх — тасм өөчүрлҗ кесн цагтнь би суринь бәрҗ, татч өгдг биләв. Тиигәд, хәләһә бәәҗ: нәәмн тасмар дөрвн тал һарһад, зурһаһар моһан зо һарһад, дөрвәр зегсн гүрә гиһәд дасад авчклав. Хавтаһар олң, татур гүрдгчнь амр юмн. Намаг эс иткҗәхлә минь ода мана өвгн Муузра хойрас сур. Хәрнь эн хамгиг эсрң хавртан намаг иртл күцәҗ ав.

Маниг зарҗ эдлҗ йовсн баячудын һацанд, үүлн өңгтә боран унчкад саак мини эзн Богзг мет колхоз, сов­хоз хоорнд гүүлгәд бә. Яһлав, җора болсн болхинь яһна. Дааһн цагтнь чамд өгсн болхла җора сурһҗ болхмн билә.

— Яһҗ сурһдв, бас меддг болхуговч— гиҗ Василий чикән өгв.

— Дааһнаснь авн өрәлдәд бәәхлә җора дасчкдмн. Ода үрә мөрнд яһҗ дасхдгинь медҗәхшв. Би тер нанд зааҗ өгсн мөринь колхозднь хәрү белг өгчкнәв. Колхозин мөрн болад өсг. Сурһулян даснав, нань нанд юмн кергтә биш. Сурһулян сәәнәр дасад авчкхла, мөрн олдх!

— Мөрн биш, машиһәр гүүлгәд бәәхүговч тер цагтан намаг бичә март — гиһәд хойр иньг иргч җирһлән күүндә йовҗ, Муузран һаза күрч ирцхәв.

Батан аав буурл өвгн Муузран һаза өрүн харшулсн ташмур арһсан зөөһәд овалҗаҗ.

— Аав, мендвт! Бата ма хойрт колхоз неҗәд мөр унулв. Герт орҗ йөрәтн, маңнаднь тос түркдг эс билү?— гиҗ Василий шог кеҗ өвгнә өөр ирҗ зогсв.

— Кишгтн ирәд, киимтн һолиҗәнү? Нань та хойрт кедг керг угай? Өдр, сө уга кеер нарн, салькнд шатад малын ард дахҗ йовх өвгәр зог кех, та хойрт дутг болву? Җооһа Богта та хойрт ю кев? Кишва нохас! Та хойриг холвлда йовҗ, Богтаг түүрмд суулһҗ гилдәд әмтн шууглдад йовна. Күслән күцсн һәәвһә улст мөр унулл уга яахм билә! Ода намаг далта өвгн көдлмш кеҗәнә — гиһәд, бәрүлҗ өгтн, колхоз та хойрт темә унулх.

Чи Бата тер номдан йовх болхла эрт йов. Чамаг угаһар чигн әмтн ә-бәәһән олх — гиһәд, һартан бәрҗәсн хойр арһсан угзрҗ хайв.

— Я, яһлав, аав та мартчквт? Бата, бидн хойр кезәнәс, нааран холватахн. Саак Богзгаһас орһҗ йовхднь би эн күүһитн ишкә дор дарад, әмтнәс бултулад танад сөөһәр авч ирлүс. Ода энтн сурһульта, олнд туста залу болҗ йовна. Тер бийнь намаг мартад уга. Ода шинәс хойурн толһаһан холвчкад, чадсарн колхоздан дөңгән күргҗ йовнавидн. Бидн баячудла болн теднә салтрла кезә чигн эвцш угавидн, Бата тиим биший! — гиҗ Василий толһаһан гекв.

— Я, һәәд од, чи Сергән Васкийчи? — гиҗ өвгн нүдән нухад, Василий тал ширтҗ хәләв. «Көвүһитн кеерәс олҗ авв, таньҗант? Зуг намаг авч ирв — гиҗ күүнд бичә келтн. Богзг цокҗ алх» — гиҗ Василий Батаг авч ирхдән келсн үг өвгнә сананд орад одв.

— Не, йовтн цааран, герт ортн гив.

Бата Василий тал хәләһәд, нүдән ирмчкәд, ю келснь медгдсн уга, хоюрн Муузранар орв.

Муузра маштг модн хона деер мах утлҗ сууна. Цаһан шааринь шүүһәд авчксн, улан зандн цәәд, тос тәвәд, самрҗана. Цә көвәһәрн көөстәд, хәәсн дотран зөв эргәд шиигәд бәәнә. Кандын үнр һазаһас орҗ ирсн күүнә ам-хамрар орҗ каңкнна.

Та хойр, цәәһән ирҗ уул уга, хама йовад йовната? Та хойрин төр чилхмн биш.

Батаг ирх болһнднь булмг кеҗ тоодг биләв, шидрә нам көдлмш ик болад чөлән болхш. Үдлә фермәс ирәд, та хойр «сән» залусин бәрҗ авч ирсн Богтад, медәтә күн толһань өвчәдг болх гиһәд, цә чанҗ авч одлав. Көөрк седкләр зовад, үкҗәх бәәдлтә, чирәнь цәәһәд бәәҗ.

Тер цәәһиннь һал деер, та хойриг идтхә гиһәд, булмг келәв, — гиһәд Цаһан Бата, Василий хойрт өвгнә үд авдг хуучн агч тавгт дүүргәд кесн булмг, хойр цоохр эрәтә модн ухртаг тәвҗ өгв.

Тавглата булмгин көвәһәрнь хәәлңгү шар тосн мелтклзнә, каңкнсн хуурдн үнр хамрар орҗ таангрна.

Бата Василий хойр нег-негән хәләлдәд, докъя өгчкәд, ухрмудан авад, булмгур орцхав.

Арһс хураҗасн өвгн, көөркүг һундаһад оркв билтәл. Батата хоюрн нег-негндән басл эңкр, үрнд, орс, хальмг гих юмн уга — гиҗ санад, бийдән наалдсн шора, бог хормаһан саҗад унһачкад, Бата Василий хойрин ардас, эн ачта хойр залуг тооҗант! — гиһәд, герт орад ирв.

Василий, не, ода манд гүрмим бидн өгв, — гиҗ санад, Бата тал хәләһәд хүүхлзв. Бата булмг талан өргән заңһв.

— Аав деегшән һартн, цәәһән халуһар уутн. Богтаг сулдхад тәвчкҗлм!— гиҗ, өвгнд цә кеҗ өгв.

Та хойр цәәһән уучкад, махн болтл тер хорад орад амртн. Бата бийән уһаҗ авад хувцан селвҗ өмс гиһәд, Цаһан цаадк хораһур орҗ одв.

— Богтатн нам үнмб, худлв гиһәд, ардан хәләл уга одв, хавтхм цоорха болад, хар модн һанзан гееһәд үкн гивв — гиҗ эмгндән уурлҗадг болх гиһәд, Василий һочкнад инәв.

— Дими чигн биш, гемнь бәәнә. Нидн җил туугдҗ одсн байн наһцхнь нуувчар ирәд, Богтаг әәлһәд, мекләд үгдән орулад, эн мана колхозин канушнд һал өгсмн бәәҗ. Ода бәргдхләрн олна хургт нул-нол уга цугтнь илдкҗ келҗ өгв. Тер бултҗах улс хама бәәхинь бас келҗ өгв. Теднинь бәрҗ авхар манахс йовҗ одв... Тегәд Бог­таг үн келснднь хәәрләд урднь көдлҗәсн адучнрнь зарһд өгл уга, даавран өгч сурҗ авб — гиҗ Бата цәәлһв.

— Аа-а, нам тиим гиһит — гиҗ өвгн сахлан ясв.

— Тегәд эн хойритн мана колхоз ачлад, мөр унулв— гиҗ мах утлҗ суусн Муузра өвгнд соңсхҗ келв.

— Намий, би эдничнь нанар наад бәрҗәнә — гиһәд, уурлад бәәнәв.

— Не унсн мөрдтн утта көлгн болҗ, унҗ эзлх улснь ут наста, бат, кишгтә, олндан тоомсрта залус болҗ мини наснд күртн!— гиҗ өвгн йөрәл тәвв.

— Йөрәл шиңгтхә! Би бас тиигҗ йөрәҗәнәв— гиҗ Му­узра өвгиг дөңнв.

— Бәрҗ авхинь сән билә. Тер күүнә һарар һал шиләхдән дурта кишванриг— гиҗ келәд, Цаһан цө (плита) деер бәәсн илүрән (утюган) авад цааран орв.

Бата, хөөнә күзүнд кедү нурһн бәәдв, меддвч?— гиҗ хөөнә күзү нуһлҗасн Муузра сурв. Бата зөвәр тулҗаһад, зурһан болдг эс билү? гив.

— Амн нурһн зурһалн, ах, дү һурвулн гидмн.

Кезәнә ах, дү һурвн көвүн бәәҗ. Олсн, зөөсән әдл кеһәд эдлчкәд, бәәдг болна. Тиигәд нег өлн бәәсн цаглань бичкн дүнь нег хөөнә күзү олад авч ирнә. Бичкн дү анһучлад йовҗ одсн арднь хойр ик ахнь күзүг чанад һурвн әңг кеһәд хувахла, хошад нурһн болна. Хойр ик ахнь бичкн дүүһән медх уга гиһәд нег нурһ үлдәһәд, бийснь хошад дундур нурһ идчкәд, эс медсн болад бәәцхәнә.

Бичкн дүнь ирәд үлдәсн нурһинь эргүләд хәләҗәһәд: Амн нурһн зурһалн болдг эс билү? Ах, дү һурвулн бидн. Хошад нурһн күртхәс, нанд негн яһад күртсмб!— гиҗ келәд, ахнран ичәсн болдг. Тенүнәс нааран хөөнә күзүн зурһан нурһтаһинь медсмн. Олна отхнь цецн болдмн— гиҗ, өвгн маазхлзв.

—А, Муузра Хар хойр чамаг меклдг бәәҗ! — гиҗ Ва­силий Батан сүвәһәр хатхчкад инәв. Бата энүгичн кезәнә меддмн — гиҗ Цаһан келчкәд беш деер бәәсн илүртән хумха хурһан нүлмстәд күргҗ үзәд авад һарч одв.

— Амн нурһ яһҗ нуһлдгинь меддвч? Хәләҗ ав. Иигәд нуһлдмн; Муузра күзүнә амн нурһна нуһрсна нүкәр утхин үзүр дөлилһҗ орулад, хойр талагшан холькад, углгдад орҗ одсн хойрдгч нурһна ниилглгч бүлк керчәд, үярнь керчәд оркхла, гелдс гиһәд, унад одв. Энүг эс медхләчн хадмушлҗ одсн цагтчн амн нурһ нуһлулҗ, нурһ кемәлһҗ, шинҗлдмн. Харңһу сөөһәр хавс хадрулдмн. Хавчур би биилүлә йовҗ тәмк нерүлдмн. Нәрн шинҗ һарһулад, дал шавдулдмн. Эн хамгиг эс медсн күргн мууһин тоод ордмн, эс гиҗ күүкән өгдмн биш — гиһәд, Му­узра утлсн махан хәәснд тәвв.

— Хальмг күүкнд әрк зөөнә гидгтн ик җанҗата юмн бәәҗ. Хальмг күүкн үгдән... күчр бат. Келх үгән зүркндән дүрчкәд, келән шүдәрн оньслчкна. Тегәд чигн тиим үнтә болдг бәәҗ кевтә.

Мана орсмуд болхла күргн, күүкдән тиигҗ зовахш. Күүкнд күргн таасгдхла болад бәәснь тер. Эк, эцк зөв гисн угань кергтә биш, һар, һаран бәрлдәд, һазрин җиртң орад әрлцхәнә.

Бата ода Ик балһснд сурһуль сурч йовх күн амрарнь орс күүк авхугов. Нурһнла ноолдад, тәмк нерәд, нәрн шинҗ, тәәләд бийән зоваҗахар. Шар үстә, көк нүдтә, уутьхн майгта ик сурһульта күүк авад ир, — гиҗ Василий газетин кизәрт тәмк оран бәәҗ, дотран лугшад инән келв.

— Тиим юмн бәәх билә! Мини һанцхн әәдг юмн тер. Амндан зууһад өсксн олн үрдин отхн көвүн орс бер авч ирх болхла, ода манд һазр деер әмд бәәһәд керг уга! — гиһәд Василий тал му нүдәр хәләһәд, өвгн һанзиннь үмс цокҗ унһаһад тәмк нерв.

Бата Василий тал нүдән ирмәд эмкәһән зууһад, ду таср гисн докъя өгв.

Василин келсн үг Цаһанд бас таасгдсн уга. Ширә де­ер бәәсн ааһс, шанһан хала һадрт хәргүлҗ тәвәд, ширә ик ирмәг деер бәәсн тәрлк тохаһарн түлкҗ, унһаһад хәргүләд авад одв.

Хойр иньг цаадк хораһур орад, Бата Васильд сурһуль сурч йовх балһснань тускар, хальмг таңһчас кедү көвүд, күүкд сурһуль сурч йовхин тускар икәр соньмсаҗ келәд, күүндәд, һош-һош инәлдәд, сууцхав.

Цаһан адһн, шидһн цаадк хораһасн һарч ирәд, йовн йовҗ, толһа деерк альчуран бооһад. Үкр саахларн өмсдг лавшг (халат) элквч (фартук) хойран улан ширтә далһа суулһд тәвн, зүн тохадан өлгҗ авад, ардан үүдән хаал уга гүүҗ һарад, герин һаза ирҗ зогссн, деерән дала цаһан хала бедрмүд тәвсн, мөрн тергн деер сууһад үкр саадг фермүрн йовҗ одв.

Өвгн босад тәмк татчасн һанзиннь үмсинь унһаһад дерндг доран тәвчкәд, һаран уһаһад, аман зәәләд, цевр ус авад күрдән цавдв. Асхн мөргүлән мөргхәр бәәх бәәдлтә.

Хот кедг герт хард-хурд гиһәд, савин ә һарад, татата үүднә заагар болсн махна үнр һарад ирв. Ик удан болсн уга Муузра махан болһад, ик наальңһш тәрлкд тәвәд ууринь пәргүләд авч ирәд ширә деер тәвчкәд Бата, Васи­лий хойриг дуудв.

Хойр гиичнр һарч ирәд һаран уһаһад ширә һатц суу­цхав.

— Та хойр орс өдмгтәһәр идхмн болхуговт — гиһәд, Му­узра өдмг утлад тәвҗ өгәд эврән гиичнртәһән суув.

Тиигҗәтл һазак үүдн «хард» гиһәд ә һарчкад, зөвәр болҗаһад, дотадк үүдн арһул сәкгдәд одв. Арвн тавад, зурһад күрсн дүңгә хойр күүкн орҗ — ирәд үүдн хоорнд хавчхлздад тагчг зогсцхав.

— Э, — гиҗгтә күүкд ирҗ йовна, мендвт! Яһҗ йовлат? — гиҗ Муузра ширә деер кевтсн кенчрт һаран арчн бәәҗ сурв.

Хойр күүкн нег-негн талан хәләлдәд улм шахлдад зогсв.

— Батаг нәәрт иртхә — гиҗ дуудулв — гиҗ нег күүкнь әрә соңсхҗ келв.

— Кен наар гив — гиҗ Муузра күүкнә үгин өмнәс сөрлцүлҗ сурв.

— Занда! — гичкәд, күүкн башрдад, барун һариннь эркән хумс зуув. Василий зерглҗ суусн Батан көлин үзүрәр ишкәд, Бата тал нүднәннь булңгар хәләв. Бата күүкд тал эргәд хәләчкәд, күүкд нааран сууҗ мах идтн гив.

— Суутн, суутн, юңгад зогсад бәәнтә, модн шалвртавт? — гиҗ Муузра Василин ааһд шөл кеһә бәәҗ күүкдиг хөкрлв.

Күүкд нег негн талан хәләлдәд эмкәһән зуулдад, ичсн бәәдл һарлдад, зогсҗаһад, һарх бәәдл һарлдад, үүдн тал эргҗ йовад:

— Цуһар цуглрчкв, таниг күләҗәнә — гиҗ наадк нег күүкнь келн, — ода ирнәвидн!— Батан үг әрә соңсн, үргсн ямад кевтә, гүүлдәд йовҗ одцхав.

Василий босад һаран уһаһад, тәмк ораҗ авад:

Не Муузра икәр ханҗанав. Менд бәәтн. Цаһанд менд келтн — гиһәд, һаринь атхад мендлв. Аав, менд бәәтн! Би йовҗанав, — гиһәд өвгнә барун һаринь хойр һардҗд атхад толһаһан гекв.

— Чи бүрүц Батаг йовулчкад юңгад эс йовнач?— гиҗ өвгн Василин һар тәвл уга сурв.

— Бийтн гертәсн һарад дөрв, тав хонҗанав, намаг күләҗәдг болх. Ода сулдхврт бәәсн деерән боднцган малтҗ, хураҗ авх күмб. Батата бичг бичлҗәх болвидн. Би танад ирәд, мендитн медә бәәхв — гиһәд Василий дәкн күүндлсн темдгтәһәр гекв.

— Не тиим болхла дурнчн. Цаадксларн күнд— гиҗ келәд өвгн үг мартсн күн кевтә— гиҗгән мааҗад дәкн үг келх бәәдлтә зогсв.

— Муузра кеерәгшән һархар йовх бәәдлтә. Шархл өңгтә бризентәр уйсн өрмгән зүн тоха деерән эвкәд тәвсн. Барун һартан хойр шар зес төөлгтә, дөрвн тал һарһад нәәмәр гүрсн аратньг-шилвүр нуһслад бәрсн һарч йовна. Өвгн, Василий хойрин күүндә соңсчкад Василий тал эргәд зогсҗаһад:

— Васька, эндр бичә хәр. Бидн нөкәдүр Батаг йовулҗанавидн. Маңһдур хө алнав, гиич болад дотр идәд, мах авад хәр. Чамаг энд ирснәс нааран, бидн нег сәәнәр тооһад, өмскүл өмскәд йовулый— гиҗ, күүндләвидн. Цаһан хойр, һурвн хонгас нааран чамд өмскүл уйх күмб — гиһәд юм уйдг машитә кү хәәһәд сахнад гүүһә.

Цаһаныг күләл уга йовхлачнь маниг цуһариһим бидн керлдҗ алх. Чамаг нам хөөннь гертән орулхн уга.

Ода Батата хоюрн тер нәәрт одад сөөдән энд ирҗ өвгнд баран болад хонтн— гиҗ, келчкәд Муузра һарч одв. Әрлһтән! Юн тиим юмн бәәх билә. Яһсндм нанд өмскүл өмскх билә?— гиҗ Василий бардҗ, Муузран ардас некҗ келв.

— Не Вася, ода чамд йовдг арһ уга. Мана бергн келсн хөөн болад бәәснь тер, йовий — гиһәд Бата Василиг һараснь көтлв.

Өвгн тайган авад эн хойрин ардас һарад герин давшурин деер сууһад наадад гүүҗ одсн ач күүкн Өлзәт, үкр саахар одсн Цаһан хойриг күләһәд суув.

Хойр иньг бүрүлин гегәнд булхад үзгддгән уурцхав.

Клубын һаза энд, тенд гилс-гилс гилһәд һал һарһад тәмк татчах баһчудын баран үзгдәд ирв. Теднә инәлдән, шууглдан заагур теегин асхн сальк дахад тедүкн цоксн домбрин дун соңсгдна. Герин маштг давшурин деер дөрвн, тавн күүкд баглрад сууцхаҗ.

Теднә негнь «тавшдг айс» деер бернд бөлвәлүләд, шавдн цокад бәәнә. Кень медгдхш. Хойр баахн көвүн өскәһән цокад, семрн тавшлдад дуһрад бәәцхәнә. Төгәлңднь өөрдәд ирҗ йовхиг медҗәх бәәдл уга:

Хәрс, хәрс, авад од!

Хәрин көвүн хальгад од!

Өскәһәрн эргәд од!

Өмннь ирәд сөгдәд од!

Ширдгин үзүрәр ширвәд од,

Шиирән һалд булад од,

Үүдн күртл өрвкәд од,

Үүнд ирәд наалдад од!

Гилдәд шаваш хайлдад шууглдад бәәцхәнә.

— Менд бәнт! Нәәртн ут, наснтн ахр болтха! — гиҗ, Бата эдниг чочаһад домбр цокҗасн багин өөр ирәд хойр иньг зогсв. — Ю, әәҗәнәв, Бата му йорта күмбч тиигҗ келдви?

— Нәәртн ахр болҗ, наснтн ут болтха! — гиҗ келдмн — гиһәд бас нег домбр бәрҗәсн бер Батаг шалһад, герүр ортн — гиҗ заав.

— Күүкд, берәд нойта улс үзгдв. Тегәд зөрц тиигҗ йөрәвидн — гиҗ хәрү өгәд Бата берин чирә хәләв. Бер домбрарн чирәһән халхлад буру хандв.

— Чик, чик Бата чик йөрәҗәнә! — гилдәд, энд, тенд тарху бәәсн көвүд гүүҗ ирәд, баглрҗасн берәд, күүкдиг һар һаран бәрлдчкәд түлкәд клубур шууглдад орцхав.

Нәәрлдг ик хоран хойр эрст туслцулад хадсн, хойр бичкн тәвцс деер өргн һолта хойр ик шам шатчана. Хо­ран тал дунд герин ораһас дүүҗләтә шилдән бавухан зургта панр шатчана. Тер ик панр дор дөрвлҗн ут ширә деер дунднь хойр көк ширтә хәәснд хальмг цә дүүрң келһәтә. Хойр талаһурнь тәрлкст цаһан һуйрар нухад шиләр дарад, нимгләд олн зүсн бәәдл һарһад керчәд болһсн боорцг бәәнә. Өрмәр холяд орксн шүүрмг, хурсн, балта, нуһл, печень семрү бәәнә.

Хотна баһчуд нурһлҗ хурҗ. Өдрәрнь хургт ирсн баахн адучнр, хөөчнр үкрчнр чигн бәәцхәнә.

— Не сууҗ цә ууцхатн! Тадниг зөвәр удан күләвидн — гиҗ Занда күүкн ширә тал заав.

— Кенә хүрм болҗахмб энтн? Вася ахлач болг — гиҗ Бата иньгән дахулҗ ширә һатц суув.

— Энтн Доонин күүкн Эрвңгин хүрм гидг эн! — гиҗ доһлң Дорҗин Манҗ домбр цокҗахтнь медүлл уга тәәләд авчксн цәңкр торһн күсм хавтхасн һарһҗ авад, цә кеҗәсн күүкнә эм деер тәвәд өөрнь ирәд суув.

— Ю, әәҗәнәв, кезәнь хулхалад авчклач доһлң керә! — гиһәд күүкн Манҗиг тохаһарн чичәд, күсмәрн чирәһәрнь шавдв... Өөрнь зогсҗасн күүкн Манҗиг дәкҗ ду һарһл уга амнднь боорцг чикв. Инәлдән, шууглдан дөгән төвкнхлә, Занда босад тәрлктә боорцгла хамднь болһчксн, хойр һозһр бөктә, өвдг — гиҗг хойртан ик савһр зогдрта темә һарһҗ авад:

— Көвүд, күүкд баахн зуур түрд гитн! Шуугаһан айдтн — гив, цуһар тагчград, Занда тал хәләлдв, күүкд нег-негән дораһур чимклдәд аман бөгллдәд, лугшад инәлдв.

Эн сурһульд йовҗах Бата, сурһулясн хоцрл уга Шарту балһсндан цаглань күртхә — гиҗ эн атн темә унулҗанавидн! — гиһәд Батад бәрүләд өгв.

— Э-э, өлзәтә, утта көлгн болтха! Бата ирх болһндан, иигҗ темә көтлҗ йов!— гиҗ инәлдҗ шуугцхав.

— Айдҗатн би йөрәл тәвнәв! — гиһәд селәнә хүүвин бичәч, хо цаһан көвүн, ааһта цәәһән авад босв. Юн гидг билә... герин ора хәләһәд зогсҗаһад; э, төрхләрн көвү һарһдг, төркшлхләрн темә көтлдг гидг эс билү? Төркшлҗ ирсн Батад, темә көтлгсн мел дигтә болҗ!..

— Көвүнь хама бәәнә?— гиҗ тендк захас соңсгдв. Тенүгинь Бата бийнь келх — гиһәд хо цаһан көвүн суув.

— Не тиигхлә би танд нег тууль келҗ өгнәв, тенүнә тәәлһинь медсн күүнд көвүн хама бәәхинь келҗ өгнәв — гиһәд Бата темәһән авад босв.

Не, не, кел, кел — гилдҗ шууглдв.

Дөтә, дөтә дөрвүлн,

Дөтән көвүн хоюрн,

Хан көвүн һанцарн.

Хардһр эмгн түләчтә!

Олҗ автн! — гиҗ Бата доран босн хатрв.

— Дөтән көвүн хоюрн гиснь — Бата Василий хойр — гиҗ нег күүкн келв.

— Уга хан көвүн һанцарн гиснь Василий— гиҗ наадк негнь инәв.

— Хардһр эмгн түләч гиснь Җооха Богтан эмгн болх— гиҗ Дорҗин Манҗ хәәкрв.

Не күн медш уга болхла келҗ өгнәв — гиһәд Бата боорцг темәһән өргҗәһәд: Дөтә дөтә дөрвүлн гиснь-дөрвн көлнь. Дөтән көвүн хоюрн гиснь — хойр бөкнь. Хан көвүн һанцарн гиснь — сүүлнь. Хардһр эмгн түләчтә гиснь — эн хатханчг, хамхул түүҗ иддг толһань— гиҗ цәәлһв,

— Би келә билүс Богтан эмгн бас түлә түүнә — гиҗ Дорҗин Манҗ әмт инәлһв.

— Не ода нанд ю унулсинь медвт? Чи Занда медвч? Медсн болхла сән. Дәкәд иим темә унхар чамур кезә ирхинь меднч?

— Уга.

— Текин өвр теңгрт күрсн цагт, темәнәнчн сүл һазрт күрсн цагт. Хөн күмстә, мөрн хошта чамд ирҗ золһнав. Би чамаг үкрт бичә заасв, чи намаг үклд бичә за! Би цал буурл сахлта цаһан өвгн болнав, чи цәңкр цаһан буурл эмгн бол!..— гиҗ Зандаһур хумха хурһан шовалһв.

— Ха, ха, дигтә, дигтә тиигтхә! Хардһр эмгн болтха!— гиҗ шууглдв.

Чи бүрүц эн темәнәннь дөрвн көлднь: З. Б. И. Д. гидг тамһ тәвчк. Би маңһдур энүгичн авч йовнав— гиҗ Бата темәһән Зандад нүдән ирмәд авч одад өгв.

Эн үгин утхинь күн медсн уга. Зандад, урднь һатлһна һанц мод­на өөр бәәҗәһәд Батад белг өгсн альчуриннь дөрвн үзүртнь ноһан торһн утцар хатхсн үзгүд сананднь орад, Бата тал дораһур хәләһәд, «Нуувчин юм бичә илдк» — гисн докъя өгчкәд, чирәнь хойр халхасн авн оошкрад, улаһад, хойр хар нүднь улм гүүдсн болад, нүднәннь зег дораһур җирилдсн сурмгсуднь «наар» — гиҗ дайлдсн болад одв.

Эн бәәдлән әмтнд бичә медүлсч — гиһәд, Занда темәһән бәрәд цааран эргв. Минь эн эргцд Батан зүркн «кирд» гиһәд бульглад одв, зүркнә цокан ә әмтнд соңгдсн бол­ад, Бата хойр хаҗудан суусн улс тал медмҗ уга хәләчкәд менрәд одв...

— Би энүг Батан таңһрг Сергей Васильд, Батала әдл хойр чирәтә «бүүмнә күрл» болсн улс «хәәсн цагтан, унҗ йовтха— гиҗ унулҗанав! гиһәд боорцг заагт бәәсн бас һуйрар кеһәд боорцгла болһсн хуц авч одад, — энчн тевр сүүлтә, тевш семҗтә, торһн нооста мана хөөнә тохм, мәңкр һалзн хуц!— гиҗ доһлң Дорҗин Манҗ Василин өмн тәвв.

— Э-э, мел йоста гидг Кеедә болвч, һуярнь ташад һульдглзулад, хааһарнь ташад хамдһлзулад, «Хар булг» хама бәәнәч? — гиһәд ирәд бә! — гиҗ Бата хуциг Василин һарт бәрүлв. Цуһар шууглдад, альх ташлдад нирглдв.

— Би Батала әдл хәрүһинь келҗ өгч чадш угав. Зан­да энүг тер Батан темәнлә хамднь дүрчк, маңһдур көтлҗ хәрнәв. Чи сәәнәр хәләҗә, Батан темән девсәд алчквза— гиҗ Василий хумха хурһарн завдв.

— Батала әдл келҗ чадш уга болхла босад биилҗ өг, биилҗ чадш уга болхла дуулад өг. Хәләһич энүг ямаран мектә, хуц авчкад, дәкәд хуцан хәрүлүлх саната— гиҗ Василин өөр суусн домбрч Эрвң босад домбран авб.

— Чик, чик Василиг биилүлхмн. Уга тууль келүлҗ авхмн гилдҗ шууглдв.

Тиигәд цуһарн уусн, идсн, цадсн, хансн боллдад, сав, саңхан ахулад нәәрән эклх болцхав.

Нег бийдк хаҗуһарнь күүкд баглрлдад сууцхав. Тедн туск хаҗуһарнь көвүд дерәлдәд сууцхав.

...Эн чивһснь бөдүн бәәҗ. Берннь сулдҗ оч, дарҗа... Тевкнь өндрдҗәнә. Чикнь хагсад, өлдәд бәәҗ, чаңһур эр гилдәд күүкд... шивр, шивр гилдәд домбртан көг орулцхав.

Эндр эн герт тәмк татсн, эс гиҗ бузр үг келсн күүг:

арвн айст амрал уга тавшулхмн. Хойрдад эвдхләнь авдр деер суулһад амарнь мөңг шүүрүлхмн. Һурвдад эвдхләнь нуһсн күләһәр күлчкәд, һоҗһнхмн гилдәд, дуңһралад суусн көвүд, шивр-шивр гилдәд, шиидвр һарһснь соңсгдна! Авдр деер суулһад амарнь мөңг шүрүлнә гисн, наадн иим болдмн. Кезәңк хала бүрәстә модн авдр деер зәәмлүләд суулһчкад, нурһинь үрүлчкәд өмнь һазр деер мөңг хайчкад амарнь авхулдмн. Нуһсн күләһәр күлнә гиһәд, алд үлү мод нег ханцарнь орулад, нег ханцарнь һарһад, хойр көлинь өргәд тәкмәрнь моднд тееглчклә күн төрүц босҗ чадмн биш. Яһад һоҗһнад, хатхад бәәв чигн арһ уга, модн уга болхла деесәр нуһсн күлә бас кедмн!

Өмн захд дерәлдсн күүкд дунд суусн Эрвң күүкнә домбр экләд: диң, диң— гиҗәһәд, хойр чигтхлсн чивһсд дегц зергләд дууллдсн болад, адг, бернднь айслулад һурвдгч бернднь геглзүләд, хурһдан дахулад хон җин ду һарһад, деер бернд доклзулад күүкн домбран шавдн цокв:

Күүкнә домбр күңкнәд ирв.

Көвүдин захас босхинь яһна,

Көвүдин көл чичрәд ирв.

Күүкд босад дуудхинь яһна!

гисн болад келәд, кевшәд күңкнәд бәәнә.

— Бата Василий хойр босҗ биилтн!— гиҗ күүкдин на захд суусн күүкн гөвс — гиҗ келв.

— Гиич улст бийстн бииләд өгцхәтн— гиҗ биилхәр седәд көлән көндәһәд, би өгхин ядҗасн домбрт келн биилдг Канур цеңнв.

Эрвң күүкн домбран цокн бәәҗ, өөрән суусн күүкнә чикнд шимлдәд үг келв. Хойр күүкн нег-негн талан хәләлдәд, нүдәрн күүндчкәд, үсән яслдад, бийсән эргүлҗ, хәләчкәд биилхәр босцхав.

Күүндсмн кевтә хоюрн әдл зүстә күрң торһн бүшмүдтә. Негнь өргн күсм бүсиг өрчиннь махн шиигдтл татч бүслҗ, негнь балтадҗ. Шаглсн хар торһн бүс бүслҗ. Хойр захарнь цаһан мөңгд зерглүләд хадҗ. Хатрад бииләд орксн цаглань чичрлдәд нег-негнләрн харһлдад җиң, җиң— гиҗ гилвклднә.

Күңкркә деерән комзол өмсәд, таг-яг кеһәд товчлад оркҗ. Өрч деернь хошад төгрг гөвдрүд бүлтрн— гиҗәх бөлвәс болҗ үзгднә. Чаңһар тавшад биилсн бийнь чичрлдсн болҗ медгдхш.

Чивҗ йовх бәәдлтә. Хоюрн негән амдлдад, хормаһарн сарсалдад, эргәд, дуһрлдад эрвлзлдәд бәәцхәнә.

Хойрдгч күүкнә хар торһн бүс деер шарҗнҗ йовсн цаһан мөңгд үзчкәд, Батад саак баячудын күүкд, тер цага бәәдл өөрнь бәәсн, болад зүркнь кирд, гиһәд одв. Үкс босад Зандаг дуудҗ авад онцлдад:

— Ода күртл эн күүкдинь камзол юңгад эс хаюлнат? Яһҗаснтн энв? Мана йовсн һазрт күүкд камзолан хайчкла. Эдничн үзчкәд ичәд үкн гиҗәнәв — гиһәд таңнаһан ташад, толһаһан зәәлв.

— Эн мана селәнә хүүв, колхоз эргндк күүкд кезәнә хайчкла, тедниг эс үзҗәнч?— гиҗ суусн күүкд тал нүднәннь булңгар хәләв. Культштурмар ирсн улсла эднләтн шишлң, хург кедг биләвидн. Эн күүкд маднас хол бәәнә. Эк, эцкнрнь хөрәд тәәлүлдгоҗ— гиҗ Занда шимлдҗ цәәлһв.

Ода нег баахн зуур нәәрлҗәһәд чи завср ке, би эн күүкдлә күүнднәв, бичә март тарҗ одвза — гиҗ Бата Зандан чикнд шимлдв. Биилҗ йовсн хойр күүкд, эн хойр таарҗахинь үзчкәд, эргҗ ирәд Бата, Занда хойрт бииһән өгцхәв.

— Э, дигтә болв! Эн хойр сурһульта улс яһҗ биилдгинь хәләй сәәнәр цокҗ өг! — гилдҗ хәәкрлдв.

Камзолан тәәләд уга бийснь керсү, ухата күүкд бәәҗ— гиҗ Бата Зандата биилх арһ өгснднь дотран ханад:

— Би авчкад бәәһәд, бәәхмн биш биилхугов — гиһәд Бата Зандан өмн артист күн яһҗ гекдв, тер мет өкәһәд, хойр һаран көвҗәлһәд мөргҗәх мет гекв.

— Саак Богзга Кермнә домбрт келн биилдгән һарһад Бата келн бииләд авлч. Дуулдг айс цокҗ өг, эс гиҗ би боснав — гиҗ доһлң Дорҗин Манҗ өндлзв.

— Айдҗа, Бата нег бичк халҗ авг гиҗ, хаҗуднь суусн көвүн Манҗиг ээмәснь дарҗ суулһв.

Бата нам домбрин айс, дор орлһ оньһҗ йовхш. Зуг өмнән эрвлзсн Зандан өрч деер гилвксн шил нүдтә шин брошк, хо цаһан чирә, хойр хар нүдн, элән сүл күмсг, эгц хойр ээминь хойр нүдәрн илврдәд, ханад, байсад йовна. Минь эн агчмд Зандан һарар авад өрчәрнь чолу­һар цокв чигн Бата, «ях!» гих бәәдл уга.

Зугл хойр дасмһа көлнь, давхргарн һазр савл уга, өскәһән өргәд, эргхән мартл уга цемшәд йовна.

— Э-эд!

Элә кевтә эргәд од

Иг кевтә ээрәд од,

Будан кевтә буслад од

Булмг кевтә лугшад од!

Хәдрис, хәдрис! — гилдәд көвүд, күүкд альхан ташлдад, шаваш хайлдад, шууглдад дөгәҗ өгәд бәәцхәнә.

Бата, Занда хойр халад ирсн бәәдлтә, сүл эргцдән нег-негн талан улм, улм өөрдлдәд, чирә, чееҗ хойран харһлдулн алдад, хормасан ширвлдүләд, хойраннь амнас һарсн ^:ки селҗ хавллдад, нег-негн талан дораһур хәләлдәд, нүдәрн инәлдәд эргҗ ирәд, домбрт келдг Канур, доһлң Дорҗин Манҗ хойрт бииһән өгцәв.

Би күләһәд, көл, һаран чичрүләд хальгҗасн хойр иньг әмтнә шууганд өргдҗ босад түрүн эрглһнләнь домбрин чивһсн «таш» гиһәд тасрад одв, тевкнь тедүкн өсрәд тусв.

— Я, яһлав, домбрин чивһсн тасрхин ормд, Дорҗин Манҗ наалдхинь яһна!

Эрвң энүнәс өшәһән авхар зөрц таслчкв. Эрвң энүндән келн биилдг айс цокҗ өг!— гиҗ, дун уга суусн көвүн өсрҗ одсн тевк өгч йовад келв... эндәс Канур гүүҗ одад, эрст өлгәтә бәәсн талдан домбр авад Эрвңгин һарт бәрүлв.

Халад одсн домбрч күүкн хумха хурһндан хурвч зүүҗ авад, харһа домбриг хәңкнүләд шавдн цокв...

Хойр дууч кииһән давхцулш уган кергт, көвклзәд көлиннь үзүрмүдәр чемшлдәд дөләнәр экләд биилцхәв. Доһлң Дорҗин Манҗ хоолан ясад, хойр һаран сүвәдән тулад, доран дуһрад домбрин чикнд одад:

Домбриһән таслн цокдгнь

Доонинь күүкн Эрвң гинә,

Доһлад, босад биилдгнь

Дорҗин көвүн Манҗ-гинә.

— гиһәд дорак хойр мөринь хошад давтад, хойр көлиннь үзүрәр хооран цухрад эргв. Хаҗуднь йовсн Канур хойр ээмән холькад, шаһаһарн мульҗад домбрин чикнд ирәд:

Балһснасн хәәһәд ирдгнь

Баахн көвүн Бата гинә,

Баһчудан хуураһад нәәрлдгнь

Багш күүкн Занда гинә!..

гиһәд айсинь деер авад, үгмүдинь тодрха келәд дуулв.

— Э, йова йовҗ ду һарһдг Йондна Канур яңгшад ирв! Ямаран күүкн Занда гинәч? Мел зокаста болдгар һарһҗич! гилдҗ күүкдин өөр бәәсн көвүд хәәкрлдв.

— Дуула бәәҗ духуцҗ оддг, доһлң Дорҗин Манҗ, Деенин күүкн Эрвң, гиһәд унтҗ одв! — гиҗ эндәснь хәәрлдв...

Йо ях, һарм көшәд бәәв! Чи нег цөөк цокҗ өг — гиҗ Эрвң домбран өөрк күүкндән өгв.

Занда бийсәрнь ду һарһад оркснд байрлҗах, эмәҗәхнь медгдхш. Медг-үлг ярлзҗ инәһәд, зүн һариннь ханцнас чиндр цаһан альчур һарһҗ авад, чирә өөдән сәвәд: әвр халун болҗана! Нег баахн зуур завср кецхәй — гиһәд Бата тал өөрдәд олнд соңсхҗ келв.

Сәвҗ йовсн цаһан альчураснь «салд» гиһәд духун үнр аһар дахҗ каңкнад Батан ам-хамрар орҗ таангрв.

— Канур һәәвһә һавц ду һарһдг көвүн бәәҗ — гиһәд хойр көвүнд бахтад Бата Занда тал шидрдәд үүдн тал һарцхав.

— Не чамд нәр таасгдҗану?— гиҗ Занда һазак давшурин деерәс бууҗ йовад сурв.

— Айта! Дегд сәәнәр таасгдҗана! «таасгдҗана» гисн үгән әмтнд соңсхад чаңһур келв.

— Бата, Занда хойр холвлдата юмсуд кевтә тедүкн гүңгр-гүңгр гилдәд нар-цар йовцхав.

— Бата, йовхм бишв! — гиҗ Василий эн хойриг чочаҗ тедүкн овалһата бәәсн арһсна цааһас ольс һарч ирв.

— Уга, чамаг биилүл уга йовхшв — гиһәд эдн хәрү клубур эргцхәв.

Тенд, энд тәмк татлдад шууглдҗ йовсн көвүд, күүкд эдниг үзчкәд хәрү орцхав.

Цуһар күцәд суусн цагла Бата ормдан сун-сууҗ:

— Не би нег цөөкн үг келхәр бәәнәв — гив.

— Мана нәр таасгдҗах угаһинь, келхәр бәәнә, — гиҗ Занда дахулҗ келв.

— Нанд нерәдҗ кесн нәәрттн ик гидгәр ханҗанав. Нәәртн йир икәр таасгдҗана. Ода манд мел иигәд нәәрләд, җирһәд бәәдг цаг ирв. Мел көдлмштән даргдад көвүн, күүкәр көгшрәд бәәхмн биш. Көдлмшиннь хөөн иигәд нәәрләд, седклән сергмҗәр сумлад авчкхла маңһдур өдртнь серглң, маңна тиньгр йовхмн болҗана. Серглң йовад көдлсн көдлмш тохнята сән болдмн. Тадн дунд шуд дор ормдан ду һарһдг улс дала бәәҗлм. Колхозарн һарһсн дун бәәнү? — гив.

— Бәәнә! — гилдҗ көвүд дегц, хәрү өгцхәв. Тиигхлә йир сән! Күүкдәс тиигҗ дуулдг улс угай? — гиҗ Бата одак камзалта күүкдәс нүдән хөөһл уга сурв.

— Күүкдәс чигн олдад бәәх! — гиҗ Занда шамдҗ хәрү өгв.

— Олдх — гиҗ санҗанав. Иим айта домбр цокдг, биилдг күүкд дуулхд юн бәәх билә.

Ода цагин күүкд, кезәңклә әдл ичмг, әәмтхә, бермсг биш. Шин цаган дахад шинәр бәәцхәнә. Шарту балһснд дала иим хальмг күүкд, сурһуль сурч йовна. Тедниг үзәд йовхнь седкл ханад байсад, бахтад йовна.

Эн хавр, зун хойр культштурмар би ик-цоохр Яшкуль гидг һазрт одув. Теднә күүкднь цуһар камзол, (җиләткән) бийснь сән дурар тәәләд уга кеһәд хайчкв. Күүкд улснь шиврлгүдән хайцхав. Нам эмгдин бийснь берз уяд өмсчксн халһрлдад бәәцхәнә.

Батан өмн суусн җиләтктә, таг кесн бүстә күүкд дораһар нег-негән чимклдәд һазр хәләцхәв.

Тер хотнд Яшкула Өллә гидг әвр шудрмг эн йосна ааца медсн маштг хар эмгн бәәҗ. Тер эмгн эн төрәр манд ик гидг нөкд болв. Тер эмгтә бидн хотдуд эргәд, хург кеһәд, цәәлһвр өгә йовтл, нег сән өдр цуһар ик гидг хург кех болҗ зарлвидн. Элстәс бас әмтс ирцхәв. Тер хургтан-хуучна үлдл, хорха-садв гемин көтлвр болсн камзол, шиврлгән һалд шатах болҗ шиидвидн. Пионермүд манд һал (костер) шатаҗ өгв.

Яшкула Өллә хамгин түрүнд босад шиврлгән суһлҗ авад һал деер хайв. Тенүг дахад күүкд босад камзалан тәәләд һал деер хайцхав.

Теднд бидн олна хургарн шиидвр һарһад магтал өгвидн, хувцна эдәр белг газетт бичвидн. Ода Яшкулд биш, Хальмг Таңһчд нег чигн камзалта күүкд уга!

Манахна күүкд яһҗаснь энв? Би ичәд үкҗәнәв. Элстәс үр көвүд, күүкдән дахулад ирсн болхнь-ичр хату болад минь эн суусн ормдан һазр цумлад орх биләв — гиһәд Бата одак күүкд тал хәләһә бәәҗ толһаһан нәәхлүләд, аман бәрв. Күүкдин чирәнь улалдад одцхав.

— Занда! Баһчуд! Тадн яһҗахмт? Нань бас иим кам­залта күүкд бәәнү? — гиҗ сурв.

— Эн мана селәнә хүүв, колхоз шидрәр нег чигн кам­залта күүкд уга. Эн күүкд манас хол, малар йова хотна күүкд. Бидн хойр, һурв хург кеһәд күүндләвидн. Тадн тиигхд камзалан хайх боллт! Ода күртл юңгад эс хайнат? — гиҗ, Занда тер күүкд тал сурвр өгч хәләв. Таднас көлтә манд ичр болҗан — гиҗ немҗ келв.

— Эднтн цуһар шин, сул бүшмүд уяд авчкла. Эднәнтн эк, эцкнрнь керлдәд камзалинь тәәлүлхш. Би тер хотнд культштурмар йовлав. Не, не гицхәнә, намаг йовҗ одхла, эврәһәрн кецхәнә — гиҗ шуматр шар күүкн босҗ келв.

— Үнәрий? Таднла керлднү? — гиҗ Бата күүкдәс дәкн сурв.

— Үнн, керлднә — гиҗ әрә соңсхҗ хамр доран келцхәв. Не сән, цуһар медгдҗәнә! Миниһәр болхнь, ода сурһуль экләд уга деер, тер хол бәәсн хотнд Занда, тер шар-күүкн хойр оч эднә эк эцкнрләнь күүндәд сән цәәлһвр өгтхә. Зөвтәй? — гиҗ Бата одак күүкдүр хәләв. Зөвтә, зөвтә, кезәнә тиигх бәәсмн — гилдҗ шууглдв. Эдн эн даалһвран күцҗәх угаһинь хәләх нег кү бас шиидхмн— гиҗ домбрч күүкн келв.

— Дорҗин Манҗд даалһхмн, Манҗ мөртә адунд йовдг күн өдр болһн гилтә оч чадхмн— гиҗ селәнә хүүвин сегләтр көвүн келв. Чик, чик,— гиҗ шууглдв.

— Не сән медҗ автн! Удл уга консовхозд хүрм болхмн, тер хүрмд эдн цуһар ирхмн. Кемр тенд, иим камзалта күүкн нанд үзгдхлә, би эврән күчәр тәәлҗ авад һалд түлчкәд, тууҗ авч одад «Улан-эргд» күргәд өгчкнәв.— гиҗ Манҗ нудрман өргв.

Не сән, дигтә күүһән шиидвидн— гиҗ шууглдв.

Не сән, келсн үг, керчсн модн. Би үвлдән чигн сулдхврт ирәд бәәхв. Тер цагт мини чирә бичә улалһтн. Иим сәәхн күүкд күүнә, көгшдүдин үгд орад хуучнаһар бәәһәд бәәдв. Хәләлт эн күүкдиг, ямаран сән, цогц махмуднь амр, элкн, оошкнь дурндан өсәд, эрүл, дорул бийстнь амр— гиҗ : Занда, Эрвң, Булһн, Делгр ахта күүкд тал заав. Үвлдән ир, ир — гиҗ Занда Батан ханцнас сегсрв. Камзалта күүкд «зөв» гисн темдгтәһәр толһаһан гекцхәв.

— Не Эрвң домбран цок. Эн күүкд камзал, бүсән хайхас урд эднтә биилҗ авнав — гиһәд, Бата бийәсн ичәд, һазр хәләҗәсн хойр күүк һараснь авад босхв.

Захин берн гидг айс цокулад дөрвн, күн дөләнәр эргәд биилцхәв.

Дөрв эргәд орксн цагт теднә нег күүкнь гүүҗ одад, көвүд заагт санамр суусн Васильд бииһән өгв.

— Э, эзән зальгг Василән мартҗаҗвидн. Хәәмнь мини хама бәәһәд бәәләч? — гиһәд Дорҗин Манҗ, Василиг һараснь көтләд олн дунд босхв.

— Ямаран айс цокхв?— гиҗ домбр цокҗасн күүкн, домбриннь дууһинь таслад ишинь атхчкад сурв.— Медҗәхшв, гичкәд Василий ноолдн гиҗәх күн кевтә нар-цар кааклзад йовдңнв.

— Тавшдгий?

— Уга!

— Мольҗурий?

— Уга!

— Семрдгий?

— Уга!

— Күс-дундурий?

— Уга!

— Шарка-баркай?

— Уга!

— Харла-Лаңкий?

— Уга!

Я, эзән зальг цааран! Би орсар цокҗ чаддн угав, — гиһәд домбрч домбран өвр деерән буулһв.

— Би, тек биилдүв— гиҗ Василий хойр ханцан шамлв.

— А, хуц унсн элмр, тек болхар бәәнә цокҗ өг — гиҗ Дорҗин Манҗ альхан ташв.

Домбрч күүкн, домбриннь көгинь соляд, тек биилүлдг айс эркә хумха хойрарн домбриннь чивһс өрү-сөрү семрәд цокв.

Василий тек дураһад мә, мә гиһәд хатрҗаһад, доран дуһрад эргчкәд, даралдад суусн күүкдиг домбрчас бишңкинь цуһараһинь дарадтнь мөргәд, альчуринь булаһад, шууглдулад, инәлһҗ авв.

Не! Нәәртн ахр болҗ наснтн ут болтха!— гиҗ асхнаһа Булһн бер эс келлү? Манд адуһан темцх цаг болҗ одв. Бригадир күләһәд җе— гиҗәдг, болх. Нәәрт ирснтн икәр ханҗанавидн. Бата менд йов! Менд байрта харһий — гиһәд цуһариннь һар атхҗ, мендләд Манҗ Канур, Церн ахта адучнр һарцхав. Цуһар тедниг йовулхар һаза һарцхав.

«Долан бурхн» тоңһаһад, «чөдр одн» ора тус ирәд, «һурвн марл» көндлңнәд, сар зөвәр сууҗ, одсн бәәдлтә, оддуд тодрха дарвалдна.

— Э, сөөннь өрәл давҗ оч гилдәд, шаб, шаб гилдәд мөрн деерән мордлдад, җолаһан зөв эргүләд һарцхав: чикн сард гив, нүдн бүрс гив, турудын әс тачкнв, харңһуд, барс-бүрс гиһәд, хама, яма одснь, медгдсн уга...

— Һәәвһә шуугата көвүд бәәҗ, иим улсла көдлҗ болхмн гиһәд, Бата өөрән бәәсн улсла мендләд, клуб дотрк шам унтралцад, үүдинь оньслһнд нөкд болҗ йовсн Зандаг күләһәд һанцарн һаза үлдв. Баһчуд шууглдад, дуулдад, энд тенд инәлдснь соңсгдад хошад, неҗәдәр гер-гәрән темцлдәд, ә-чимән уга болв.

Василий Хар күүкнлә таньлдсн тенүгән һарһад йовҗ одв. Нам өрүн күртл ирл уга бәәхнь сән бәәҗ. Би маңһдур бийән белдх нөкәдүр йовх. Дәкҗ Зандала кесгтән харһш угав. Эртинә эн келхәр седсән келчксн болхнь, ода талдан болх биләвидн. Сөөни өрәл давтл йовлавидн, һатлһна һанц модна өөр кесг бәәләвидн. Тиигхдән ю күүндсн болхв? Күн шидрт уга билә.

Тиигхд келәд негинь таслчксн болхла... Ода... Уга сәәнәр медәд уга бәәҗ захинь һарһад оркхла — «Чи иим билч? Ичр уга элмр!» — гиһәд өөләд йовҗ одхла яахв. Ода медҗ авв. Сән, сән күүкн...

Тиигхд һә болсн һанз гиһә келҗ чадсн угав. Болв, би олна төлә эврәннь кергән хооран сааһад тер кергән күцәвв. Олна төр мини кергәс ах. Тенүг Занда медҗәдг болхий? Медх зөвтә. Занда ухата күүкн. Эртинә эн альчурар белг өгсн. Ода эн үзгүдин утхинь келүлҗ авнав гиһәд, хавтхасн цаһан альчур һарһад үнрчлв.

«Батаг үдшүлх нәр кеҗәнәвидн, нәәрт иртн»— гиҗ өндр хург деер бийнь зарлв, йосндан нанд... Седклән өгсн болхий? Мини хәләсн хәләцәр, мини, мини бииллһәр, мини зүркн ө келхәр бәәхинь медсн болхий? Канур ма хойрар ду һарһад дуулв, күүкд маниг биилүлв. Тедн намаг Зандад... яһҗ медв. Занда бийнь келсн болх. Намаг эндр эс келхлә, бийәсн зулҗана— гиҗ санх. Харм! — тиигҗ болш уга.

Яһдг болв чигн эндр асхн... минь ода энүнәс иигән һарн келнәв гиһәд, зүрктәһән дотран күүндәд тедүкн зогсҗатлнь: Занда, клуб толһалдг күүктә күрәд ирв.

Батан таньдг бичкн шар күүкн адһҗ йовх бәәдлтә, хойр һурвн түлкүрмүд хурһндан өлгәд, тенүгән эргүләд, шарҗнулҗ ирәд:

— Не Бата, сәәхн менд йовтн! Хавртан иртн тиигтл мана ик клуб дуусгдх, энүнәс хойр, һурвн холван улс ирдг болх, — гиһәд Батан һар атхҗ мендләд, Зандан чикнд шимлдәд, үг келчкәд, гүүһәд клуб эргҗ одв. «Одак нанд келсән эндр сө Батад кел» ,— гиҗ шар күүкн шимлдсн болад, Батан уханд торд гиһәд одв.

— Тенд одакичнь күргнь күләҗәнә гиһәд, Занда эргндән төгәлүләд хәлләчкәд, арһул көндрәд һарв.

Бата, Занда хойр хамаран йовҗ йовхан, нег негдән келсн уга, нег-негнәсн сурҗ чигн йовхш. Хәләһәд һарсн аю талан зөвәр дун уга йовад оркв.

Батан зүркн күңкркә дотран минь ода кел, кел кел гиһәд, цокад йовна. Эн зүркнә цока Занда соңсҗ йовдг болхий аль угай? Минь ода, ода келнәв — гиҗ санад Бата юуһар эклхән санҗ йовна.

Сансан күцәсн, седклчнь төвкнсн, ода байрта йовдг болхговч? Хамдан сурдг көвүд, күүкдчн санҗадг болх. Маңһдур йовҗанч?— гиҗ Занда, Батан ухалҗ йовсиг, салвлҗ чочаһад сурв.

«Седклчнь төвкнсн» гисн юн үг болхв? Мини санҗ йовсиг келәд уга бәәтл медәд «зөв» — гиҗ төвкнүлхәр бәәхий? — гиҗ агчмд ухалад:

— Юн «седклән төвкнсн» гинәчи?— гиҗ Бата Зандан барун һараснь шүүрч авад адһҗ сурв.

— Хар модн һанзин эзинь хәәҗ олсн седклчнь төвкнсн болх гинәлв — гиҗ Занда йовсн кевтән уралан ишкв.

— Мини бишл, олн колхозникүдин седкл төвкнсн болх... мини... бийинм седкл төвкнәд уга... сана авсмн кевтә, маңһдур биш, нөкәдүр йовҗанав — гиһәд утар татад санналдчкад;

— Чи маңһдур асхн манад ир. Би... чамд... нег үг келхәр седләв — гиҗ зөөҗ тәвәд муудан орҗ келв.

— Ю келхәр седләч? Ода кел. Би маңһдур районо дуудулснд, хургт очанав. Чамаг йовтл дәкҗ харһхн угавидн — гиһәд Занда улм арһулдв. Не минь ода келхәр йовсн мини сананла харһад одув,— гиҗ санад Бата Зан­дан өмн урхлад хойр һараснь авад, кинь давһцад, юунас эклхән медл уга, менрәд одв. Кесгәс нааран Зандан һар иигҗ бәрхәр седәд, түңшәд үкҗ йовсн Батад, Зандан хойр бичкн һар, дегд таалмҗта, көркхн, эңкр һармуд болҗ медгдв.

— Би чамд... кесгәс нааран... — гилһнлә, топ, топ гиһәд, күн гүүсн ә һарад одв.

— Уй,— гиҗ чочад Занда ю, күүһән медл уга Бата тал наалдад одв. Бата Зандаг әәмшәс халхлад нүд ирмтл би талан шахад теврәд оркв...

— Бата! чивчи? Ой чамаг хән — гиҗ көшәд бәәв гисн Василий сүүвнсн эн хойрин өөр ирәд зогсв. Занда негл халун төмрлә харһсмн мет Батаһас алдрн ю, күүһән медл уга:

— Одак күүкнчн яһв?— гиҗ Василәс сурв.

— Яах билә хәрҗ одв — гиһәд хавтхасн хустг һарһад тәмкдән һал өгн Зандан чирә хәләв.

— Гертнь күргсн угавч — гиҗ Бата чочаҗ сурв.

— Уга, дәкәд чамд келҗ өгнәв — гиҗ Батан чикнд келчкәд эднә өөр һурвдад һарад йовб.

Хойр иньгин күүндҗ хаһлхар седҗ йовсн седкл харңһу сө хасн бууһин сумн мет хамаран — ямаран одснь медгдсн уга.

— Маниг энд йовсинь яһҗ медвч? — гиҗ Бата гетәд йовсмн болвза, гиһәд, дәкн мөшкв.

— О, би Муузраниг күрәд, терзәр шаһаһад хустг шатаһад хәләхнь чи уга бәәҗч. Тенүнәсн хәрү гүүһәд клубтн күрәд ирсм эн — гиҗ әкрмдҗ келв.

— Күн харһсн угай?— гиҗ Занда адһс — гиҗ сурчкад, Муузраниг күрсн болхла орад унтдг бишв. Бата ода ирх билүс. Энүгичнь чамас юмн авч одвза, — гиһәд, би күргҗ йовнав. Балһснас ирсн күн харңһу теегт әәхлә яахв — гиҗ Занда Василиг ходргҗ келв.

— Бата маңһдур йовҗана. Би дәкҗ кесгтән үзш угав. Бидн хойр эндр хамдан хонх боллавидн — гиһәд Ва­силий Зандан цаад бийднь һарад йовб. Нег цөөкн ишкмд дун уга йовҗ йовад, Бата тал медмҗ уга нүднәннь булңгар хәләчкәд:

— Не, көвүд намаг иигәд һарһчктн, би хәрнәв — гиһәд, Занда Василий йовсн хаҗу тал, Батаг һараснь татн эргв. Бата төрүц дун уга, Зандан хурһдас тәвл уга атхад, Зандаг дахв.

Зандан бәәсн герин хашан үүднд күрәд ирцхәв.

— Не Бата менд байрта йов! Бичг бичхән бичә март гиһәд, Батан барун һаринь чаңһур атхв, Батад Зандан һар тәвх дурн күрчәхш.

— Үмслдхм бишвт?— гиҗ Василий инәв.

— Арһулд! Цаачнь күн соңсчкв. Һәргтә күн бәәсмб энчнь — гичкәд Занда арһул үүдән тәәләд гертән орв. Бата дун уга Зандан ардас үүдн хаагдтл зогсҗаһад, шурд хәрү эргәд һарв. Василий иньгиннь өөр тагчг йовҗ йовад, Му­узраниг өөрдәд ирхлә, Батаһас үг һарһҗ авхар седәд:

— Одак, нанд би өгдг хар күүкиг күргәд, ю, бис күүндәд инәлдҗ йовад шог кеһәд, теврәд оркхлам халхарм ташчкад, ардан хәләл уга одв, нам мини өөр күн уга болснь сән болв — гив.

— Хальмг күүкд ямаран батынь медәд угавч? Медҗ ав— гиҗ хәрү өгчкәд Бата герт орад, хувцан тәәләд орндан орв.

Василий минь ода ирҗ иньгтән саалтг болсан медв. Харңһуһар хойр һаран үснәсн авад сегсрчкәд, ә уга хувцан тәәләд Батан өврт орад унтв.

Василий өрүн ик эрт босад ә уга хувцан өмсҗ авад Зандан тал гүүһәд һарв. Василий Зандан бәәсн герт өөрдәд ирҗ йовхла, Занда һазаһан зогсҗасн хойр мөрнд татсн тергн деер өөрән хойр күүтә мөрдин шүрүн хатрлар өмәрән һарсн хаалһар һарад йовҗ одв. Василий хуухан мааҗад тергнә ардас зөвәр удан зогсҗаһад, хәрү ирәд, эвго йовдл һарһад, экдән шоодулсн күүкд мет, Муузран һаза ирәд, бүркәтә бәәсн нохан идш деер суув.

Бата асхнаһа орндан орн буру хәләһәд нүдән аняд кевтчкәд: эврәннь зүркнд үүдсн түрүн дурни тускар эрт Зандад эс келсндән бийән гемшәһәд, хойр зүркн экләд холвгдн— гиҗ йовсн утц таслсн Васильдән өөләд, зүркнәнм цоклһ соңсад зүн хаҗудм һарасм шиңкән бәрәд мини зүркм ю келхинь күләҗ йовсн Занда ода ю санҗадг болх? Бичг бичхән бичә март — гив. Чирәцәд күүндә йовҗ чееҗәсн һарһҗ эс келсн үг тенд одчкад, келкә цаас илгәхлә кен намаг иткх? — гиһәд чееҗләрн гүвдлдә бәәҗ өрин өмнхн унтсн кевтән серәд уга.

* * *

Колхозин ардк цаһан элстә шар эргин — гиҗг деер дала болсн олн зүсн сәәхн, сәәхн хувцта көвүд, күүкд, нег-негнәннь белкүснәс теврлдәд цувад орксн «хорма-хотн» гидг наад наачацхана. Бата эн нааднд бичкнәсн авн дурта. Тедниг толһалҗ харсг болҗ йовхнь мел Зан­дан бәәдлтә. Бата теднә нааһас һолар гүүһәд, шарлҗн заагур җивәд хәләнә, Занда мөн. Ардк теврлдәтә улсаснь таслад булаҗ авхар дәврҗ йовхнь: шар сатья башмгта, көк цемгн шалврта, цаһан торһн киилгтә, балһснас ирсн бәәдлтә сәәхн хо-цаһан көвүн. Зандата хоюрн бий-бийән хәләлдәд хошад һаран холвад бәрчксн: «Эмәлтә яңһрцг, эмәл уга яңһрцг» гилдәд альхнасн атхсн һармудан тәвл уга, бүтү дораһарнь орлдад, нурһ-нурһан харһулдад эрглдәд, ноолдад инәлдәд бәәцхәнә.

Батан зүркнь «кирд» гиһәд, бәәсн бийнь ирвәтрәд, хойр нүднь икдәд одв.

Элстә шар әргиг эрстнь давшад һархар седәд давшна.

Эргин орад өөрдәд, теднә шууган соңсгдад ирхлә, элсн нурад хәрү шувтрад Батаг теднд күргүлхш.

Тиигәд кесг дәкҗ давшад, кесг дәкҗ шувтрад, усн, цасн болад, көшәд, көйрәд—Занда!!! — гиһәд хәәкрхләрн өсрәд серв.

— Тьфу!— гиҗ нүлмчкәд, акад зүүдмб? — гиһәд нааран эргв. Василий уга. Босад һар—нүүрән уһаҗ йовдг болх, гиһәд хәләнә. Хувц-хунрнь бас уга. Ода энчн хамаран әрлсмб? Асхнаһа намаг ду һарл уга унтснд өөләд хәрҗ одсн болхий? — гиһәд шалвран татч өмсәд гүүһәд һарв.

Нарн хойр арһмҗ турш өөдлҗ. Деер теңгрт делтрин чиңгә чигн үүлн уга, көкрәд җилмәһәд бәәнә, сер-сер гисн салькта, сән өдр болх бәәдлтә.

Бата барун талагшан эргәд, тедүкн овалһата бәәсн арһсна ца одад... колхозин ардк минь ода Батан зүүднд үзгдсн элстә шар эргин — гиҗг деер дала болсн олн зүсн малмуд тарвалдад идшлҗ йовна, өөрнь күн үзгдхш. Малмуд иигәд төвшүн идшләд орксн цагт өөрнь хәләҗ йовсн күүнд басл амр болдг билә. Толһан сүүд нарнд ээврләд дуг гиһәд авдг биший гиһәд, урдк кеер йовдг цаган санад оркв.

Герин зүн бийәр эргәд герт орхар седҗ йовад, һаза суусн Василиг үзв.

— Вася, нарнд ээврлҗәнч? Яһад тиим эрт босвч? — гив.

— Би Зандаг йовхас урд, асхна һарһсн гемән сурхар, эрт йовш уга болхла нааран дахулҗ ирхәр одлав.

— Ямаран гем һарһлач? — гиҗ сурн Бата Василин өөр зергләд суув. Нааран яһад дахулхар седләч? — гиҗ, сууһад башмгинь бүчмүд бом бәәҗ дәкн сурв.

— Чамла сәәнәр күндтхә гиһәд. Асхнаһа би чамаг хәәһәд, айстан гүүһә йовҗ, та хойриг сәәнәр күүндүлсн угав. Занда намаг ирхлә, ичәд йовҗ одв. Иньг гемим тәв! Би төрүц юм ухалсн уга биләв — гиһәд өөрән кевтсн модна шивк авад һазр эрәлв.

— Тегәд Зандаһас гемән сурвч? Юн гинә? — гиһәд өрчиннь бичкн даһмас өвр сам һарһҗ авад, өрвәҗ одсн толһаһан самлв.

Намаг асхна бидн Зандаг күргсн герт күрч йовхлам, Занда өөрән хойр күүтә, хойр мөрнд татсн тергтә һарад йовҗ одв...

Теднә ардас гүүһәд, һарарн дайлад мендлүв. Занда хәрү өгсн уга, икәр уурлҗ йовх бәәдлтә — гиҗ Василь һазр зурн бәәҗ толһаһан өндәлһл уга келв.

— Йовҗ одв гиһич! Әмтнә өөр айстан хәәкрәд, йовдцн күүнлә мендләд йовхдан, эмәҗ йовдг болх. Намаг яһад эс серүлвч? Бидн хоюрн болсн болхла, мөрдән зогсаһад, мендләд йовх билә. Нам чамаг эс таньсн болхнь сән болх билә... хәрү өгсн уга, — гиһәд утар татад саналдв. Һартан бәрәд эргүлҗәсн самнь «тош» гиһәд, хойр әңг болад хуһрҗ одв. Василий нүднәннь булңгар Бата тал эс медсәр хәләв. Бата хойр әңг болҗ одсн саман эргүләд, дуһрулад хәләҗәһәд, хумһл заагт хайчкад:

— Не йовий һар-нүүрән уһаҗ авий цәәһән уучкад, Харин хойр амта хавал авад, тер ардк саласар йовҗ туула, шар шову хахмн — гиһәд, Василиг дахулад герт орв.

Цаһан эн хойр гиичнр унтад босад, фермдән одад үкрмүдән сааһад, үсән орулҗ өгәд, эврәннь үкрин үс машиндән бүләд, шин өрмәр үсләд улан-зандн цә чанад, боорцг кеһәд оркҗ. Бата, Василий хойрт цәәһинь тәвҗ өгчкәд, Батан авч йовх юмсуд белдв: һар уһадг түрң савн, шүд арчдг шетк, ам-хамр арчдг альчурмуд, дотр өмсдг илврдәтә киилг, шалвр, хойр ик шилтә хәәлүлчксн шар тос. Нег баахн дорва шүүрмг, хойр давслсн керсң чамданднь эвинь олад чикәд тәвв.

Бата, Василий хойр Харинд орад дериннь шуһуд түшүлһәтә бәәсн хойр амта хавал, сумта сугсрһ (патронташ) авад, хооран һарсн салас өөдләд аңһучлад йовҗ одлцхав.

Үд давсн кемд Муузра нег хө өрчлҗ алад, өрчләһинь дотрнь бичә һартха гиһәд модар шорлад, эмәл деерән дүүрәд авч ирәд катгт орулад эд-бод кев. Өвгн Цаһан хойр дотринь йүүлҗ авад арчад, уһаһад, хот, гүзән хойртнь, давс тәвәд, өөк ишкәд цаһан һуйр бүргнүләд базһсн цус кеһәд йоста кевәр дотран чанв. Өөр шидр улсан дотр ирҗ идтхә — гиҗ Өлзәт күүкән илгәв.

Одак хойр көвүн ирхләрн идх, идңг һадр мах онц чанхмн, — гиһәд Муузра: өвцүн, сер-күзү, сүвән һурвад хавс, элк семҗтәг авч ирв.

Мах болһад, дотр ишкәд дуусҗахла, анһучлҗ одсн иньг нег туулан бооҗад бәәсн кичг авсн ик байрта орад ирцхәв.

— Эн хойр сән залустн «һанзһан улалһсн аашна»— гиҗ ааһ, шанһ тәвҗ йовсн Цаһан зәңглв. Дотр идхәр ирсн улс цуһар өврҗ хәләцхәв.

— О, бор туула авад аашна! Көвүд энтн белгтә, йорта юмн. «Болх күүнд, бор туулан зем» гидмн. Сансн үүлтн бүтн — гиҗәнә гидг эн — гиҗ Музра йорлҗ келв. «Сан­сн үүлтн бүтн — гиҗәнә» — гисн үгд Бата байсад маазхлзад инәв...

— Яһлав, иим бичкн юм алдв? килнц болх, энтн «девәлә» гидгнь эн — гиҗ өвгн харм төрҗ келв.

— Девәлә гиснтн юмб? — гиҗ Василий өвгнәс сурв.

— Туула, җилд һурв кичглдмн. Хаврлад, ноһан урһсн цагт нег кичглнә. Тенүгинь ноһала гидмн. Ноһан цецгләд девән болад ирсн цагт өвснә хадлһнла харһулад хойрдад кичглнә. Тенүгинь девәлә гидмн. Өвс хадсн цагт шалһла харһад килнцән халдаһад йовцхадг билә. Намрлад серүн орад, кирү унад ирсн цагт һурвдад кичглнә. Тенүгинь—кирүлә гидмн. Медгдвү?

— Медгдв — гиҗ Василий толһаһан гекв.

Бата, Василий хойрт мах тәвҗ өгәд:

— Та хойриг бөөрәсн чигн уга, нуһлурасн чигн уга көвүнә наснас өөдләд, күргн болҗ йовх улс — гиһәд, хотын нуһлур тәввидн — гиһәд Муузра неҗәд нуһлур өгв. За­лу күн нуһлуриг җаҗл уга бүкләр зальгдмн. Бүкләр зальгсн залу сәәни тоод ордмн — гиҗ инәв.

— Маниг баһд, хүрм, гиичд одсн цагт иигәд нуһлур бүкләр зальгулад зовадг билә. Кезәнә хүрмдән одсн нег иим күргн көвүнд иигәд хотын нуһлур тәвҗ өгч. Күргн сәәнд орхар нуһлуриг авн җаҗл уга, бүкләр зальгад оркна. Нуһлур хоолднь орчкад, цааран чигн уга, нааран чигн уга, зәңгдрнә.

Күргн яахан медҗ чадл уга. Хоолан суңһад, гедәһәд, өөдән хәләһәд әрә — гиҗ муудан орҗ зальгна. Хахад өөдән хәләҗәсим әмтн үзсн болх — гиһәд, яахв гихләрн башрдад, ичәд:

— Эн ямаран модар кесн харачв?— гиҗ өврсн болҗ сурна.

— Хоогч хөөнә нуһлурар, хоолмһа күргнә хоолар кесн харач— гиҗ күүкд заагур күргн талан хәләсн күүкнь келҗ, күргән ичәҗ гидг. Тадн болһатн, хахвзат!— гиҗ өвгн саглв.

Тиигәд өвгнә келвр соңслдад, шог, нәр келдәд, мах тәвәд цә тәвв. Цаһан цаадк хораһасн нег хальмг хар сатин бүшмүд авч ирәд:

— Не Бата чамаг нег муурч, түрҗ йовсн цагтчн ач, тус кеҗ әмнчн орлцсн иньгтән—хальмгин йосн, ханлтын темдг эн бүшмүд өмск. Баськиг ики кесгәс нааран нег

сәәнәр дудҗ тоохмн — гиһәд, күүндҗ биләвидн. Сән күн санаһар гиһәд, бийнь мана колхозд ирв. Нерәдхлә хандмн... — гиһәд, Цаһан бәрҗәсн бүшмүдән Батад өгүв. Мах идхәр ирсн әмтн «ода эн юн ач кесн болхв» гисн бәәдлтә, нег-негән хәләлдәд, Василий тал ормалдв. Эн улс алң болҗахинь медәд.

— Учринь мана аав сән меддмн — гиҗ Цаһан ормдан суув.

— Бата баһасн авн басл му үзв. Богзгад заргҗ йовад даарснас авн гемтәд, түрү үзәд, тесҗ бәәҗ чадад, үкхлә үкслч гиһәд, орһҗ һарад, кеер йовсн цагтнь, эн Василий көвүн, күүнә зарцар йовҗ йовад, тергн деерән суулһад, ишкәһәр бүркәд, күүнд үзүлл уга, сө манад авч ирлә. Тиигхд бидн эн көвүнд, ик гидгәр ханлавидн. Ба­тан хүвнь бәәһәд, ода иигәд, күн болҗ йовна. Күүнд кесн ач, кезә чигн үрдмн биш. Ут наста болг— гиҗ өвгн келв.

— Көөрк Бататн тиигхд күмнә бәәдл уга, чикнәсн өргүлм, чинән уга билә. Эн Баськас биш, кеер үкәд хуурх бәәсмн. Бата эн ачинь кезәд чигн мартхн уга... Ода хәләлтн йоста залу болҗ йовна. Эдгх күүнә эмчнь эврән ирнә гидг тер, — гиһәд Цаһан Бата тал хәләһәд, бахтҗ инәв.

Нә ода энүгитн йосн хүрминәһәр өмскхмб? — гиҗ Ба­та инәв.

— Ода яахм биләч? Өмскүл күүнә баһнь өмскддмн— гиҗ шууглдв. Бата Василин өмн одад бүшмүдән һурв саҗад, хойр ханцинь өмскчкәд, өрч деернь хадата бичкн даһмднь эврәннь хавтхдан йовсн улан һадрта бичкн дегтр, харнда хойр дүрәд, һаринь атхв. Не, не өмскүлинь йөрәтн! — гилдҗ хәәкрлдв.

— Василий өмскүлин көл уһалһхмн бишвч! — гиҗ Муузра хөкрлв.

— Бата нанд эрт юңгад эс келвч? Би молокадин күүтр орад әрк авч ирх биләв — гиҗ Василий хуухан мааҗҗ хүүхлзв.

— Бичә энүгәр наад бәрәд, зоваһад бәәтн! Васька наар — гиһәд Цаһан үкүгәсн баахн бортхта әрк һарһҗ авад, мә хальмг бүшмүд өмссн күн хальмг әрк кеҗ — өгәд өмскүлән йөрәлһ! Бата, чамд өмскүл өмсхиг медсн уга би­лә — гиҗ Цаһан Василин һарт бәрүлв.

— Не би сөңгч болнав — гиһәд Бата цөгцс авч одад, Василин өөр тәвв. Василий чөклҗ сууһад бичкн цацл кеһәд һалд цацад, дәкәд нег цацл кеһәд деегшән цацв.

— О! йоста хальмгин зокал меддг «күргн» бәәҗ энтн — гиҗ шууглдв.

Түрүн цөгц кеһәд, аавд өг — гив. Бата аавдан өгв.

Аав цөгцтә әрк зүн һарарн бәрҗәһәд, барун һаринь нер уга хурһар зөв эргүләд тер хурһан деегшән корсмдчкад:

— Не өмссн өмскүлчн өлзәтә, цаһан хаалһта болҗ. Энүнәс хооран, кезә чигн иигҗ олнд тусан күргҗ, әмтнәс сә келүлҗ, олн өмскүл өмсҗ, эмәҗ йов — гиҗ йөрәһәд, хаҗудан суусн ширвһр, таҗрха сахлта, мергр хар залуд цөгцтә әркән өгв —Йөрәл бүттхә! — гилдв.

Мергр хар залу— олн көгшдин йөрәләр бүттхә! — гиҗкәд цөгцән тоңһалһад оркв, әәх! — гиҗ аксрчкад:

— Ай, Цаһан эн кезәңк бортх хамань хадһлад йовначи? Энтн үзгддгән уурад ирвлә! — гиҗ Цаһанд ханлт өргсәр келв.

— Аавин дү, Йорҗин эцк кесн бортх. Намаг эн герт орҗ ирснәс нааран бәәһә. Гер-бүл болхдм бидн, аав манд нерәдҗ өглә, тегәд герәс кеһәд хадһлад йовнав — гиҗ бортх талан хәләҗ келв. Наадк улстнь цуһараднь дарад-дараттнь күргәд, әркин үлдлинь герин эзн Муузрад кеҗ өгв.

Мана колхозд ирәд мөр унсн. Ода өмскүл өмссн. Баталарн харһад нәәрт орсн хүвтә залу энтн. Василий энүнәс хооран нааран манахн тал ирҗә. Мана колхозд ик, тоомсрта күн болвч. Демәр күцдг, деесәр холвдг гиһәд, та хойр дорас өсҗ йовх шин цага баһчуд, мана колхозд ик гидг дөң болвт. Та хойрин сүүв угаһар, хар модн һанзин эзн, олдх уга чигн бәәсмн. Богтаг күн харлхн уга билә. Тер кишва улстн бәәһә бәәҗ, Богтала әдл аңхун улсар дамҗад, дәкәд чигн мана колхозд хар мөрән хал­дах бәәсмн. Ода тер улстн цуһар бәргдҗ гив.

— Бәргдҗий?.. — гиҗ цуһар нег дууһар сурцхав.

— Э, сөөнәһә колхозин ахлач мана малын хошд ирҗ келв. Хар, Сарң, Яшк ахта хург гихлә, һарсн кевтән сөөни дуусн йовад, хург деер Богтан келсн хошмудар гетүл кеһәд, һурвн кү бәрҗ авч. Теднтн нам биш, охтр винтовкта, нег мошнг алтта бәәҗ.

— Э, э, теднитн йовулхд, адһад һарсн цагтан, залу толһаһан нәәхлв. — Тиигәд тер сөөни бийднь, шуд Элст орулад йовулчкҗ.

— Ура!., — ода седкл төвкнүн йовҗ чадҗанав — гиҗ Ба­та хәәкрәд Муузраг одад күзүдв... Чи Василий маңһдур Батаг йовулчкад, хәр — гиһәд Муузра әрк уусн цөгцдән цаһан, улан хойр мөңг тәвәд Васильд өгәд һаринь атхв.

— Не залус таднд ик гидгәр ханҗанав! — гиһәд Васи­лий үкс босад бор картусарн һазр цокад хайчкад, өвгнә өөр суусн мергр залун хар хурсх махла өмсҗ авад колхозин правлян тал одый! — гиһәд Батата хоюрн гүүлдәд һарв. Э, мел йоста хальмг күргн болвч! — гиҗ ардаснь хәәкрлдҗ инәлдцхәв.