Зүркд заңгарн таарсн уга

— Күн-күүнә седкл заң өвәрц болхла, хойр зүркн таарҗ ханьцна гидг күчр юмн бәәҗ. Тер чамла таньлдулдг Цаста гидг күүкндчнь седклм тусчкад, җил үлү гилтә, седклиннь сүүдр болҗ өөрнь дахув. Дурни тускар келәд-кевшәд йовсн үгмүдән цуглулхнь—тер күүкнә цогцас ик болхмн. Терүнд нерәдәд бичәд бәәсн бичгүд, шүлгүд, дуд цуглулхнь нанас өндр болхмн.

Тиигәд келәд, кевшәд келклдә йовҗ, аш сүүлднь үгинь авлав. йосндан... Эврәһән гиһәд санчклав... Хойр зүркн йосндан холвлдҗ одла.

Көгшн эцкм тер күүкн, ма хойрин зург үзчкәд, үкхәсн өмн чини келсн күүк үзнәв, дахулад авад ир, хәләнәв, таньлднав, йөрәнәв гиһәд, оньдин келәд бәәхләнь, санам зовад, седклинь тевчәд, авч ирҗ үзүлх болҗ, амн үгән өгләв. Күүкнлә бас үгцчкләв. Зуна амрлһнд Элстд ирәд эн зөвән келхләм, мини ик ахлач эврәннь көлглдг гиигн машиһән өгв.

Тегәд Тавна Бадм җолачта хоюрн селвлцлдәд, орчлңгин йосн, өөрдин заң гиһәд, күүкнә эк, эцкиннь седкл тевчәд, нег бүкл хальмг цә, хойр зать, нег шил коньяк әрк, кампадь, балта—белгтә һарад йоввидн.

Асхн гү тәвхин кемд «Хар булгд» ирәд, күүкән дахулҗ авч ирхәр йовхан келүв. Эцк, Муузра, Цаһан— цуһар мини зөвт багтҗ байр кецхәв.

— Не, менд йов! Күүкән дахулад авад ир, шинҗлий. Таасгдад бәәхләнь, үсинь хуваһад чигн оркх улсвидн... «Үзәд-таняд ирхлә, үзм-шикр болдмн»... Эн зургтан гем уга бәәдлтә, ямаран заңгтаһинь яһҗ медхв, бурш бас сәәхн улан дүртә, идәнь һашун болнала,—гиҗ Цаһан бергм шоглҗ келв.

Нарн суухин алднд Тавн бидн хойр хооран һарсн хуучн «поштин хойр төгән хаалһар» һарад гүүлгввидн. Цаһан элснә экәр көмрәд орҗ йовхла, җолач келҗәнә:

— Бата, өмнмдн арат гүүҗ йовна! Тусхвч?

Шар хулсна толһан бәәдлтә, бависн килһстә, сүүлән хойр талан селҗ хаяд, арат машинә герләс дальтрл уга гүүҗ йовна. Өөрән бәәсн хойр амта хавал авад, хойр чавгинь эркәһәрн дарад татчкад, барун бийдк терзәр һарһад төвлүв... Бадм машинәннь гүүдлинь чаңһав, арат өөрдәд одв, хумха хурһн, дундк хурһн хойрарн чавган селн дарад оркув, «таш-таш» гиһәд, бууһин утан, арат эргнд бүргсн шора хутхлдад одв. Бадм машиһән тогтнулв. Шамын герлд юмн шоваҗ үзгдв. Болв Бадм гүүҗ одад, сунад унҗ одсн аратын ар хойр көләснь атхад, чирәд авч ирв.

— Хаҗ алснчнь сән болв, кергәр йовҗ йовх залу күүнә өмнәһәр арат хаалһ керчәд һархла, эс гиҗ күрн хуцхла, му йорта юмн гиҗ кезәнә йорлдг бәәсмн, — гиһәд Бадм тәмкдән һал кеҗ авад, машиһән көндәв.

— Ода чини сансн керг-үүлчнь күцх йоста, сән хадг бәәҗч, — гиҗ Бадм бахтв.

«Нанла Цаста йовсн болхнь яһна, һәәвһә мергн күн бәәҗ» гиҗ бас бахтх билә», — гих санан орад, Цаста өөрм сууһад инәҗ йовсн болад одв.

Удл уга Көк булгин өмн кецд бәәсн маштг цаһан шавр герин һаза ирәд зогсвидн. Зелин өөр кевтсн хойр үкр машинә герләс үргәд бослдв. Шавр герин үүднд хуучн ширдг делгәд унтсн герин эзн—Цастан эк, эцк хойр чочад босцхав.

Бидн машинәсн бууһад, мендләд, өвгнә өөр ирәд зогсвидн. «Зуни цунцг сөөд Цаста эднә өөр һаза яһҗ эс унтсмб?»..— гих ухан орад одв. Герт унтсн болхла, машинә дуунд серәд, маниг терзәр хәләҗәдг болх гиҗ санад, тер терз тал чиңнхнь, күн ә һархш...

Маниг кен-янинь медҗ авад, өвгн дотран санҗах бәәдлтә: «күн болсара мини герин һаза иим эврән гүүдг гиигн машин ирҗ зогсад уга... Эдн хооран, район тал йовҗ йовад, хаалһ алдад ирҗ йовна гидг эн. Өдрәр ирсн болхнь яһна, мана һаза зогсҗасн маши әмтн үзх билә. Ода эднә машин деернь сууһад, эдниг чик хаалһднь орулчкад ирлһтә».

— Залус, хооран Баһ-Дөрвд орҗ йовнт? — гиҗ өвгн Бадмас сурв.

— Уга, нааран, тана тал ирҗ йовнавидн, ирәд бәәсн һазрм бидн эн,—гиҗ Бадм тәмкдән һал орулв.

Дөч һарсн наста җолач Бадмин, нарнд чүүглтәд бәәсн шар улан чирә өвгнд хустгин герлд тодрха үзгдв.

Өвгн зөвәр уха туңһаһад тагчг болҗаһад:

— Герт ортн. Эмгн, цә чан,—гиҗ дотр өмсдг цаһан бөс киилг-шалвр хойрта маштг хар өвгн сәәрән мааҗн бәәҗ, утар татад эвшәҗ, келв:

Манас үргҗ босад, тедүкн зогсад, арваҗ одсн үсән ясад зогсҗасн эмгн, шавр герүр орв. Дарунь улс гиһәд харңһу—шавр гер шамын герләр дүүрәд одв. Мини чикнд эмгн гүңгр-гүңгр гиһәд күүнлә күүндсн болад бәәнә.

Серүн шавр герт көшгтә орн деерән санамр унтсн Цастаг экнь серүлҗәнә... Адһн-шидгн хувцан өмсҗ бәәдг болх. Атхр үсән ясҗадг болх.

«Бата, менд! Мууха оратҗ ирвч!»—гиһәд Цаста шавр герәс ярлзад һарч ирх гиһәд, хаҗугшлад, нүднәннь булңгар герин үүдн тал медмҗ уга хәләһәд бәәнәв. һарч ирсн уга... Өвгнлә ду һарчасн Бадмин көл ә уга ишкәд оркув.

Бадм машин тал одад, машинә үүд таш гилһәд ардан хаачкад:

— Аав, таниг зах кеҗ өмстхә гиһәд эн арат хаҗ аввидн,—гиһәд үксн арат авч ирәд өвгнә өөр хайв. Терзәр һарчасн шамын герлд шар арат көк болҗ медгдв.

— Харңһу сө гүүҗ йовсн арат машин деерәс хаҗ авдг арһта залус бәәҗт!—гиҗ өвгн өкәһәд аратын зо илв. Һурвулн герүр орвидн. Һазр йоралта маштг шавр гер дотркиг цәәлһәд, йоралынь шалдад, дошилһәд оркҗ, киит урсад омун һазрин үнр һарад одв.

Цастан орн герин эрс дахулгдад ясгдҗ, оошк зүстә намчта кенчр бүркәтә. Хатхмрта һадрмуд өмсксн хойр дөрвлҗн дер давхрлата, деерәснь сернҗләр бүркәтә орн җавдаһад бәәнә. Эн орн деер күн унтх биш, нам өцклдүр күн көндәсн бәәдл уга... Орн тус эрст Цастан өмсдг хойр-һурвн бүшмүд өлгәтә, урднь мини таньдг барта күрң шеемг альчурар бүркәтә.

Намаг ирхинь медә бәәҗ, хамаран одсн болхв? Намаг күләһә бәәҗ тесҗ чадад, манла зөрлцәд Элст орад йовҗ одсн болхий?.. гих ик олн зүсн ухан орад одв. Өвгн Бадм хойрин күүндә чиңнхәр седсн бийнь болхш. Цастан орн тал заядар хәләгдҗ одна...

Эзн эмгн бичкн хәәстә цә авч ирәд, көөд харлад бәәсн, һурвлҗн тәвц деер тәвәд, тослад самрв, хаҗуднь бичкн хона деер ааһс тәвб.

Бадм нанта нүдәрн күүндчкәд, ә уга һарад, машин деер бәәсн мини чомда авч ирәд секәд, өндр шилтә коньяк, цааснд оралһата кампадь, нег бүкл хальмг цә һарһад, «эн көвүн танад авч ирсн белг»,—гиһәд тәвв.

Өвгн шилтә эрк тал хәләһәд сахлан иләд, эмгн талан хәләһәд—«эн үгин утхинь медҗәнч? Эдлҗ болх хотнй, аль угай?»—гиҗ дотран келв.

«Тиим юмн бәәх билә, цаг биш цагла!»—гиҗ эмгн санад хәәстә цәәһән хурлзулад зөв эргүләд хойр-һурв самрад оркв.

— Би тана Цастала хамдан сурһуль сурҗ йовлав. Эндәс одснас нааран эндр өдр күртл үүрләд йовавидн. Эн зун сул бәәсн деерән эк, эцкләрн, төрл-саднларн таньлдх болҗ үгцләвидн. Би тиим әәмгә Телүшә Бата гидг күмб,—гиһәд цугинь цәәлһҗ келәд, «орчлңгин йосн, өөрдин заң, күндин йосн» гиһәд, хавтхасн хойр зать һарһад, хойраднь бәрүлҗ өгүв.

Өвгн затиг авад эргүлҗ хәләһәд:

— Кезәнәһәс нааран энүг үзәд угав! — гиһәд үнрчләд, өмнән тәвчкәд, эмгн талан хәләһәд мусхлзв...

Бадм шилтә әркин бөглә авад, һурвн цөгцд кеһәд, түрүн цөгцинь өвгнд бәрүлв. Өвгн цөгцән бәрҗәһәд:

—Не, хәр дүүнр!

Ут наста,

Бат кишгтә,

Кен, ахан күндлҗ,

Кенз дүүнрән өкәрлҗ,

Кесн, күцәснтн

Кемтг уга болҗ,

Сансн кергтн күцх

Сәксн бурхдтн евәтхә!—

— гиҗ, йөрәһәд цөгцтә әркиг нег амар эдләд оркв.

«Сәксн бурхднь» бәәтхәл, сансм күцхлә болх» — гиҗ дотран санн:

— Йөрәл бүттхә! — гиҗ Бадмиг дахулҗ келүв.

Өвгн аксрад, аман бирчилһәд, цөгцән хәләҗәһәд:

— Иим догшн чаһр бас бәәдви?—гиҗ сахлан ясв.

— Эн көвүнә хол балһснас авч ирсн чаһр, иим арз әдл агта болна,—гиҗ Бадм шоглад, эмгнд кеҗ өгв. Би Бадмин шог дахулад айстан «Цаста яһла?» — гиһәд сурчкув. Тер хоорнд Цастан дү көвүн Араша орҗ ирәд орн деер суусн бәәҗ.

— Цаста ардк хотна нәәрт бәәнә,—гиҗ көвүн хәрү өгв.

Дотр бийм кирд гиһәд, одв. Көвүг дуудад кампадь, балта авч өгәд, таньлдув. Көвүн маши һарч хәләх зөв сурв. Арашата хоюрн машин деер сууҗ күүндвидн. Цаста альк хотнд, юн нәәрт бәәхинь медҗ авад, машиһәр одад авч ирхинь сурув. Бадм Араша хойр машиһәр тиигән һарад одв. Зөвәр болҗаһад, хәрү ирцхәв.

— Чамаг эврән эс йовхла, юмн болдг бәәдл уга. Манас усхад, ооляд бәәнә,—гиһәд Бадм машинәннь залурин төгә теврчкәд, гедәһәд, киитн нүдәр хәләҗ келв.

«Манас усхад, ооляд бәәнә» гисн үг зүрким зөг мет хатхад оркв. Бәәсн бийм ирвәтрәд, бизһм көдләд, менрәд, һундл төрәд одв. Мадна күүндә соңсҗасн өвгн, таңнаһан ташад, толһаһан зәәлчкәд, һанзан һарһҗ авад, тедүкн бәәсн зуухд һал түлҗәсн эмгн талан йовҗ одв.

Би дун уга Бадмин өөр орад суувв. Намаг дахад Араша машин деер һарв. Бадм сурвр угаһар машиһән йовулв.

Дарунь ардк хотнд күрәд ирвидн. Ут цаһан шавр герин һаза дала болсн көвүд, күүкд дуңһралад сууҗ. Домбрин дун хәңкнәд бәәнә, хойр көвүн, хойр күүкн, дөрвәдәр биилдг би биилҗәнә. Бадм машинәннь һалан бииллдҗәсн күүкдт тусхаһад, машиһән теднд өөрдәһәд, ду һарһад оркв. Домбрин дун уурад, бииллдҗәсн күүкд тус-тустан тарад, сууснь — бослдад, үргсн хөд мет, хурлһад одцхав.

Цаста үзгдхш.

— Одакчнь энүнд уга. Зулад әрлҗ кевтә,—гиҗ Бадм шимлдҗ келәд, машинәннь һал унтрав.

Көвүд нойта улс машин тал ирәд мендләд, аарглад зогсцхав. Араша бууһад Цастаг хәәһәд, олн заагт геедрв.

«Мана машин бийинь кергләд хойрдад ирҗ йовхинь үзчкәд, Цаста «элглсн» көвүтәһән хоюрн гер ташрлад һолын булң тал зулад йовҗ одна гидг эн... Эс гиҗ тер, терзнь секәтә харңһу шавр гер дотр хоюрн манур хәләһәд инәлдҗәдг болх»,— гих ухан толһа дотрм орад, дотр бийм үүмәд бәәнә.

— Хамаһас йовлат? Давуд йовҗ йовнт? Кен кергтә?—гилдәд аарглад зогссн көвүдин сурврмуд хойр чикнәнм һазаһур һарад бәәнә.

Хойр нүдм хүүвлҗәх күүкд тал заядар хәләһәд, Цастаг хәәһәд, цамрха дотран долдалад, эргәд-дуһрад бәәнә.

— Тендк шавр герин һаза бәәнә! Йовхшв гинә! — гиҗ Араша әңклсн гүүҗ ирв.

Машинә өмн яралдад зогсҗасн көвүд шивр-шивр гилдәд, онцлдв.

— Эй, чи, машиһәр, йовдг сән залу, кү хәәҗ йовхла, эврән бууһад юңгад эс хәәнәч? Белнд эзн, белвснд залу болхар йовхла, йовсн айстан давад йов! Эн мана хотнд чамд белдсн белвсд уга. Эн нәәрлҗәсн күүкд цуһар эзтә! — гиһәд цергә шарңх хувцта, өмнән дөрвлҗн шар зес һөрктә өргн сур бүстә дердһр картуста, өндр шар көвүн, көвүдәсн заагрҗ ирәд, нан тус зогсв. Арднь бәәсн көвүд дөгәҗ инәлдв.

«Цуһар эзтә» — гинчи? Кезәнә баячуд угатя улсд, һазрт, малд эзн болдг билә. Ода ирҗ күн—күүнд эзн болдгиг чамас соңсҗанав, чи теднә салтр болвзач?— гиһәд бий туск шилән секвв.

«Эзтә» гисиг эс медхлә—күргдтә! Кениг хәәҗ йовхичнь, медҗәнәв. Терчнь бас күргтә. Чамд тер күүкн холв, теңгр холв? Ода медвч? Ухата болхла мед, сүүлтә болхла шарвад. Шарвадшго болхла, тер ирсн хаалһарн хәр. Дәкҗ нааран, мана хотн тал ирх хаалһан март! — гиһәд, сүвәһән түшәд, көвүн зогсв. Цаадк көвүднь дәкн шууглдад инәлдв.

— Бозар бордад бәәхинь, хуцач барг болх бәәдлтәч,—гиһәд би машинәсн буувв.

Көвүн хооран хойр ишкәд, бүсән тәәлв. Би хәрү эргәд, машинд бәәсн хавал шүүрәд авв. Тер хоорнд җолач Бадм һартан төмр бәрҗ хүрүлҗ, көвүдиг көөв.

Нәәрлҗәсн күүкд шууглдад, герүр гүүлдв. Көвүд, зәрм күүкднь цергә хувцта көвүг аарглҗ авад, герүр көтләд орцхав.

— Иим азд, әср көвүд үзәд угав, яһсн ичр уга улсви!—гиһәд Бадм хәрү ирв.

— Не, чи эврән йовад авч ир. Мууха күндән эрүлҗәх күүкмб энчнь,—гичкәд Бадм машин дотрк бичкн шам шатаһад бензин, тосна кемҗә хәләчкәд, утар татад эвшәв.

Машинә өмн, герин һаза баглрлдад зогсҗасн күүкд шимлдәд инәлдҗәһәд, герин һазак кердәг деер дерәлдҗ сууһад, домбртан көг орулад, нәәрән цааранднь эклх бәәдл һарцхав.

Би дун уга бууһад, Арашаг көтлҗ авад, хойрдгч гер тал һарув. Маштг шавр герин һаза зергләд кевтсн улс барс-бүрс үзгдҗәнә. Араша намаг теднүр көтләд авад ирв. Һурвн күүнә толһас харлад үзгдв. Маниг өөрнь ирҗ йовхиг соңсчкад, көңҗләрн толһаһан бүркәд, лугшад инәлдв.

«Эрклҗәнә гидгнь энви? Эрүлҗәнә гидгнь энв?»—гиҗ дотран санад:

— Менд бәәнт! Өөртн иим сән нәр бола бәәтл көнҗләр бүркчкәд кевтдг ямаран улсвт?—гиһәд өөрнь ирәд зогсвидн. Араша күүкдин көнҗлинь татад авад оркв.

Хойр күүкн, нег бер кевтхнь үзгдв.

— Колхозин баһчуд нәәрлҗәнә, би терүнәс ю хәәх биләв,—гиҗ келәд Цаста мендләд, үсән самлв.

— Энтн ик балһснас ирсн, ик сурһульта күн болад, эгл мадна нәәрт одхдан эмәнә,— гиҗ босҗ ирсн бер Арашан авад хайсн көнҗл авад саҗн йовҗ шоглв.

— Э, худл келҗәнә, саахна маниг машиһәр ирхд, цуһар тер нәәрт бәәлүст!—гиҗ Араша нууҗасинь илдкҗ келчкәд, эгчәсн нудрулад, мини ард ирҗ зогсв.

Би арһул өөрдәд, Цастан өөр ирҗ зогсув. Цаста буру хандв.

— Не, йовый! Тана тал одый, танахс чамаг күләҗәнә. Өдрин дуусн машин деер цокгдсн җолачин нөөрнь күрчәнә. Энчнь эн улсин чирәд нанд ичр болҗана. Манахс бас күләлдҗәнә. Би чамаг эцкләрн таньлдулхар, эн машин деер авч хәрхәр йовлав. Тер учрар би шишлң керг кеһәд, чамур ирсм эн,—гиһәд барун һаринь татҗ ав­ад атхув.

Цаста дун-шун уга үр күүкн талан өөрдәд, хоюрн холвлдҗ авад, хотнас зааград, тедүхн бәәсн һолын булң темцәд, йовҗ одв. Күүндәнь соңсгдхш, зуг таш-таш инәлдснь тодрха соңсгдна. Дахад йовҗ болшго. Барань үзгддгән ууртлнь ардаснь хәләһәд зогсув.

Араша җолачиг дахулҗ ирхәр, хаалһд орсн ялмн мет өсрәд, тогляд харңһуд булхад, хара тасрад йовад одв. Машин ирхәс урд һолур орҗ одсн хойр күүк тосҗ авхар, харңһутрсн һол тал хәләһәд зогсҗанав.

— Көвүн, эн Цастаг кезәһәс авн таньдвч? Эврән кенәхнә көвүмбч?—гиҗ генткн эн үлдсн бер нанур өөрдҗ, арһул сурв.

— Бидн хамдан сурһульд йовлавидн. Сән таньл болад җил үлү үүрлҗ йовсм бидн эн. Ода сул бәәсн деернь эк, эцк, төрл-төрснләрн таньлдулхар дахулҗ авхар ирләв.

Эн иигәд йовҗ өгл уга ээрүләд, мөргүләд, бурдг мөрн кевтә хойр көләрн цахлад бәәнә. Усн бәәхлә өгит,—гиҗ сурув.

— Киитн цә бәәнә,—гиһәд бер ик хала ааһта цә өгн йовҗ:—һәәвһә удан үүрлҗ йовхм кевтәмт. Хуучрхдан шахҗ йовна гиһич. Уульн-дуулад олҗ авсн ууц толһа хойр гиһәд, уру бийднь һарад, дахад йовдг болхуговч. «Нанас даву күн уга!» — гиһәд сеңкәҗ йовна гидг тер. «Хара зөңгдән кү зоваһад бәл уга, йовад ир», — гиҗ бидн цуһар келләвидн. «Танар заалһш угав» — гисн бәәдл һарад, таңнаһан цоолад, теңгрт нүлмәд каңкаһад бәәнә. «Ноха сүүринь керглхлә, дала һатлҗ гиигрнә» — гидг юм һарһҗах бәәдлтә. Я, йир, бидн бууриннь заң меднәвидн!—гиһәд угзрҗ келчкәд, бер утар татҗ саналдад, цә кеҗ өгсн ааһан ирҗ авв. Хәрү эргәд үг келхәр седчкәд, хуухан мааҗад, тагчг йовҗ одв.

Тер хоорнд Бадм Араша хойр гүүлгәд күрәд ирцхәв. Һол орҗ одсн хойр күүкн уга. Бадм машиһән хойр, һурв хәәкрүлв. Күүкдәс ә-чимән уга. Бадм машинәннь шам унтраһад, барун һарарн шанаһан түшәд тагчгрв. Араша көвүн бууһад, иигән-тиигән гүүһәд, эгчән хәәв.

— Йо хәәмнь, Араша, энчнь чи ма хойрин авт орхасн наснь давҗ одсн бәәдлтә! Манд биш, машиһәр неклдсн сәәхн залусд күцгдл уга йовнахн, — гисн одак берин дун соңсгдв.

Араша цааран гүүһәд, һол орад йовҗ одсн хойр күүкнә ардас неклдәд йовҗ одсн бәәдл һарв...

Дүң-дүлә, төгәлңдән тагчгрв. Маштг шавр герин ца зелин өөр кевтсн хойр үкр кевлһәһән кевәд, кекрәд түңшснь соңсгдна.

Өңгәр көөрәд, көл-көдлгәд, кү зоваһад җилә һазрт ирчкәд, күүкнд һолгдсн болҗ хәрхд күчр му нерн. «Һазр деер һанцхн чи бишч, күүкн эс олдх билү! Һәәд од цааран!»—гиһәд һурв нүлмәд, һаран саҗад йовад одҗ болхмн.

Зуг җил үлү хөөтк җирһлән хамдан нег ухаһар, ни седкләр угтхар амн үгән авлцад, нег-негән иткәд, холвлдад йовсн хәәртә хойр зүркд һундаҗ болшго. Авч ирнәв гиһәд, амн—үгән өгәд һарсн аавин седкл бишрәҗ болшго. Сурһуль сурҗ йовх иньг-амргуд, эн күүкн, ма хойриг кезәнәһә «ЗАГС»-т орулад биччклә. «Цастаг—Бата, Батаг—Цаста!»—гиҗ наадлцхана.

Тиим эңкрәр олна нүүрт холвлдҗ одсн хойр зүркд, ода ирҗ өөцлдҗ салхла, өшәтнриннь тав хаңһасн, иньгүдиннь седкл бишрәсн, ицлән барсн йовдл болх.

Иигхинь медсн болхнь, әмтнд медүләд керг уга юмн бәәҗ. «Сансн үүлән бүттлнь нууҗ йовх кергтә, самһа му нөкдәс хол йовх зөвтә» — гиҗ Бадмин Боован бичсиг умшлусв.

«Бидн үүлән бүттлнь нуух биш, әмн-зүркнәннь заңган медлцәд уга бәәҗ, әмтнд медүләд, эрдм-бардм кеһәд, көөрәд йовсн, ода ик ичр болв» гиҗ чееҗләрн гүвдлдәд, машинә үүд секхләм, үрглҗәсн Бадм чочад энд-тендән кү хәләв. Машин дотрас «салд» гиһәд, демср тәмкин утана үнр һарад одв.

Бадм мини өөр күн угаһинь медчкәд, доран хойр-һурв нүүхлчкәд, зөвәр өөлсәр келҗәнә:

— Көвүн, энчнь «эм хәәһәд, аһан гееһәд», «һуян һанзһлад» хәрдг юмн болвза? Миниһәр болхнь, йовҗ унтхмн. Өлгч дахсн гендн болад хот кедәд, унтсн әмт серүләд, гүүһәд йовҗ, әмтнд андн болхвидн. Һал ишксн ноха кевтә, һол орад гүүлдҗ одсн күүкд дахад, харңһу сө хамаран йовдв. Яһсн «окн теңгрин киис атхсн күүкн болҗ йовхмб энчнь? Һазр деер уга һәәзң олҗ авч кевтәч. Иим сәәхн залу, яһад иигәд күндән гиигнәс өгәд, күүкдт наадн болад йовнач. Цуснчнь өткн, чееҗчнь сарул чамд биш, нанд ичр болҗана. Йовҗ унтхмн. Ирхлә ирг, эс ирхлә, эцкиннь түрәд орг!—гиҗ келчкәд, Бадм папиростан һал кеҗ авад, шувтрҗ бууһад, маши эргәд йовҗ одв.

Ораһарм оһтрһун дун орад, охр сүүләрм һарад одсн болҗ медгдв. Орчлңд әмтә юмн өөрм уга...

Цегин цааһас, цеңкртсн теңгр давшад, цегән, мөңгтрсн ө уга төгрг сар бултаһад һарад аашна. Сар өөдлх дутман сө сарулдад, сүүдр ахрдад йовна. Саналдчкад, «сәәхн ингиннь» ардас хәләһәд суухнь, чееҗм улм-улмар уутьрад, хавчгдад, харңһутрад бәәнә.

«Му нөкд хоорндан» — гиһәд, ода эн Бадмла өөцлдҗ, үг келҗ болшго, энүнә зөв гих санан орна.

«Кишва акад заңта күүкн бәәсмб эннь. Айстан ууртан бүтәд, модьрун үг келәд оркув билтәл. Хәәмнь, эн нанд өөлҗәдг болх»—гиҗ Бадм санҗана...

Тедн тенд күләһәд суутл, күүкнә герт иим күр һарчана:

— Одак машитә улс чамла харһсн угай? Күн ирсинь медә бәәҗ, хәрәд ирхлә яһдв! — гиҗ Цастан эк орҗ ирхләнь келв.—Мана һаза машин ирҗ зогссинь әмтн цуһар үзсн болх.

Бидн нам аңхрсн угавидн. Наадк мана колхозин машинлә әдл ик дуута машин биш бәәҗ. Хәрнь эн туһлмуд зелән яһҗ эс таслсмб? Өвгн ма хойриг дәврчкн гив. Яһсн ик герлтә машимб, нәрн өвснә үй күртл үзгдв. Мана өвгнә киртсн бөс киилг шалвр хойрнь дүд цаһан болҗ медгдв.

Би нам эмәһәд яахв гихләрн, хувцан чирҗ авад гер эргүв. Сө хаалһ алдад төөрҗ йовх йовуд улс болһвидн. Өвгн босад күүндә бәәтл, манад ирҗ йовх гиичнр болҗ һарв, йо, һәәд од эн өвгн теднлә күүндә бәәҗ, сәәрән мааҗад бәәнәлә. Сүүдрт зогсҗасн нанд сәәхн тернь үзгдв, нам ичәд үкн гивв.

Тегәд герт орулад, шам шатаһад, юн улсинь үзчкәд, чамаг некүлсмдн тер. Иртхә гисн күүндән бәәһә бәәтл, үргсн гөрәсн болад, хот эргәд бийән некүләд йовхла сәнйи?

— Тегәд муй?—гиҗ Цаста инәсн келв.

— Я, цецгт одыч цааран,—болҗ экнь үгән уттхв,— йос медчксн күн болад, ямрхад бәәдг билч. Ичкевт, тер ирсн улс ю санҗадг болхв. Бас нег, бийән медсн бирмн бәәҗ, гиҗәдг болх. Тер маши йовулдгнь һәәвһә цухл уга күн бәәҗ. Чамур хойр одад ирвш. Тер ирсн көвүн чамла хамдан сурһуль сурҗ йовҗлмн. Чамаг долан бульчрха күртлчнь меднә.

Тер көвүн манла таньлдхар ирҗ. Нам ода цагин баһ күүндән сән седвәртә, үгтә-күүртә көвүн болҗ медгдв. Келсн үгнь келинь дахад кевтән тусад, келклдәд явшад бәәнә. Үг булагдҗ үр-өңгиннь чирә улалһдг бәәдл уга.

«Орчлңгин йосн, өөрдин заң» гиһәд, өвгн ман хойрт белгтәһән ирв. Көөрк, эн кезәңк зать хамаһас олҗ авсн болхв,—гиҗ Цастан эк цааснд оралһата зать даһмасн һарһв.

Цаста өөрк күүкән дораһар нудрад авв, хоюрн һочкнад инәлдв.

— Инәл уга одтн цааран, инәдгиг эр дахдмн. Хамань хөр һарад, сурһуль сурад, амарн алта һатлад йовцхана эдн. Ичр-һутр уга, янз-кенз уга элмрмүд. «Күүкн күн уята эс болсн хөөн, дун угань сән. Көвүн күн задһа эс болсн хөөн, дуутань сән» гидг үг бәәдмн! — гиҗ Цастан эк уурлҗ келв...

Машинә өмн генткн Араша урһад һарад ирв.

— Тер хойртн манад бәәнә, цә ууҗана, — болҗ Араша машинә үүд секв.

— Теднтн мана машинә һал үзчкәд дәкәд тег темцәд гүүлдх, тедниг үргәһәд керг уга. Би энд машитәһән үлднәв. Тадн йовтн, чи нам йовсн айстан терүнәннь чирәһинь үзҗ үз,— гиҗ Бадм ардан эргҗ келәд, амндан зуулһата бәәсн унтрҗ йовсн папирос эркә, хумха хойрарн чимкҗ авад хайв. Папиросин иш гилс гиһәд машинә төгә цокад цааран бекәләд өсрв. Цәкүр цәксн мет баг чиндр бадһлад һазрт күрн унтрҗ одв.

Бадм бәәрндән орад суув. Араша адһҗ машинә үүд тәәләд мини өөр ирәд суув. Намаг серүн бәәхинь медчкәд, дәкҗ үг келсн уга. «Җолач машиһән йовулхнь болх билә» — гиҗ санҗана. «Ода эн җолач еңнҗ буцл уга, шуд йовхнь болх билә» — гих ухан нанд бас орв. Җолачин өмнк машинә шил дорак зивгт углата час «чиг-чиг-чиг» гиһәд цокснь соңсгдна. Часин килһсн җир цокад аһуһан эргәд иртл, мини зүркн зун хөр цокад дотран бульглад бәәнә.

Бадм өмнән нег товч кевтә юм хурһарн дарад оркв. Машинә өмнк хойр шам дегц шатад цәәһәд одв. Энүг шатхинь күләҗәсн бәәдлтә дала болсн бичкн, бичкн цаһан эрвәкәс шамын шил шүүрлдәд, җиврән шавдлдад унлдад, мөлклдәд «ивр-ивр» гиһәд багшлдад бәәцхәнә.

«Не үкс гитн, хурдар йовтн»,—гиҗ Бата зүдәх. Эн бичкн көвүнә авч ирсн зәңг энүнә зүркнд нар һарһад оркв, яһв. Одак мана ирсн хаалһар дала даңшан уга, эн хоорнд шам угаһар чигн гүүлгәд, күрч болхмн. Эс гиҗ шамын герл үзчкәд, одак «шулмнь» зулад әрлх. Тер цагт эн көвүн ичртән боогдҗ үкх, йирин цунцхад чееҗләрн гүвдлдәд, заң заядг заячдан һундҗ йовх бәәдлтә. Ода яахла сән болхв. Җилә һазрас көл-көдләд ирчкәд, «җирһл» көөлдҗ-көөлдҗ, амрсн амн үг уга хәрхлә, ик ичр болхинь медҗәнәв» гиҗ дотран тоолад, Бадм зөвәр тагчг суув. Би чигн ду һарсн угав.

Тиигәд, зөвәр болчкад, җолач машинәннь көдлгүр көдлгәд, арһул көндәһәд һарв.

Герин һаза ирҗ зогстлан, Бадм машинәннь шам шатасн уга. Машин мөсн деегүр дөшҗ йовх цан кевтә ә угаһар ирәд зогсв. Өмнк хойр шам саак кевтән дегц шатв.

Шавр герт цә ууҗ суусн хойр күүкн терзәр шамын герл үзчкәд, нег-негән хатхлдад, нүдәрн докья өглдәд шамдҗ шил терзәр дегц шаһалдв.

Араша машинәс һәрәдҗ бууһад, терзәр урң-урң гиһәд һарчасн шамын герл үзчкәд, машинә өмнк хойр бүлтхр герлтә шамын өөр ирәд күүкд суусн герин терз тал нудрман үзүләд, шамсиг һарарн иләд бахмҗ кеҗ бийән үзүлв.

Герәс зөвәр тедүкн сольвад делгсн ширдг деер цаһан бөс киилг, шалвртаһан сарсаһад унтсн өвгнәннь өөр хувцтаһан кевтсн эмгн зөвәр байрта түдһлзҗ босад, шавр гер тал намаг дахад орхар седҗ йовсн Арашаг би талан дуудҗ авв. Машинә шам унтрв.

— Тадн, залу көвүн хойр герт орад унттн, ор ясчклавидн,—гисн эмгнә дун манд тодрха соңсгдв.

Бадм машинәсн бууһад, хоолан ясад цевкәһәд герүр орхар йовна. Би Бадмиг күцәд, өмнән авад герт орҗ ирвидн.

Хуучн хала шамын некмр һол зөвәр өргәтә, ик заль һарад шатҗана. Деерк амнь кемтркә, шамын шилин күзүнд хуучн девтрин һадр цоолад өлгҗ, гер дотр, хона эргҗ сән герлтә. Хойр күүкнә чирә маднд тодрха үзгдҗәнә, Цаста кееһә бүшмүдәсн зокастаһинь өмсҗ. Хойр күүкн Цастан орна өмн дун уга дердәлдәд зогсҗана.

— Менд бәәнт! Не, күүкд, ода мана болвт, зулдг арһ уга, күцәд авчквидн, Бата наадк үүдән чаңһар ха! — гиҗ Бадм хөкрлв.

Күүкд дун уга, толһаһан гекҗ хәрү өгәд, дораһур нег-негән хәләлдв.

— Суутн!—гисн Цастан дун соңсгдв. «Чамаг, чини чирә хәләдг болхинь» гиҗ бизһм күрч уурлҗ йовлав. Нам хамаһур Цастан һар оч атхсан медхшв, һаринь хойр һардҗ авад тәвл уга бәәҗв. Цаста «чис» болад улаҗ одв. «Яһҗахмч!» гиҗ нүднәннь хәләцәр докья өгч хәләчкәд:

— Эн мини үр күүкн, таньлд, — гиҗ Цаста өөрк күүкн талан заав.

Күүкнә өмн һольшглҗ гекәд, һаринь авад мендлүв, нам нерән кен гисинь оньһсн угав. Зүркм зүн талагшан хәләһәд, һар көлим, цогцим цугтан Цаста тал татад нәәхлүләд унһан алдад бәәнә.

«Эн һазрт, саак Шартуд бәәснлә әдл өөрдлдҗ һәрглҗ болшго. Күүнә келн күд-чолу хамхлна» — гидг биший. Маңһдурас авн ма хойриг негдүләд, мууһин му зәңг һарһад, хотн болһнд келәд одх биший» — гиҗ Цаста хәләцәрн докья өгәд, нүдән ирмәд, эс медсн болад шилҗрәд бәәнә. Өөрк үр күүкән эн сө тәвдг бәәдл уга. Улм холвлдад үүдн бийинь авад урхдад, хая-хая чикнднь шимлдәд үг келнә.

Хойр күүкн шимлдәд буру хандх хорнд Бадм нанур хәләһәд, нүдән ирмәд оркна. Бадм нанур яһад нүдән ирмҗәхнь медгдхш.

«Хойрдгч күүкнь чамд һә болҗана, нанла таньлдул, би машиһәрн гертнь күргчкнәв» гиҗәх, аль талдан докья өгчәхнь бас медгдхш. Хойрдгч күүкн эн чирмлдә үзхләрн бидн негдәд бийинь дөөглхәр бәәнә гиһәд өөләд, хәрнәв гих, Цаста энүг күргл уга бәәшго, күргхләрн хәрү ирхн уга», гиҗ санҗаһад, бичкндән соңссн шогта соңсхвр санандм орад, эклҗәнәв:

— Күүкд, соңслт! Кезәнә нег герт тавн-зурһан күн дуңһралҗ сууһад, көзр наачадг болна. Ах керсгт суусн күүнә көзр һарад бәәнә. Дарук улснь дарадтан унад, һал деерк мөңгн өсәд ирнә. Һурвдгч күн көзртә, мөңгн уга, яахан медл уга, көзрән атхад, ухалад сууна. Тер ик мөңгтә дөрвдгч күүнлә негдәд цокий гиҗ сурхла, яһна гилч гиһәд эс медсәр хәләһәд оркна. Тернь өмнәснь нүдән ирмәд оркдг болна. Не эн зөв гиҗәнә гиһәд, иштгин тусарн дуудн цокад, ишктә ямаһан шүүгдәд оркна.

Һурвдгч эргцд һал деерк мөңгн өсәд, сән көзр ирхинь күләһәд, цокхар җилвтлдәд көзрмүдән семрәд сууцхана. Ода һурвдгч күүнд бүүмнә тус күрәд ирнә. Одак ик мөңгтә туслцад суусн күн талан зөвәр байрта хәләһәд оркна. Тернь өмнәснь дәкн нүдәрн ирмәд оркна. Не эн күн нанла йоста хом болҗана гиҗ санад һурвдгч күн бүүмнә тусарн дуудн цокад, бүрүһән шүүгдәд оркна.

Сүл эргцд һурвдгч залуд сартгин тус күрәд ирнә. Мөңгтә күүнлә «ниилсн» мини көзр эн сө һарн гиҗәдгҗ гиҗ, санҗаһад, одак «ниилсн» күн талан хәләһәд оркна. Дөрвдгч күн дару нүдән дәкн ирмәд оркна.

Хойр күн хомлад цокхларн, яһв чигн эн һал деерк мөңг авхвидн гиҗ санад, һурвдгч залу сартгиннь тусар дуудн цокад, сарвата гүүһән шүүгдәд орксн цагт, завср болад, евәһин цәәһән уухар босцхана. Одак шүүгдсн залу докьяһар негдх болсн мөңгтә залуг дораһур хатхҗ авад һарна.

Әмтнәс зөвәр заагрчкад, күүнд соңсхл уга:

— Болшго юмн, болш угаҗ! Таниг негдәд цокий гиһәд докья өгәд бәәхләтн, тусмудар цокад бәәҗ, бәәсән шүүгдчкүв,—гинә.

— Уга, би чамд негдий гиҗ докья өгсн угав,— гиһәд одак мөңгтә залу дәкн нүдән ирмәд оркна.

— Э, чи иим кишва ноха билч! Чамд нәәләд, мөңгнд дурлад, бүүмнә тусар дуудн цокад, бүрү-туһлан шүүгдүв, иштгин тусар дуудн цокад, ишктә ямаһан шүүгдүв, сартгин тусар дуудн цокад, сарвата гүүһән шүүгдүв!— гиҗ хәәкрәд, дөрвдгч залуг бахлураснь авад ноолдна.

Тер цаадк күнь экин геснәс һарснас нааран заяна нүдән чирмдг авъяста күн бәәҗ. Тегәд тер күн кезлин тусар цоксн болхла, келсн күүкән шүүгдх бәәҗ! Келн угад, белн уга!» — гидг тер. Келәд, күүндчкәд нааддг бишв, күүнд нәәлхлә, күүнә зөөрд дугшлхла тиим болдмн — гиҗ күн келҗәсиг соңслав. Терүнәс нааран бүтүһәр нүдән ирмсн кү иткдн угав, —гихләм, хойр күүкн ярлзад инәлдв.

Бадм эмәсн бәәдл һарад, чирәһән үмгәд, нанур хәләһәд:

— Би бас тиим авьястав, терүг үзсн болхуговч. Эврә авьяс эзндән медгддмн биш, — гиҗ үнән келв.

— Сууҗ цә уутн! — гисн Цастан дун соңсгдв. Цаста ааһс тәвв. Өөрк күүкнь көк мисктә цәәһин бүркәсинь авад, зөв эргүләд самрад дарадтнь кев.

Цә кеҗәсн күүкнә нернь Шарка болҗ һарв. Шарка мөөлүр һо хамрта, Цастан дүңгә нурһта, шарңх үстә, хо-цаһан күүкн. Цастата хамдан әәмгиннь сурһульд доладгч класс күртл сурад, һанцхн хәләсн көгшн экән сәкәд, цааранднь йовҗ сурһуль сурл уга үлдсмн бәәҗ. Ода сурһульд эклц классмудт дасхна. Күргн болхар седәд, ирсн тааста көвүд харһв чигн, көгшн экән үлдәхд харм болад, үгән өгл уга йова-йовҗ, хөр һарсн наста болһамҗта күүкн болҗ эн гинә.

Одак келсн көзрч көвүнә туск келвр санад оркхларн, Шарка шаңһан бәрн бәәҗ медмҗ угаһар дотран инәв. Инәхләнь хойр халхиннь герлин дорд бийднь хотхрмуд һарад одна, тер цагтан улм өкәр өңг һарв.

Күүкнә медмҗ уга инәд үзсн, цә ууҗах Бадм санҗана: эн күүкнүр би бас нүдән ирмәд орксн болхий? Акад авьяс би яһҗ дассн болхв. Чамаг дәкҗ чирмдг болхнь?—гиһәд санна.

«Сурсн юмн сурар боов чигн болхш» сурмсгуд заагур чирмгдҗ одна. Ода эн күүкн бас намаг бийдән докья өгчәнә гиҗ, санҗадг болх. «Санан уга сархадур, сахл уга җулһдг. Күн темән хойр, көгшрхән меддмн биш» гиҗ санҗах гиһәд, ааһд көвҗ йовсн цәәһин мод авад, хойр нүдән телчкх ухан орҗана.

Би Бадмиг күүкн тал нүдән ирмхинь күләһәд цәәһән ун бәәҗ, Бадмур хәләһәд инәһәд бәәтл, Бадм хойр ааһ цә ууһад, күүкн тал хәләл уга босв.

— Күүкд, цәәдтн ханҗанав, ут наста болтн! Төв сәәхн зүүд бәрҗ хонтн. Эн көвүһәр сөөни дуусн тууль келүлҗ соңстн. Энтн әвр ут киитә, ю болв чигн меддг күн,— гиһәд һархар седв.

— Та хойрт өөртн ор ясчкла, Батата хоюрн унттн,— гиҗ Цаста цаһан кенчрәр бүркәд, деернь бор көрсн нимгн цемгн көнҗл хайсн, күн суухла углар болһнь, дөгд уга тергн кевтә, җаагад-җиигәд бәәдг хуучн модн орн тал заав.

— Уга, энүнәстн әәҗәнәв. Энтн хойр залу даадг бәәдл уга,—гиһәд Бадм орндгин нег дерндгәснь көндәв. Орндг шухтнад, җаагад одв.—Соңсҗант? Ярвглад бәәнә — яс-үснднь шар усн хурад шарклан орад бәәсн бәәдлтә,— гив. Цуһар шууглдад инәлдвидн. Бадм һарад йовҗ одв. Күүкд сав-сархан хурах бәәдл һарв. Би дав зуур Бадмиг дахад һарув.

Һаза зөвәр харңһу. Тег төгәлңдән унтҗ, дүң-дүлә. Хая-хая ардан ут улвтр хаалһ татад цәкләд одсн одд үзгднә. Гер шидрт тедүкн зелин өөр кевтсн хойр, һурвн үкрмүдин кевлһән кевсн шүднәннь ә соңсгдна.

Бадм хустган һарһҗ авад, шатаһад машиндән күрч одв. Герин үүдн тус ширдг сольвҗ делгәд кевтсн эмгн өвгн хойр санамр сарсалдад унтҗ. Эн хойрин хоорнд орад кевтсн Араша унтад уга. Бадм машиһәрн «дәкәд хот эргхмн болвза» гиһәд, гетәд, хая-хая өндәһәд хәләчкәд, дун уга кевтнә. Бадм машиндән орҗ одсн бәәдл һарв, хард гиһәд, машинә үүдн хаагдад одв.

«Одал Бадм юмнд одшго болв» — гиҗ санад, Араша аавиннь ардк нурһнднь наалдад көлстә киилгинь үнрчләд унтад одв.

Хойр күүкн сав-сархан ахулад, гер дотркан ясад, өңг һарһад орксн бәәдл һарв. Арһул хәрү герин үүдн хоорнд күрәд ирүв. Шивр-шивр гилдәд күүнднә, зәрм-зәрмдән һочкнад инәлднә.

— Орҗ болхий? — гиһәд үүдинь цокув.

— Ортн, ортн,—гиҗ Цаста цеңнв. Орл уга дәкәд цокад, дәкәд Цастан ду соңсх дурн күрнә. Тер бийнь орҗ ирүв.

— Одак җолаччнь яһв? — гиҗ Цаста нанур өөрдв. Чирәнь йир тиньгр бәәх болҗ медгдв.

— Орндан орад онх тусла, — гивв.

— Ичкевт, герт орад унт гихнчнь, — гиҗ Цаста җолачт санань зовсн болҗ келв. «Нам орҗ эс ирхнь сән билә» — гиҗ дотран санҗах бәәдлтә.

— Һәргтә күн биш тер, — гиҗ би эклүв, — һурвн күүнә негнь үлү болдгинь медә бәәдг болхугов. Цәкхәсн урд хонад бәәхлә сән болдмн. Дәкәд ачта чини ардас экән дахсн хурһд кевтә машиһәр хот эргн гиҗ цуцрх болв. Хәрнь нам цухрл уга йовдг сән заңгта күн болад, чамд ацг авл уга йовад йовна. Талдан нег му заңгта модьрун күн болхла маниг му келчкәд, машин деерән һарад кевтх билә. Хаҗудан дахулсн би тана хотна улсас болн Бадмас ичәд, арсндан әрә багтҗ йовнав. Кергән күцәһәд өдрин бийднь хәрү ирх болҗ, күүнә маши сурҗ авад һарлав. Мини ирсн кергиг чи эврән медә бәәнәч, тендәс хәрәд һарчаһад, ю күүндләвидн?

— Бата, «цәкхәсн урд хонад бәәхлә сән болдмн» — гиснчнь манд медгдсн уга,—гиҗ Цаста инәмсҗ дальтрулв.

— Терүг медл уга хама йовад йовлач? Цәкүр гисиг меддговч? «Цәкхәсн урд хонна» — гисн, күн үг келхәс урд, тааһад медхлә, сән болдмн гисн үг.

Цаста өөрк күүкндән:

— А. нам гиһит, ода медвч?

— Ода ирҗ сәәхн медгдҗәнә, мини харңһу толһад мел дарунь иим үгмүд медгдәд одхш. Та әвр сәәхн келҗ медүлдг бәәҗт, ханҗанавидн,—гиҗ Шарка нанур хәләҗ көркүхн бәәдл һарһҗ, келсн болв.

— Би чамаг тиим цәкхәснь урд хондг күүкн болһҗалав,—гиһәд өмнәснь хәләҗ инәвв.

Цаста нанур му нүдәрн хәләчкәд, өөрк күүкнәннь чикнд шимлдв, күүкн толһаһан гекәд, босв.

— Бата, цаадк орн деерән һарад кевт,—гичкәд Цаста Шарката хоюрн һарч одв.

Һалас һарсн хойр күүкнә нүднд, һаза дегд харңһу болҗ медгдв. Хойр күүкн һар-һаран бәрлдәд, гер эргцхәв, холд одсн уга. Нүдднь сурад өөр шидр бәәх баран үзгдәд баахн шарлҗна бийнь ик болҗ үзгдәд бәәнә. Ард бәәсн һол йир өөрхн болад, харлад йорал уга әәмшгтә болҗ үзгднә.

— Цаста, одак Батан келҗәсн үгмүдин утхинь медвч?

Би цугтнь медүв. Эн асхн би та хойрт йосндан саалтг болҗанав. Җолач залуһин келсн, нүдән чирмәд докья өгсиг чигн медүв. Батан зовлңгиг би бас медҗәнәв. Маниг эврән бийснь медх гиһәд, этүдәр санҗасн цөн үгәр, үлгүрәр һольшг кевәр келчквш, терчнь намаг аңхрдгҗий, аль угай гиҗ мини судц бәрҗ үзҗәнә,—гиҗ Шарка хормаһан саҗн бәәҗ келв.

— Әрл цааран, юн чини судц бәрҗ үзх билә, чамаг шиңкән үзҗәнәхн «өлн күүнә уханд өдмг оньдин йовдмн» — гиһәд, чамд тиигҗ үзгдсн болхугов! — гиҗ Цаста сөрҗ келв.

— Әрл, тиим биш. Нанур хәләсн хәләц, наадлад келсн үгмүднь нанд цуг тоб болад бәәнә. Наадад намаг хөр һарад, күүкәр көгшрҗ йовна болһнч. Нанд иим кишг учрсн болхнь,—утар татад саналдчкад, Цастаг сүүвдҗ авад:—чи эн көвүнә седкл бичә һунда. Миниһәр болхнь, эн асхн хоюрн үлдәд, сәәнәр күүндәд, негинь таслҗ автн. Эн көвүн ирхмн гиһәд, эртәс авн келә-күләһә билч. Энчнь келсн үгдән күрәд, чамаг машиһәр хәәһәд күцәд олв. Эн көвүнчнь иигәд эргәд дахлда йовҗ, чамас цөкрәд, йовҗ одхла, чи энүг күцҗ авхн угач. йовһнан мартхмн биш. Энчнь йир сәәхн заңгта җөөлн күн болх бәәдлтә, хүвәр учрна гидг эн! Чи хүвтә күн бәәҗч, зуг «хош толһан хоорнд хумха җоору олдна, авад-авад цеглхнь, алц-тааһар белглнә» гиҗ келдмн. Алц-та тусл уга бәәхләнь, авад шивчкдмн. Алц-та тусад бәәхләнь, авад хавтхлад хәрдмн. Терүг бичә март, хәрнь тер! Не, би һурвдгч болҗ тана өөр ю кехв, хәрнәв! Бата та хойр намаг тер һол һатлһчктн, — гиҗ Шарка сурв.

— Зү уга юм келнәч! Сөөни өрәллә хамаран одхмч, мини өөр хон. Би чамаг өөрән хонулхар дахулҗ ирвшв. Эн көвүнә тускар санаһан бичә зов. Нанас хамаран одх болһнач. Би энүнәнчнь седклинь медәд авчклав. Энчнь намаг җил үлү дахҗ йовна. Зүркинь суһлҗ авад зүркнләрн холвчклав, энүнд сууна,— гиһәд Цаста өрчән цокад инәв.— Җил үлү күүкдт булагдл уга йовав. Чамд таасгдҗану?— гиҗ немҗ сурв.

— Йир икәр таасгдҗана! Ухата, тоолврта, һольшг, икрхг уга эрдмтә күн болх бәәдлтә. Нанд мел иим күн учрсн болхнь яһна,— гиһәд Шарка Цастаг теврәд инәв.

«Санан уга күмбч» — гиҗ санад Цаста:

— Бидн хойр эн герт күүндәд хонв чигн «хулһнын хамрас цус һарһшго» цаһан саната күн. Эн бидн хойр онц харһад уга болһҗанч?

Зуг әмтн маңһдур ю келхинь медҗәнч? Дер негдүлчкҗ гиһәд, деернь дел урһаһад, арднь сүл урһаһад, авад һархмн болҗана, һанцхн әәдг юмн тер. Чи ода манла хамдан хонад Батан кесг сәәхн үгмүд, шүлгүд соңсҗ ав. Бидн чамаг өрүндән машиһәр күргчкнәвидн. Бата ма хойрт күүндх цаг дала, — гиһәд Цаста Шаркаг тәвшгоһар шиидв...

Хойр күүкн һарч одсна ард би үкс гиҗ хувцан тәәләд, ясчксн хуучн модн орн деернь һарад кевтүв. Эргәд дуһрх болһнд модн орндг шигҗңнәд, җаагад одна. Эн шам унтрсн цагт көнҗл дер хойран авад һазрт кевтх саната бәәнәв.

Одак мини келсн үгиг Шарка медсн бәәдл һарв. Йосндан медсн болхла, керсү күүкн бәәҗ — гиҗ, санх кергтә. Тер күүкн хәрхәр седх. Тер цагтнь Бадмиг серүләд Цастата хоюрн машиһәр гертнь күргчкхвидн. Эн эҗго шавр герт Цаста бидн хойр өр цәәтл күүндхвидн. Өрүндән Цастаһан өөрән суулһҗ авад:

— Аав мини сурхла

Аашна гиһәд келит,

Ээҗм харһад сурхла

Эндр ирх гиһит!..

гидг ду дуулад һарх биләв.

Цастаг аавларн, ахнр, бергдләрн, төрл-төрснләрн таньлдулад, тооһад, тәкәд, өмскүл өмскәд, хәрү авад ирх биләв, — гиһәд минь ода орнасн босад дуулад биилх дурм күрәд бәәнә.

Хойр күүкн герт орҗ ирцхәв.

— Бата, буру хәләһәд кевт, намаг команд өгтл нааран бичә хәлә,— гиҗ инәһәд, Цаста шамын һол доргшан орулад барң-бүрң кеһәд оркв. шамын һолын саңсрһин үнр һарад одв. «Шур-шур» гиһәд, тәәлҗәх шуркра торһн бүшмүдин ә соңсгдна. Одак саңсрһин үнр уурад, «салд» гиһәд сәәхн үнрәр гер дүүрәд одв. Цастан саак нәәрлә өрчин хойр гөвдрүн хоорндаһар, өвцүнә бүдркә деегүр дорагшан орсн цаһан мөңгн шүлзә дахад үзгддг оошкрсн җөөлн цаһан махмуднь мини өмн герин эрс сүүдр болад үзгдәд одв. Бәәсн бийм ирвәтрәд, зүркм чичрәд, халу дүрәд түүрчәд хәрү эргәд эднүр хәләх дурм күрәд нүүхлзхләм саак «шаркрата» орндг шигҗңнн гисн болад, хойр нүдм секәтә ки тасрад кевтнәв.

«Чи өмн кевт, уга, чи өмн кевт, би ард кевтнәв» гилдәд шимлдсн соңсгдна.

«Йо хәәмнь, Шарка болл уга од, яһсн наку-даку уга килнцтә күүкмч. Холварнь хасгдад негдн гиҗ йовх хойр зүркнә хоорнд орад зааглад бәәхәр, эс медсн болад хәрәд әрлхнчнь» — гиһәд, хойрдгч күүкнд дотран уурлад кевтнәв. Күңкркә дотран цокад дольгалҗах зүркнәнм ә күүкдин күүндә чиңнүлхш, «луг-луг-луг» гиһәд шааврдад, әәвлхәһим тас цокад һарн алдад бәәнә.

Урң-урң гиҗәсн хуучн цаһан хала шам унтрад, нүд чичм харңһу болад одв. Хойр күүкн орндан орад нимгн көнҗлән бий деерән хаяд оркснь, теднә әәһәр медгдҗәнә. Нег-негән чимклдәд, түлклдәд инәлдҗәнә.

Хойр күүкнә кевтх Цастан орн, мини кевтх өвгнә буулһмр модн орндг хойран хоорнд нег алд, тер бийнь нанд хөрн дууна болҗ медгдҗәнә.

— Бата, серүн бәнч?— гисн Цастан дун гер сарулдхсн болҗ соңсгдв. Бүтң дууһарнь шинҗлхнь көнҗл дорас, күн һатцас келҗәхнь медгдв. Цаста арднь кевтҗ. «Нанас зулҗана гидг тер» гих ухан орҗана.

— Шарка яһла, хәрҗ одлу? — гиҗ эс медсәр зөрц сурув.

— Хәрҗ одла, Шаркаһар ю кенәч? Чамаг буру хандад кевтнә — гиһәд шордаһад йовҗ одла.

— Хәәрн күүкн, таньлдхар седҗәләв. Хәрҗ одну-яһну гиҗ сана биләв, цәкхәс урд хондг күүкн гиҗ медҗәләв,— гихләм, Шарка Цастаг тохаһарн нудрад авснь медгдв.

— Худл келҗәнә. Би хәрхәр седләв, эн Цаста намаг тәвсн угалмн, намаг өңгәр бичә гемшәтн,— гиҗ өмн кевтсн Шарка келв.

— Э, чи хәрәд угавч? Би чамаг хәрҗ оч гихлә, буру хәләһәд кевтләв,— гиһәд сүүҗән соляд, күүкд тал хәләһәд кевтүв. Харһа орн саак кевтән җаагад, җиигәд одв.

— Эн орнтн яһҗахмб, җаагад, гармуль татад бәәдмб,— гиҗ Шарка инәв.

— Эзнь ора болхла, темәнь яр болдмн. Шарклата болад яалад, яхлад бәәнә,— гихләм Шаркад таасгдсн бәәдл һарв.

— Нам гиһит, медҗ йовхмн энүгитн. Цаста таниг дала тууль, тууҗ меднә гиҗәлү, келхнтн, сө ахрдхад, соңсий,— гиҗ Шарка сурв.

— Цаста заксн болхла келҗ болҗана, сәәнәр соңсад, тәәлвринь олтн.

Туулин экн:

Түрг — цаһан цаста,

Товчлсн билг — цаһан цаста,

Эзндән эңкр — цаһан цаста,

Эн насндан олдшго — цаһан цаста,

Олҗ автн,— гиһәд оркув.

— Яһсн сәәхн туульв, «эзндән эңкр цаһан» гисиг соңсвч?— гиһәд Шарка Цастаг чимкәд оркв.

— Не, ямаран, тууль таасгдву?— гиҗ сурув.

— Таасгдв, йир сәәхн магталта тууль бәәҗ, дәкәд келтн. Би эврән тууль-тууҗ цуглулдв. Өвгдәс бичҗ авсн хара биш туульс, үлгүрмүд нанд бәәнә. Дәкәд нег ирсн цагттн үзүлнәв,— гиҗ Шарка келв.

— Чи бичә бийим әәтрүләд бә, одак туулинм тәәлвринь келҗ ас.

— Эн насндан олдшго цаһан гиснтн эн мини ард кевтнә,— гиһәд Шарка тачкнад инәв. Цаста Шаркаг өвдгәрн түлкәд орксн бәәдл һарв.

— Маңһдур таниг бәәх болхла, би ирҗ нег цөөкн туульс, шүлгүд бичҗ авнав, зөвтәй? — гиҗ Шарка нанла таарв.

— Хальмг туульсин дегтр бәәнәлм, терүнәс бичәд авад орк, чамд уга болхла би олҗ өгнәв. Бата күүнә маши бәрәд чамла оралдад суухмн биш,— гисн Цастан модьрун дун соңсгдв.

— Э, тиим, маңһдур Цаста бидн хойр манахн тал йовхвидн, би чамд Цастаһар илгәчкнәв. Эс гиҗ ода эс залхурҗахла, босад шам шата, келҗ өгнәв, чи бичҗ ав,— гиһәд оран зөрц шигҗңнүләд оркхлам, Цаста өндәһәд Шаркан толһа деегүр хәләчкәд, угзрад буру хәләһәд кевтв.

— Һә болх ормб энчнь, җаагад кү унтулшго болв, һазрт оран ясҗ авнав,— гиһәд дәкәд орндган көндәһәд, чикән өгүв.

Хойр күүкн дәкәд шивр-шивр гилдәд хоорндан тольклдҗах бәәдл һарад одв. Көнҗләрн бүркчкәд күүндснь әрә медг-үлг соңсгдна.

«Асхна ард унтнав гиҗәлч, мууха әәллҗәхмч? Ард һарч кевт» гисн Цастан дун тодрха соңсгдв. Дун угаһар хухр-хухр гилдҗәнә. Цастан атхр үснь арваһад одсн Шаркан чееҗ чееҗәрн шудрад халхнь халхлань харһулад алхад өмн һарч йовхнь сән медгдҗәнә. Минь эн саамла би көнҗл, дер хойран авад орнасн шувтрҗ бууһад, һазр деер кевтәд авчкв. Хойр күүкн нурһ-нурһан өгәд ә тасрцхав, би һазрла наалдад ким тасрад, кииһән авл уга, көшә болад кевтүв.

Шарка буру хәләһәд эрслә наалдҗ одсн бәәдл һарв. «Асхнаһа хәрнәв гихлә, тәвлго бәәчкәд, ода үүнә һарһҗах әәлинь, хәәһәд ирсн «сәкүсән» хаһцулад авчкх гиҗәхмб, кишва ухата күн бәәсмч!» гиҗ дотран өөлн һундад, эмкәһән зууһад кевтх бәәдлтә. Нанас бас ә һарчахш, орндг шигҗңндгән бас уурв.

Цастан бизһнь көдләд, ууртан бүтәд, унтҗах бәәдл уга: эс медсәр аман тамшаһад, гүүнәр саналдад, нүүхләд, көл, һаран көндәһәд, көнҗлән көл талан тиирчәд, гедргән дүңгәһәд кевтх бәәдлтә. Зүркнәннь цока чиңнхнь, мел намаг дайлад дуудсн болад бәәнә.

Тиигәд бүкл частан кевтәд оркув. Ард кевтсн күүкн йосндан унтад одснь медгдҗәнә. Нан туск герин шуһун деерк өнцгт татата бәәсн аралҗна гөлмд өдрәрнь торсн ик хар батхн бәәҗәһәд-бәәҗәһәд күгдләд «з-з-з» гиһәд җиигәд бәәнә. «Батхн, чамд нөкд болх биш, бийм дурна гөлмд оралдҗ одсн бәәнәв. Кенәр нөкд кехв гиҗ үкҗәнәв», — гиҗ санад арһул орн деерән дөрв көлдәд авчкв. Ә чимән уга.

Хойр дәвәд нег кииһән авад, дөрв дәвәд хойр кииһән авад, Цастан орна өмн ирәд, өвдгләд сууһад авчквв. Хойр һарм Цаста тал дегц делсн, «дал-дал» гиҗ чичрв.

Цастан һармуд, чирәнь хама бәәхнь медгдхш. Кемр чочаһад оркхла, теңгр цокчкснь тер. Тиигәд сохр күн кевтә орн деерәһүр, орна өмнәһүр мөлкә бәәтл генткн Цастан һар харһад одв. «Мимб-бишв» гиһәд, яахан медсн угав. Тиигн гихнь Цаста барун һаран орна өмн унҗулад, гедргән унтад одҗ.

Цастан һаринь хойр һардад, негл хәәлчксн хорһлҗар мелмлзүләд дүүргчксн шил ааһ авч йовх мет арһул өргәд, барун һарарн чееҗдән шахад зүн һарарн баһлцгинь арһул илә, илә бәәҗ, күзүндән шахад, арһул үмсә бәәтлм, Цаста нөөрмүһәр нүүхләд, нанур эргәд, хәврһәрн кевтв. Барун һарнь тохацаһан мини өрчд шахгдв. Зүркм Цастан баһлцг дахлдсн хойр ольһр судцдар сем өгл уга гүвдәд бәәнә. Шимлдәд үг келхәр седхлә, чикнь хама бәәхнь медгдхш. Тиигәд хальгад бәәтлм энчнь йосндан серсн бәәдл һарв. Мини һар чимкәд, һаран алдулхар седҗәнә. Би улм чаңһур атхад, бий талан өргндән шахув. Энчнь утар татад саналдчкад, түлкҗәнә. Би улм өөрдәд, дәкн баһлцгаснь авн өөдлүләд илә йовтлм халхнь харһад одв.

Негл хәәснәс һарһсн хотта цусн мет халун булвлзад бәәнә. Нам яһҗ тиигән өкәсән медсн угав. Хату һазр өвдглсн хойр өвдгм мартгдв. Халхлань халхан ширвлдүләд, «би чамаг дахулҗ хәрхәр ирләв, мини эцк чамаг үзхәр седҗәнә» — гиҗ шимлдв, өргм хавҗңнад, хоолм чичрәд, бүтндән келгдсн уга болҗ медгдв. Энчнь чикнәсм чимкәд, өргәрм түлкәд оркв.

Өрчм дүүрч одсн ки генткн утар татч саналдулад, һар, көлм махмудм сулдад, салдаһад одсн болв. Атхҗасн һарм заядар сулдад, арһул хооран цухрҗ йовнав. Цастан хурһднь мини альхнд үлдсн цагт, Цаста генткн мини һарас чаңһур атхад би талан татад оркв.

Дәкнәс цуг махмударм һал цәклсн болад, хойр цецгәм иктәд, чим-чим гиһәд, цогцм шинәс агчмин зуур шатад одв. Цастан һар хасгдад, намаг бийдән өөрдхәд оркв. Цастан халун халх мини халхла ширвлдәд, урлнь чикндм күрәд «гөвр-гөвр» — гиһәд үг келхәр йовтлнь, Цастан ард кевтсн Шарка утар татҗ саналдад, суняһад, шүдән хәврәд, нааран эргәд, Цастаг теврв. Би эрс цоксн мәч кевтә, хааһур-яаһур хәрү өсрсән медхшв, мөлкәд орнаннь өмн тагчгрув.

Терзин хааһулмуд заагур өрин гегән орад, гер дотрк хоовтрад, хойр күүкнә чирәс теегин цандгт туссн сарин толян мет, медг-үлг хоовтрҗ үзгднә.

— Өр цәәҗ йовна. Босх болад угай? — гиҗ Шарка анята нүдн һатцасн сурв.

— Уга! Ода чигн эрт,— гиһәд Цаста Шарка тал эргәд, Шаркан толһа көнҗләрн бүркәд оркв.

Минь эн агчмд би дер көнҗл хойран авад орн деерән һарад, буру хәләһәд кевтүв.

Шавр герин киитн эрс, мини дольглҗах халун цогц хойрин хоорнд, усна дольган эрәһәр атилдсн атлс хар үстә, алг хар нүдтә, улан халхта, хо цаһан чирәтә Цаста күүкнә дүр өмнм дүңгәһәд кевтв.

Би тер дүриг бий талан шахад теврҗ авад, өр йосндан цәәтл унтсн болад кевтүв.

Эмгн хойр үкрән сааһад, туһлмудан зеләсн уйчкҗ. Өвгн хойр үкр, нег бүрүһән, үкрч көвүнд күргҗ, олна үкрмүдлә ниилүлхәр, тууһад, йовҗ одв. Араша нүдән ху татн мана машинд орад суучксн, йовулдг иштә төгәһәснь бәрчксн наадҗ сууна. Эн бичкн «җолачин ард мана җолач Бадм, «сур кевтә суняһад, суха кевтә улаһад» сунад унтҗ.

Эзн эмгн герт орҗ аашх ә һарч йовна, хоолан ясад, әәһән өгәд орҗ ирв, «җиңг» гиһәд суулһта үс тәвсн суулһин гинҗин ә һарв.

— Йо, чавас, мана гиҗгтә күүкд ода чигн унта,— гиҗ эмгн келв,— хәрин улс бәәһә бәәтл, күүкн күн удан унтдмн биш. Кезәнәһә, маниг баһд, күүк шинҗлхәр ирсн күн хойр-һурв хонад, йоста кевәр шинҗлдг бәәсмн. Гиҗгтә күүкн өрлә босад, ор-дерән ясад, толһаһан самлад, бийән бигцләд, үкр саалцад йовхла, залху уга күүкн гиҗ таасдг бәәсмн. Удан унтад савсиһәд, салваһад, бийән мааҗад, үргләд бәәхләнь — залху, татвр уга, гиһәд, һолдг билә. Күүкн үүл уйдг угаһинь медхәр седхләрн, күүкнә орн туснь өлгәтә бәәсн хурвчднь күүнд үзүлл уга, хурһна хагсу хорһс тәвчкдг бәәҗ. Тер тәвсн хорһснь хойр хонгт бәәһәд бәәхләнь — үүл уйдго, арһ уга күүкн бәәҗ гиҗ һолдг билә.

Ода эн цагт, күүкд, тана кишг ирҗәнә! Үд күртл унтад, үкрин дуунла боснат. Я, эн мана күүкн гертән йирин юм кедмн биш, һанцар өсәд, беләр бәәһәд дасчксмн. Ода маниг хайчкад, орчлң төгәләд, сурһуль гиһәд йовад йовна. Кезә чилхнь чигн медгдхш, кенән дегҗәхәр йовхнь чигн медгдхш. Цецгт одтн, һолилдәд ичр — уга элмрмүд,— гиһәд хуча уга гилтә кевтсн күүкдиг көнҗләр бүркв.

— Ах бергн, күүкндән бичә уурлад бәәтн. Удл уга сурһулян төгсәх, таңһчдан тоомсрта күн болад, таниг хооран суулһх. Во! Ямаран күрг олҗ авсн бәәнә,— гиһәд Шарка эмгнд эркәһән шовалһҗ үзүлчкәд, зуг цагнь акад, келсн күүкнь зулна, күргнь машиһәр некнә. Бийинь кирцә медл уга, батта иньгән бацна,—гиһәд Шарка өндәв.

— Хамр дор амн бәәнә гиһәд, айстан бичә бурад бә, чамаг ямаран күрг олҗ авхичнь хәләй! Колхозин тоста хармудас даву ю олх биләч, санан уга юмнч, ю ухалҗахичнь меднәв,— гиһәд Цаста цистраңнад Шаркаг тохаһарн өрчәрнь нудрад оркв. Шарка намаг орндан кевтәһинь медчкәд, аман бәрәд, хәрү көнҗл доран орв. Цаста дун уга босад, нүр-герин өмн бийән хәләчкәд, хувцан өмсәд һарч одв.

Дарунь ик удан болсн уга. Шарка босҗана, бүшмүдинь өмсүлчкәд, би бас босҗанав. Шарка нүр-герин өмн зогсад үсән самлҗана. Энд босҗах намаг нүр-герин тольд сәәхн үзәд хәләҗәнә. Би зөрц му нүдәр хәләһәд оркув.

Шарка гем һарһсн күн кевтә, «чис» улаһад одв. Нүдән нанас дальтрулад, эс медсәр:

— Бата, сән хонвт?— гиҗ сурв.

— Сән гихлә, бахмҗ болх, му гихлә — ө-һундл болх, тер хойрин хоорнд хавчгдад, теегин нег захд хонув,— гивв. Күүкн улм икәр улаһад, нанур ширтҗ хәләҗ чадад, инәмсәд:

— Тиим юмн бәәх билә, та бичә өөлтн. Цаста ирснәсн нааран тана тускар келә. Таниг басл магтна. Цастан келсәр бидн таниг гер-бүл болҗ одҗ гиҗ меддг биләвидн. Та хойрин хоорнд нанд ик ичр болҗана. Цаста нанд йосндан уурлҗ йовна. Ииминь медсн болхнь, ирхн уга биләв. Цастад бичә уурлтн, иим удан үүрлҗ йовх улс, нег-негнәннь заң меддг болхуговт, эвцтн, күүндтн,— гиһәд күүкн үсән гүрәд дуусчкад, нанур хәләһәд, ярлзад инәв. Минь эн агчмд Цаста орҗ ирв. Кулыһад ма хойр тал хәләчкәд:

— Үсән муха удан гүрҗәхмбч! На-ца адһҗанав гиҗәлч! Бата, нүүрән уһаҗ ав,— гиһәд Цаста савң альчур хойр авад, намаг дахулад һарв.

Һазак үүднәс зөвәр зааград Цаста һар арчдг альчуран зүн тоха деерән алс хайчкад, цаһан хала савлта ус мини һар деер экләд кеҗәхлә, Шарка мана ардас һарч ирәд:

— Бата, менд бәәтн! Байрта харһий, — гиһәд давад һарв.

— Тиигий, муха эрт хәрҗ йовхмбч! Асхнак мана күүндән яһла? Тууль бичҗ авхмн бишвч,— гиҗ һаран савңдн бәәҗ, зөрц сурув.

— Нанд туульта дегтр бәәнә — гиҗ, — би чамд асхнаһа келлүсв. Кезә ирҗ бичҗ авнач? — гиҗ Цаста, Шаркаг нанд хәрү өгхәс урд, шамдҗ сурв.

— Чамасий? — гиһәд Шарка дор ормдан хатхсн һасн кевтә зогсҗаһад,— чамас, чини һарин хурһд цацурхла ирҗ бичҗ авнав,—гилһнлә, Цаста савлта усан алдад оркв. Хала савл хәңкнәд, шората һазр деегүр көлврв. Цаста ардаснь көөлдв.

— Би Батаһас бичҗ авхар седләв,— гиһәд нанур нүдән ирмчкәд, Шарка сәрвкәд йовад одв.

— Яһлав, тер күүкн мууха адһҗ йовхмб! Цә ууһад йовхинь яһна, —гиҗ көк мисктә цә герт орулҗ йовсн, герин эзн эмгн хәәкрв.

— Уул уга одг! — гиҗ Цаста нанд шинәс ус кеҗ өгчәһәд келв.

Би Цастан келсн үгәс чочн тусад, Цаста тал хәләһәд оркв, Цаста гөр эмәһәд күчн бишәр инәв. «Саак мини боомтг уга келнә боодһань алдрҗ одв» — гиҗ дотран санчкад, Цаста араһан зууһад, бийән гемшәсн бәәдл һарад:

— Гиҗгән бас уһа! — гиһәд үлдл усан мини һол нурһар һооҗулҗ кеһәд, намаг чочаһад әәтрүлв.

— Әвртә һалта, һәәвһә келтә күүкн бәәҗ, одак Шаркатн, келсн үг болһнь келклдәд, кев-янзан олад ормдан тусад бәәнә. Сәәхн олмһа келтә күн келхлә, сөөднь унтлго чиңнх дуртав, мел мини хәәдг улсм хальмг келнә билгтә улс,—гиһәд Цастан тоха деер теңнәтә альчур авад, чирәһән арчвв.

— Тиим келтә улст дурта болхла, Шаркаг авад йов!—гиһәд Цаста мини үснәс татад, хусрңгар инәв.

— Тиим улст, чи, бичә модьрулад бә,— гиҗ би үгән эклүв,—мини чирәд, тер күүкн өөлм юм һарһвч. Хәрнь эс болх юмар ацг авдго тиньгр күүкн бәәҗ. Чи бидн хойр балһснас ирсн улсвидн, энд эҗго теегт бәәх улст үлгүр болх йоставидн. Арһта болҗ, кү өөлүлҗ һундахмн биш. Эгл улсла ээлтә, ни бәәхмн.

Не, өцклдүр чамаг көөлдәд йовҗ, өдрән үрәвв. Бүтәд, цунцхад, бизһм көдләд йовҗ, толһал шу тусн гив. Хәрнь одак чини үр күүкн Шарка ирәд, шууглда бәәҗ, бийән аадрулад сән болв. Ода цәәһән ууҗ авад, бийән белд, йовый! Мини аав хәлән гиҗ нүднь оңкиҗәдг болх. Чамаг эцкдән үзүләд, эн машин деерән хәрү авч ирнәв,—болҗанав. Минь эн цагла:

— Э, энлм эн, эвәс тосн һарна гидг эн. Сән хонвт!— гисн Бадм машин таласн һарч ирв.

— Бадмд ус кеҗ өг,—гиһәд альчуран бәрәд Цастала зергләд зогсув. Ода деерән күүкән «орд харшт» суулһад, ора деерән залад авад хәрх дурм күрчәнә. Иигҗ дотран сансн байр-инәдн болҗ ивтрәд Бадмд үзгдв.

— Не, мана күүкн белн? Ода йовх кергтә, мордхин үг негн, мөрнә чикн хойр гиҗ келдг эс билү?

Хар мөрн хантрата, хүвсхәд одх деерән бәәнә. Эрт, өрүн серү дахад йовхмн. Би эндр хәрү ирх заката күмб,— гиҗ Бадм хөкрлв.

— Нанд ад гем ирәд уга, би йовхар бәәхшв, өңгәр бичә сахняд бәәтн,—гиһәд Бадмин һар деер ус кеҗ өгчәсн Цаста орсаһар келәд оркв.

Цастала зергләд зогсҗасн мини нүднд батх цацсн мет чочҗ һашурад, ора деерм оһтрһу нурсн мет өрч дотркм хольврҗ көндәрв.

— Юн гивчи?—гиһәд чирәһән хойр һарарн савңдҗасн Бадм, нег нүднь анята, нег нүдәрн тәвл уга ширтҗ хәләв. Хар күмсг деернь борвасн савңгин көөсн ус дахад, хәләҗәсн нүдәрнь орхла, Бадм хәрү эргәд, нүдән усар чаңһур шудрад уһав. Фуф, мини күүкн болсн болхлачнь, хамричнь хатхад, бурнтг зүүһәд хаҗудан көтләд авч одх биләв» — гиҗ Бадм дотран санҗ, араһан зуув.

Цастан эк зөвин дунд нурһта, цөн үгтә бод гисн эццәвр, хар эмгн цәәһән тослад, дееҗ өргчкәд, хойр-һурв самрад, бүркәслчкәд, Цастан орн дор бәәсн нег улан сатья, нег хар боокс башмгуд авч һарад, көк цемгнә кизәрәр шудрад арчн бәәҗ, келҗәнә:

— Цаста, эднәннь алькинь өмсҗ йовхмбч? Тер өмсҗ йовх бииз, бүшмүдән ясҗ, диглҗ авхнчнь! Терз деер, модн ааһд чамаг толһаһан уһаҗ автха гиһәд, чигәнә өңгр оркчкув, толһаһан уһаҗ ав. Асхлад йовхмн болхуговт, — гиһәд, гөвр-гөвр гиһәд, ду һарчаһад, сана авсмн кевтә:

— Залус, орҗ цә уутн!—гиҗ маниг дуудв.

Цаста савлд бәәсн усан кевтнь Бадмин һар деер һоҗулад кечкәд, эк талан одад, башмгудан шүүрч авад, бүчмүдәснь селдглзүләд герүр орв. Экнь ардаснь дахлдн йовҗ үг келв, ю келснь нанд соңсгдсн уга.

Бадм, мини тоха деер дүүҗләтә альчур шүүрч авад, чирәһән арчн бәәҗ:

— Эн эцкиннь түрәд ормрчнь зөвәр бөдүн күзүтә күүкн болх бәәдлтә, — гиҗ саналдҗана, дәкәд цааранднь, — гем уга, күзүһинь нуһлад авхвидн. Күрн кедү бөдүн күзүтәв гиҗ цорхавчн, күн нуһлад авчкдг юмн, — гиҗ Бадм намаг әәтрүлв.

— «Арзин ач бөдүн күзүн мондһн, авад идх махн бәәһә бәәтл, ааһин чиңгә хар төмрәс әәхлә, алдр му нерн» — гиҗ келәд хавхин келнд бәәсн мең көөрч шүүрәд, хавхд тордмн гидг эс билү,— гиҗ хәрү өгхләм, Бадм һочкнад инәв, хоюрн герүр орвидн.

Эзн эмгн маштг хонан өөр хуучн сурсн авьясарн хату һазрт өвдгәрн чөклҗ сууһад, көк мисктә улан зандн цәәг зөв эргүләд самрад, амндан хойр бүгҗтә, хуучн удн модар кесн татур ааһд өвгндән түрүләд кечкәд, дарунь Бадм ма хойрт цә кеҗ өгв. Цаста орнаннь өмн буру хәләһәд, хухр-хухр гиһәд, юм кеҗәнә. «Одал бөдүн күзүнчнь нуһрҗ йовну-яһну» гиҗ санчкад, инәдм күрәд, келән зууһад, цәәдән цахад оркув.

— Хәрәс хавс хуһл! — гиҗ Бадм йөрәв.

Өглцтн! — гиҗ эзн эмгн келчкәд, «белгтә, йорта юмб, хәр көвүд цәәдән цахв!» — гиҗ дотран сансн болв.

— Мал зөвәр холд һарч одсмн бәәҗ, әрә гиҗ Көк булгин ар ташуд күцв,—гисн өвгн сахньнсн орҗ ирәд, хуучн, кааниҗ одсн бор картузан орн деерән хайчкад, зәмлҗ сууһад, тадниг хот-хол эдллго йовҗ одвза гиһәд адһа йовҗ арһад бәәвв, — гиҗ келчкәд, татур ааһта цәәһән авад уув.

— Ода иигс-тиигс гиһәд йовад бәәхугов, — гиҗ Бадм нанур хәләҗ келчкәд, орн деер һарад суув.

— Цаста белн болсн хөөн манд торвр уга,—гиҗ би эндәснь цуһараднь соңсхҗ келүв.

Орна өмн буру хәләһәд юм кеҗәсн Цаста дун уга һарч одв. Би бәс гиҗәһәд, Бадм тал нүдән ирмчкәд. Цастан ардас һарув. Цаста ардк хот хәләһәд һарсн, һол ордг цувг хаалһар йовад һолур орҗ йовна. Толһа деерк торһн альчурнь сәрвкәд үзгддгән уурн гиһәд ирв. Би энд-тендән хәләчкәд, гүүһәд, һолын һатлһнд күцүв.

— Ода хамаран оч йовнач? Орһдгин ард орсн болвзач,—гиһәд һараснь авв.

— Орһҗ йовхшв, — гиһәд нанур эргв.

Би бийдән цогцинь өөрдхҗ теврәд, халхаснь үмсүв.

— Эн ардк хотнд нег күүкнд мини күрң бүшмүдм бәәнә, терүгән авхар йовлав,—гиҗ Цаста һаңхв.

— Иткҗәнәв, — гиһәд хаалһас хаҗугшан көтләд, невчкн буһу булңд бәәсн ноһан деер одад суувидн.—Күргән дахад йовад ирхдчнь, күрң бүшмүд дуту болҗану? Тер бүшмүдән авад йовнч?—болҗанав.

Цаста зөвәр удан уха туңһаҗаһад, хаҗудан бәәсн ноһа үмтәһәд, тагчг бәәҗәһәд:

— Мини кееһә хувцн Баһ-Дөрвдт наһцхиндән үлдәсн чомдандм бәәнә. Тер хувцн угаһар хәр һазрт, чини төрлмүдт оч болшго, намаг әмтн му келх, ичҗәнәв,—гив.

— Үнәрий?

— Үксв, үнәр келҗәнәв.

— Не, тер чомдаһичнь ода одад авч ирхлә, йовнч?

— Кен терүг авч ирх билә?

— Би йовад авч ирнәв. Мә, эн дегтрт кен гидг күүнә герт, хама бәәхинь бич,—гиһәд хавтхасн бичкн улан дегтр, харнда хойр һарһад өгүв.

— Үнәр йовнч? — гиһәд ярлзад инәв.

— Тенгр цокг, темән девсг! Чининнь төлә шатҗасн түүмрәр болв чигн орад чомдаһичнь авч ирхв, — гиһәд күзүдҗ авад, хойр халхаснь селн шувшад авв.

— Цааран хәләҗә, — гиһәд бичкн улан дегтриг мини дал деер тәвҗәһәд, наһцхиннь хайг бичәд оркв.

— Энлм эн, күүкн гидг эн! — гиһәд, хотхрас хаалһ күртл теврәд авч ирәд, — не йов, бүшмүдтән од, — гичкәд, хәрү өвгнә герүр һарув.

— Ода эн һанцхн күүкән юн-күн угаһар күүнә көвүнд иигәд өгәд тәвчкхәр бәәхмт? — гиҗ эмгн өвгнәсн уурлҗ сурв.

— Я, әрлһич цааран. Күүнә күүндә медл уга, монҗрҗахмч, яһҗахмч? Эн көвүн, эндр-маңһдурар бәәх көгшн эцктәҗ. Тер эцкнь эн көвүһән намаг үкхәс урд, келсн күүкән авч ирҗ үзүл, гиһәд, сурад бәәдгҗ. Тегәд тер эцкиннь седкл тевчәд, мана күүк авч одҗ, үзүлхәр ирҗ. Чини күүкн тер өвгнд, эрк отхн бернь болхар бәәдгҗ. Хойр залу, хойр өдр ма хойрт келҗәнәхн. Күүнә келсиг медл уга көгшрҗәхмч, яһҗахмч. Белгтә юмтаһан таньлдҗ ирсн күргн кү хоосн һарһхмн биш, хойраднь өмскүл өмскәд тәвхмн. Чи йовҗ әрк нер. Би тер Очра хөөнд йовсн төлгән авч ирнәв. Дәкәд эн күүкнә тускар нанд үг бичә кел! Эн цага баһчудын хоорнд орад керг уга, бийснь медг. Мана күүкн алдхн уга,—гиҗ өвгн көвкәв.

Эн һаза зогсҗасн маши үзҗәнч! Иим сәәхн, эврән гүүдг машин, мана му герин һаза ирҗ, зогсх гиҗ, санҗ йовлч? Мана күүкнә нерн. Алтн бәәсн һазрт көглҗрһн эврән ирәд эргәд бәәдмн. Өрүнә үкрән һарһад ирх хоорнд һурвн-дөрвн күн «тана һаза зогсҗасн юн машимб?» — гиҗ сурцхав. — Мана күүкнә күргн ирлә, — гиһәд сальк өрәд, саңнаһан иләд бәәвв. Тегәд эн күргнә нер келхлә, цуһар медцхәнә.

Баахн болвчн, нертә-төртә көвүн бәәҗ. Ут наста болг! —гиһәд һарч йовхлань би зөрлцәд орҗ ирүв.

— Күүкнтн хувцан цугтнь Баһ-Дөрвдт хайчкад ирсн бәәҗлмн. Хувцн уга йовхшв гиҗ буцҗана. «Толһа бәәсн хөөн, токуг, шиврлг хойр олдх» гихлә, медҗ өгхш, — гиҗ төр кеҗ келүв. Өвгн мусг инәчкәд, эмгн талан зелиҗ хәләв.

— Хувцан тенд наһцхиндән үлдәчкләв гиҗ, ду һарчала, һацата юмб! — гиҗ эмгн урднь медсәр келв.

— Не, кукн, ода яһнач? Мана күүкн басл самһа,— гиҗ өвгн нанур хәләв.

— Салад-салврад йовхла сән биш, ода терүгитн цуглулна гидг бачм йовх улст бас нег зовлң,—гичкәд һарув.

Бадм машинәннь радиатрт ус кеһәд, бензиһән кемҗәләд, ар хойр төгәдән чинтлнь ки орулад, намаг күләҗ-күләҗ машин деерән һарад унтсн бәәҗ. Нүдән ху татн, нүүхлчкәд:

— Белн болвт? — гиҗ сурв.

— Белн-белн, күүкн — уга, — гиһәд үксн күүнә цогц деер бәәх күүнә өңг һарад, һазр хәләһәд, зогсув.

— Ода юн болв? Дәкәд аднь көдлҗ одву? Хар толһаһан зальгсн күүкн болҗахмб энчнь, хайчкад хәрәд әрлхнчнь энүг, — гиһәд папирос һарһад, һал кев.

— Уга, йовхар бәәнә, нааран ирҗ йовад чомдата хувцан Баһ-Дөрвдт күүнә герт үлдәчкҗ. Ода хувцн уга йовхдан ичҗәнә. Тер хувцинь авч ирхлә, йовх бәәдлтә. Эк, эцкнь зөв өгчәнә. Ода арһ танд, — гиҗ Бадмур хәләв.

— Не, ода яһнач? Медҗ ав. Зовлң уга җирһл уга. «Зовх ноха зооц дахна» — гидг эн. Зова йовҗ олҗ авсн зооц, зокаста әмтәхн, — болдмн гиһәд Бадм көк ута оочарн пүргүләд маасхлзад инәв.

— Җил үлү холвлдчкад, хаяд оркхд харм болна, — гихләм, дәкҗ үг келҗ өгсн уга.

— Тедү дүңгә дурта болҗахуговч, — гихләнь, би үг келҗ чадад, һочкнад инәвв. Хойр нүднәсм уульҗах кевтә, нульмсн һарад одв.

— Не, тиим болхла, шурд гиһәд йовад ирий. Ода чигн манд цаг бәәнә. Энүнәс дөчн километр болдмн, хаҗуһин шалтан эс харһхла, хойр час дундур болад күрч ирхвдн, зуг хамаран одхинь меддвч? —гиҗ Бадм маши йовулдг ормдан орад суув.

— Нанд цуг бичәтә,—гиһәд барун бийдк үүдән хаалһнла, машин өрвкәд һарв. Өвгн эмгн хойр үүдәрн шаһалдад һартл, ирмг давад одвидн...

Цастан бичсн бичгинь өгәд, чомдаһинь тәвҗ авад һарчахла, мини үр ах Пүрвән гергн, мини бергн Бовра бер таш-баш харһад бәәв.

— О, дү көвүн, менд! Сән күн санаһар гидг эн. Би Элст орхар бәәнәв, йовый, мана тал одый, цә ууһад һартн,—гиһәд бильчхр улан халхта, хо шар чирәтә, маштг нурһта Бовра шулун-дулуһар келәд, җолач ма хойриг герүрн көтлв.

Мини үр ах, өндр нурһта, күүкн көркхн чирәтә, зузан зөркәтә урлта, үксн кү инәлһм шогч Пүрвә, гертән бәәҗ. Намаг болн мини оралдҗ йовх күүкиг долан бульчрха күртлнь меддмн.

— Менд, менд! Саак «альмн улан халхтлан» кезә авч ирхмч? Күләлдә-көөлдә йовҗ, көвүһәр көгшрәд үлдхмн болвзач! — гиҗ Түрвә нанар наад бәрв.

— Тана келсн орта болн гиҗәх кевтә, — гиһәд мана тууҗиг җолач Бадм кевтнь келҗ өгв.

— Не, Бовра, энчнь чини һарас күцх төр, эдниг дахҗ йовад, тер күүкнләнь күмн кевтә күүндәд, келәд эс медхләнь, күләд болв чигн авч одҗ тер көгшн эцктнь үзүлтн. Чи, Бата, «бергнә белкүснәс дорагшань көвүн дүүһин» — гиһәд хәләһәд йовл уга, тер күүкән дахулҗ хәр, юн гидг нертә залувч! — гиһәд нәр-шог кеһәд маниг суулһад тәвб.

Келтә, эвтә, күндтә бергән дахулҗ йовх, күүкнә күдр күзүг, яһад болв чигн, нуһлад авхвидн гиҗ санчкад, күүкәрн һарһсн дууһан дуулад күгдләд йовнав.

— Күн келсиг эс меддг; кү зоваһад бәәдг, күүнәс өвәрц ямаран күүкмб тернь, күрәд хәләй, күндән гиигнәс өгәд, күүк дахад, хот эргәд йовхмн биш, — гиһәд һавш шар бергн шарлад, улаһад, җолачла күүндәд, ханцан шамлад һаньдглад йовна.

— Келсн үг, керчсн модн, күрәд авад ирвидн. Цаста яһла?—гиһәд хуучрад бәәсн ик хар чомда авч орад Цастан орна өмн тәвв.

— Уснд одла, кенчр уһаҗана,—гиҗ экнь келәд, өвгтәһән хоюрн маниг тосв.

— Эн—мини ах бергн, таньлдтн!—Маштг шар бергән машинәс көтләд буулһвв.

— Э, чамаг чомда авхар йовҗ одла гиһәд, мана күүкн җиврән деләд бәәнә. Чи нам бергән дахулад, хүрмин йосар ирҗ йовхмн кевтәмбч,—гиҗ өвгн хөкрлв.

— Тадн яһна гиһәд эн көвүн-дүүһим зоваһад, көдлмшд йовх маши бәрәд бәәнәт. Мөр унад, девл өмсәд, хүрм идхәр бәәнт? Ямаран цагт бәәхән медх кергтә. Мөрн, мөңгн, девл — өмскүл цуг олдх! Зуг ода деерән мана көвүн тана күүкн сурһулян төгсгтл гер-мал болхар бәәхш. Эн хойртн күүндәтә, бидн меднәвидн. Болв арвн са­рд гесндән тееһәд, алтн шар уурган амлулад, тавгарн һазр ишктлнь таша деерән теврәд өсксн аав, ээҗин седкл бишрәшгон кергт, амрг-иньг болый гиҗ амн үгән авлцсн тана күүкиг күргҗ үзүлхәр седҗ ирсмн.

Хувцн уга гиһәд җилә һазрт маши көөһәд, ямаран юмн болҗахмб? Бидн күүкнә хувц-шур, сувс хәләхәр бәәхшвидн, хувцар болх юмн уга, толһата болхла болх, — гиһәд маштг шаргчн «худнран» ходрад келҗ йовна.

«Һазрла наалдсн маштг, һарнь ахрхн наадһан бәәдл һарсн мууха хорта келтә берви?»—гиҗ санад «худ» өвгн толһаһан зәәләд, инәһәд Бовраг эмгтәһән хоюрн тосад герүрн авад орцхав.

Би үкс гиҗ һарад уснд одсн Цастаг некәд һарув. Цаста цувг хаалһас зөвәр заагта бәәсн модн шатта худгас нег суулһан дүүргчксн, нег суулһдан кеҗәҗ. Би гүүҗ ирәд, «келсн үг, керчсн модн, чомдаһичнь авч ирвидн!»—гиһәд теврүв.—«Нанла хамдан мини бергн ирв. Чамла күүндхәр бәәнә, би чамла таньлдулнав. Ода манахс хәләҗәдг болх. Нарн суухин өмн, нәрн өвсинь нәәхлүләд, нәрхн улан тоосан һанзһрулад, Баһ-Чонса ардас байр ачад орад ирхвидн!» — гиһәд дәкн Цастаг күзүдвв.

— Айдҗа, энүнәнчнь тускар би чамд нег цөөкн үг келхәр бәәнәв, — гиһәд Цаста хәрү эргв.

— Кел, кел, соңсий, — гиһәд хойр суулһта усинь худгас зааглчкад, Цастан зүн һараснь сүүвдҗ авад һол урудад йоввидн.

— Ода би чамаг дахад танад одхла, тенд күләҗәсн улсчнь шууглдад нәәрән келдәд, хүрм кеһәд, мана дер негдүлхәр седх. Нанд тиигҗ болшго. Бидн намаг сурһулян чиләхлә кергән кех болҗ үгцлүсвидн. Хәрнь тер, — гиҗ цег тәвб.

— Ханҗанав, айта гидг үг келвч. Чамаг иим үг ода ирҗ келх гиҗ, санҗ йовсн уга биләв. Оданас авн нег-негән эс иткхлә, цааранднь бидн садн болҗ чадшговидн! Җил үлү хормаһасчнь бәрчкәд, дахад йовсн мини гем. Эн машин деерән хәрү авч ирнәв гиҗ ирснәс нааран келәхн. Эк, эцкчнь бас меднә, буру гиҗ бәәхшлмн. Яһад намаг эс иткҗәхмч, ямаран шулм зүркичнь эзлв, келҗ ас!—гиһәд баһлцгаснь авад, бий талан чаңһур эргүлүв. Мусг инәчкәд, үг келсн уга, улм цааран йоввидн.

— Чи йосндан нанла дәкҗ харһшгоһар седҗәхлә, чикднь кел! Би йовнав. Бийчнь бас бийдән зөв һацан гемтә күмб. Чамла әдл күүк нүд чичм харңһуд чолу шивәд олҗ авхв.

«Кич-кич» гиһәд бәәхлә, күзүн деер кел ам долана гидг үлгүр, һарһад бәәхмн биш! — гиһәд зөвәр модьрунар келгдҗ одв, бәәсн бийм чичрәд, чикм халу дүрәд, арам зуугдад одв. Дәкн бийән бәрәд, энд-тендән юм хәләһәд, һазрас цецгә таслҗ авад, бийән әәтрүлүв.

— Чи һалта күүкнд дуртав — гиҗ, асхна келҗәлч. Тер һалта Шаркаг дахулад йов, һалднь дуладҗахч. Элгн — садндан кениг үзүлснь чамд йилһл бәәнү! — гиҗ шүвтрлҗ Цаста келв.

Яахан медсн угав... Хайчкад хәрәд гүүхчн дурн күрнә, хоолынь бооһад хотхрт хайчкх чигн дурн күрнә. Болшго, ичр хату! Сүүвдҗ йовсн һарм заядар сулдҗ одв, хаҗиһәд хотхрт орад, шанаһан түшәд суувв. Цаста дор ормдан зөвәр зогсҗаһад:

— Яһвчи? — гиҗ дуудв, өргм загрсн уга. Арһул ирәд, мини өөр сууһад, үснәсм авад «зара-зара, тини-тини» гиһәд, толһаһим сегсрәд инәв.

— Цаста, эн өңгрсн хойр җил үлү би чамаг һундалув?

— Уга!

— Саак «рабочий» уульнцин арвн негдгч герт нәәрлҗ хонад, үгән авлцлувидн?..

— Авлцла!

— Көкәдән Мацгиг көөһәд йовулчкад, өр цәәтл суудг эс билүвидн? Тер түрүн дурни эклц мартчквч?

— Мартад угав!

— Не, тиигхлә соңс. Үр өңгләрн наадад, инәһәд нәәрлҗәһәд ю болв чигн келдмн. Келсн үг болһниг аҗглад, келн деерән хадһлад, хочад йовхла, бидн күн болҗ күмнд олзта, ачта үүлдвр үүлдҗ чадш угавидн.

Асхнаһа нәәрлҗәһәд, одак чини үр күүк «һалта күүкн» гичкснд хочад, цөснчнь хаһрҗ одн гиҗәнә. Энчнь төрүц керг уга, хөөн-хөөнән хорта йовдл. «Һалта күн», «һалта насн», «һалта зүркн», «һаньдглсн һалта мөрн» гиҗ хальмг күн келдмн. Зөргтә, ил үгтә, халуч, чирә хәләдго күүг «һалта күн» гинә. Һулмтд һал бәәдмн, тер һулмтын һал унтрашгон кергт чиигтә арһс булад хонулад, мана өвкнр ода күртл һалан хадһлад йовсмн.

Намаг бичкнд, 1918-гч җил мана өрк-бүл немс халун гемәр гемтәд унла, мана өөр бәәсн улс манас цеерләд, һанцхн мана хаһрха хар гериг, гемтә улстаһинь хайчкад, нүүһәд йовҗ одцхала. Һал күүнә герәс оч авдг арһ уга билә. Тегәд мана эцк өрүн, асхн уга «Цаһан, һалан хадһл, һал унтрхла, эн кевтсн улсин әмн унтрх, өрк тасрх!

Һулмтын һал җирһлин теткүл, зүркнә һал — әмнә теткүл!» — гиһәд келәд бәәсинь соңсад йовлав... Тиигәд һулмтыннь һалан унтрал уга хадһла бәәҗ, тавн күүнә зүркдин һал унтрасн уга билә. Тиигәд эцкиннь келсн үгәр герәс кеҗ, һалан хадһлҗ йовхмн эн гиҗ андһарллав.

Ода эр болв чигн, эм болв чигн, шамдһа уралһ кү үзхләрн, һалта зүрктә күн гиҗ бахтнав. Чи ода күртл тиим үгин утхинь медл уга, кү өөлүләд, хочад үг келнәч. Чи бас һалтач, һал уга зүрктә күн уга. Зуг тер һалан илднь һарһҗ эдлхшч. Далдлад, дарад, бүтүрәд, цунцхад бәәнәч, терчнь бийд харш болхмн болҗана.

— Я, күүкд күн кедү һалта, келтә болв, нернь һарч йовлу? Дун уга бәәснь деер гиҗ көгшд келнәхн,—гиһәд бийән хәрү татч авна.

— Чи юм медҗәхшч, кезәнә келтә гиҗгтә күүкн келмрч залусиг шүүчкдг бәәҗ.

Кезәнәһә иигән, ар һазр тал, ик олмһа келтә әәмг бәәдгҗ гиҗ соңсад, Эмгн Увш гидг зәәсң, тер әәмгт одад үгәр шүүлцәд, ямаран келтә улсинь медәд иртн гиһәд сән гисн һурвн келмрч залус илгәҗ.

Һурвн залу мордҗ һарад, тер одтха гисн әәмгин нег хотнд ирҗ йовна. Барун өмн захин цаһан герин һаза мөрдән сөөчкәд, орад ирцхәнә. Герт залу күн уга, һурвн чамла әдл гиҗгтә күүкд үүл бәрҗ сууҗ. Залус менд сурад, сууна. Нег күүкнь босад тәмк нерҗ өгнә, нег күүкнь:

— Залус, ода ора болсн цагт холас йовсн бәәдлтә яһҗ йовната?—гиҗ сурна

— Бидн тоодгин хойр өндг, тоһруна нег шилв чанҗ идх доңх хәәҗ йовнавидн,—гиҗ ахлҗ суусн залу келнә.

— Элс гисн доңх хәәҗ йовхла—эмгд бәәнә. Белн-зелн доңх хәәҗ йовхла—бергд бәәнә. Эн һурвн доңхдтн эздүднь хот кеҗ эдләд уга!»—гиҗ келәд келмрч залусиг шүүҗ нер авсмн бәәҗ.

Тегәд Эмгн Увш тер күүкиг, «уннав» гисн мөринь унулад, «өмснәв» гисн өмскүлинь өмскәд, яһад болв чигн авхмн гиҗ закад әәмгтән буулһсмн бәәҗ. Терүнәс авн манахн келтә тохмта болсмн. Чамаг бас тиим келтә тохмта күүкн болвза гиһәд һурвн җилдән дахлдҗ йовнав, медҗәнч? йовый, тер тохмта келтә улс тал,— гиһәд теврәд босхув.

Үд давад, асхн гү тәвх кем болв.

— Ода күртл тадн яһлат, тадниг наартн гинә? — гиҗ Араша гүүҗ ирв. Хойр суулһта усиг ут шуургт теңнәд герт ирҗ йовад:

— Би үнәр келҗәнәв, чамта йовш угав. Экм нанд зөв өгчәхш,—гиҗ келәд Цаста усан орулв.

Би Бовраг дуудҗ авад:

— Манла йовхшв гиҗ заңнҗана, талдан күүнд зүркән өгсн бәәдлтә, та күүндтн,—гиһәд цуг әәлинь келәд, Цастаг таньлдулвв. Бовра таньлдад, теврәд-таалад, холвлдад, герәс зааград йовҗ одцхав.

Эн хоорнд Бадм Арашаг дахулад Көк булг орад аңһучлад, хоосн һуян ачад, ирцхәҗ.

— Не, юн болҗана энчнь? Уурий, уурий гиһәд бәәҗ, өр цәәлһдг юмн болн гиҗәвзә, сууҗ амр,—гиһәд Бадм машинәннь үүд тәәлв.

— Басл, ухата болхла, медм, сүүлтә болхла, шарвадм үгмүдән келүв. Дола мөргәд, дораснь әдс авсн әдл юмн болҗана. Цөкрх цаг өөрдҗ йовна, Бадм! «Нерән үкүлхәр, залу үк» — гидг үлгүр бәәдг эс билү? Му нер үлдәһәд чигн, керг уга гих ухан орна,— гиһәд Бадмин хаҗуд түшүлһәтә бәәсн хойр амта хавалан авад, нуһлад, хойр сум авад сумлчкад, өвдг деерән тәвәд, тег тал холд хәләһәд, тагчг суунав.

— Гем уга, му юм ухалад керг уга! Сәәнәрнь тәәлхмн. Мана керг күцх зөвтә. Күүкн күүнә зүркн гидгчнь мел орад, һарад бәәдг, салькта һә юмн болдмн. Келәрн келдүр кесн кесг хар саната улс бәәнә. Тиим улсин үг соңсад, толһань эргҗәдг болҗана.

Баахн зуур тесий. Бәс гиҗәһәд, Бовра бергн бурнтгаснь көтләд авч ирх. Тер цагт тевгәснь татч атхчкад, тәвхмн биш. Эк, эцкнь күмн кевтә һарһхар бәәх бәәдлтә. Әрк нерҗәнә, өвгн нег төлг авч ирәд, һолынь таслчкв. Юмн болн гиҗәх бәәдлтә. Саахнаһа таниг һолд суухд Арашад нег шову хаҗ өгслч гиҗ тер усн тал одад ирвидн. Һацата, нег чигн шовун харһсн уга, — гиһәд Бадм мини өвр деер бәәсн хавалын хундгаснь татч авад нуһлад, хойр сумынь авад хавтхлчкад, өмнән бәәсн бичкн яршгасн бензин-тосн шиңгрәд бәәсн хар кенчрәр арчад, ишкрн дуулв.

— Герт ортн,—гинә!—гиҗ Араша гүүҗ ирв.

Бадм нанур нүдән ирмчкәд босв. Хоюрн орад ирвидн, шин чанад һарһсн махна үнр һарад одв. Тугтна колхозин ахлач гиҗ ик оврта өндр шар залу сууҗ, Цастан авһнь болҗ һарв.

Менд сурад таньлдад, сууввидн. Араша Цаста Бовра хойриг дуудхар гүүһәд йовҗ одла. Колхозин ахлач маднас таңһчд солю-сормн юн бәәхинь тускар, хур-чиг, тәрән-темсн ямаранинь сурад, зөвәр сууһад орксн цагт, Бовран күмсгнь буугдсн, билчисн улан чирәнь хумхлтсн орҗ ирәд, колхозин ахлачла мендләд, дурта дур уга хойрин заагар суув.

— Одак мана күүкн яһла? Орҗ хотан уухинь яһна, — гиҗ угальҗ экнь сурв.

— Күүкнтн ардк хот орад йовҗ одв, маниг дахҗ йовш уга болв! —гиҗ бергн Бовра зөвәр һундлта-уурта бәәдләр, Цастан экүр хәләҗ келв.

— Яһад? — гиҗ Бадм чочҗ сурв.

— Мадниг иткҗәхш, мадниг дахад одхла, хүрм кехт — гиһәд, әәҗәнә. Эн машинд эврән күргәд ирнәв — гиһәд, чигн, иткүлүв, андһаран чигн өгүв, эвләд чигн, уурлад чигн келүв. Күүкдлә күүндәдл, кел-аман медлцәдл йовдг биләвидн, иим бийән медсн, бөдүн күзүтә цумрха юм кен үзҗ йовла! — гиҗ Бовра келәд, ааһта цә авад уув.

Өвгнә өмн агдана ик зууца халун-бүлән хальмг әрк зогса бәәҗ, тунад цегәрәд ирв. Өвгн нег цөгц кеҗ авад урлдан күргҗ йовад, түдәд йөрәл тәвх бәәдл һарһчкад, ууһад оркв. Дарунь Боврад кеҗ өгв.

— Уга, уудн угав, — гиһәд һартан авсн уга. Колхозин ахлач Бадм хойрт кеҗ өгәд, нанд сөң ирв. Би дун уга толһаһан зәәлүв. Дотр бийм дөрү-һуру болад, ичртән боогдад, үмҗәхим медәд, өвгн нанд үг келсн уга.

Өвцүн, ууцин сүвә, сер, элкн, семҗн, эрән цоохр мах һарһад тәвв. Мини хоолд ө, һундл, ичр һурвн зәңгдрәд, махн орҗ өгчәхш.

— Одак күүкн иршго болву?—гиҗ өвгн дәкн агданасн әрк кеҗәһәд эмгнәсн сурв.

— Машиһәр одад авад ирхмн болвза?—гиҗ җолач Бадмла иньглсн Араша экәсн түрүлҗ хәрү өгв.

— Чик, чи бидн хойр «хөрн җил болсн хорхан мөр мөрдәд» ирдг улслм, дәкәд нег йовад ирий!—гиҗ Бадм һаран арчад, орн деер оч сун, нанур хәләв. Би ду һарсн угав.

— Энлм, залу гидг эн. Заһрмгаснь үмтәһәд, залад авад иртн, ора болҗ йовна,—гиҗ Бовра Арашаг өкәрлҗ келв.

— Эрк биш ир гиҗ кел! Мууха күндән эрүлҗәхмб, йовх улс бәрәд бәәх, — гиҗ авһнь чаңһдв.

Бадм Араша хойр ик удан болсн уга:

— Йовхшв гинә — гичкәд, Араша миркиһәд, күмсгнь буугдад, орн деер һарад суув.

— Мини машин дааш уга, тракторар чирх кергтә,— гиҗ Бадм шүвтрлв.

Цуһар тагчг болцхав. Эмгн эмкәһән зууһад, буру хандад зогсҗаһад, генткн үкс һарад, ардк хот хәләһәд, сәрвкәд йовад одв.

— Не, эцк, одак нанд нерәдсн цөгц әркән ода кеҗ өгтн! — гиһәд хонан өөр одад чөкләд суувв. Өвгн, мөрнә толһа дуралһад зорсн иштә модн цөгцд дүүргәд әрк кеҗ өгв. Би дор ормдан босув, цуһар тагчгрв. Эклҗәнәв:

Элст таласн ниссн

Элә шовун биләв,

Эңгин седкл тевчәд

Эңкр иньгтән ирләв.

Иҗл өөдләд ниссн

Итлг шовун биләв,

Итклтә иньгән хәәһәд

Ицәд, некәд ирләв!..

— гиһәд хальмг ут дууна айсар дуулад өвгнд өгүв.

Өвгн инән гисн бәәдл һарад, уульн гисн бәәдл һарад, хойр нүднь усвкад одв. Неткл орсн нүд арчҗахмн кевтә, нер уга хурһнаннь үзүрәр нүдән селн арчад мини сөң авад зөвәр удан бәәҗәһәд:

— Не, көвүн, ут наста, бат кишгтә бол! — гиһәд шалвриннь хавтхасн хуучн шаглата мушнг һарһҗ авад, әркән нег зальгмар эдлчкәд, мини цөгцд дална цаһан мөңг тәвәд, нанд хәрү бәрүлҗ өгв.

Колхозин ахлач мини цөгц авад, нанд дүүргәд кеҗ өгв. Би дор ормдан сууһад, цөгциг хойр һардҗ бәрәд:

— Көгшдин йөрәл бүттхә!—гиһәд амн талан өргхләм:

— Бата, яһҗанач! — гиҗ Бовра негл хор ууҗах мет, хәәкрв. Дун уга дарад оркув.

— Гем уга, хальмг әрк хаалһдан һарч одх,—гиҗ колхозин ахлач дөңнв.

Дун уга босад, хавтхасн цаас һарһҗ авад, бичҗәнәв. Тер хоорнд һурвн залус дәкәд неҗәд ууһад оркцхав.

«Чи ма хойрин хоорнд чөткр орҗ. Чөткр нанас эмәдг билә. Чамаг ичртән ишкә наасн учрар, чөткр эзлҗ. Терүнтәһән бә, терүнтәһән җирһ. Эндр өдрәс авн эңкрлҗ йовсн дурм эн суусн герин һулмтд шаттха! Бата» гиҗ бичәд, деернь кирс татчкад, дөрв давхрлҗ эвкәд, Цастан экднь бәрүләд:

— Та, эн бичг Цастад өгчктн,—цааранднь эмгн өвгн хойрур хәләһәд, — та хойрин седклд ханҗанав. Мини тускар му юм бичә ухалтн. «Үг медшго күүнд үг келхин орчд, үкрин өвр деер тәрә цац» — гидг үлгүр Цастад үлдтхә. Менд бәәтн! Бадм, йовый, — гиһәд, бергән сүүвдәд машинд суулһвв,—герт суусн улс маниг дахлдн һартл, көдлгүр (мотор) лугшад көдлв.

— Не, Бадм, хариннь җола сулдхчктн!—гиҗ машинд орҗ сун келүв.

— Ардк хотар орхмб? — гиҗ Бадм ардан эргҗ сурв.

— Ардк хотынь арнзлыннь тоосар дарад һартн! Ар­дан хәләл уга одый! — гиҗ келн гедс гиҗ батлҗ суувв.

Бадм барун көлиннь үзүрәр стартран булхулҗ дарн, хотна өөрк хаалһар гүүлгәд һарв. Бадмин өмнк спидометрин килһсн 75—80 километр гисн хойр тооһинн хоорнд чичрәд йовна. Хотна нохас маниг көөлдҗ ирәд хурлзсн машинә тоосн хуурһсарнь орад, хахад-цахад сүүлән шарвадлдад үлдцхәв.

Маниг зо давад һартл, һолын ардк һурвн-дөрвн шавр гермүдиг һанзһрсн күргр тоосн өрк, үүдинь бүркҗ, ора деернь көшгрв...

— Сән болҗ! Йоста залу кевәр кеҗч. Чи терүгән кесг җилдән эргүләд, ээнгшүләд үрәчксн болҗанач. «Мини тускар шүлгүд бичнә. Намаг дуунд орулна. Нанас талдан күн орчлңд уга» — гиһәд караглчксн күүкн бәәҗ гидг тер. Терчнь чини машинә ардас кесгтән альчурарн дайлад гүүсн болх. Тохаһарн, толһаһарн цокхар седсн болх, — гиҗ Баатр өвдгән цокад инәв.

— Тер дарунь гемән эрсн геюрсн кесг бичгүд ирлә. Би цуһараднь кирс тәвҗ, тәвҗ хәрү илгәчкләв,—гивв.

— Не сән, маңһдур би чамаг ирҗ авнав. Би Врубеля гидг уульнцин 12-гч герт бәәдв. Нөкәдүр бичәчнрин чуулһн эклх,—гиһәд, Баатр мендләд хәрв.