Батан түрүн ишкдл.

Бата адһм уга серәд, Цаһана сәрсн һадрта түнтг деер нохашлҗ, сууһад, хойр нүдән һариннь нурһар арчад гер дотркиг төгүлүләд хәләв. Муузра зөвәр эрт босад йовҗ одсн бәәдлтә. Өвгн һаза Цаһанд нөкд бо­лад, үкрмүд һарһчкад арһс хураҗ йовна.

Һал деер нерәтә хәәснә зег, бүркәсн хойран хоорндаһар ур пәргәд хальмг цәәһин үнр хамрар орҗ каңкнна. Бата босад, оран хурачкад, һаза һарад хотна захд туһлмуд һарһад ирҗ йовсн көвүдлә харһад, өндр Ноонинд оч хө хәрүлхиннь тускар зәңгләд, өцклдүр шаһа наадхд кен шүүснә тускар күүндәд, герүрн иртл нарн ядхдан хойр арһмҗ турш өөдлҗ одв.

— Бата, орҗ цәәһән у! — гисн Цаһана дун соңсгдв. Өвгн, Цаһан, Муузра цәәһән ууһад дуусҗана. Цаһан Батаг цәәһән ууһад дуусхла, асхна уһаһад хагсачксн хуучн хар лааңк шалвр, хасад, хатхад орксн цаһан бөс киилгинь өмскәд белдв.

Муузра Батаг дахулҗ авад Ноонин тал һарад йовв. Батад мел тиигән йовх дурнь уга болад, хойр өвдгәрнь хооран цухрад йовна. Муузран ард үлдәд, энд-тенд үзгдсн шовуд, зурмд шаврар шивәд арнҗлад йовна. Тер бийнь удсн уга дарунь Ноонинь нохасд медгдл уга җивәд орад ирцхәв.

Ноонин ик цаһан гер, олн зүсн өлг-эдәрн таг дүүрң битхрәд бәәнә. Һурвн ик шар-цоохр җиңндг оньста авдрмуд дурндан багтм баран хойр давхр үстә кевсәр бүркәтә, ацата тергн мет күрдәһәд бәәнә. Баран, Ноо­нин орндг хойрин хоорнд хар модн үкүг деер олн — зүсн шүтә, зәңгәс, эркд залчксн орд-харш бәәнә. Үкүг туск термин толһаст һуута (рамкта) бурхд өлгәтә бәәнә. Улан үкүг тус деернь уньнас бооһад орксн биилүлдг, ик әәмшгтә «Ямн-даһ», «Мах-һал» гидг бурхд залата бәәнә. Сүртә, болтха гиһәд төгәлңднь чимг унулҗ.

Барун бийднь ууһн күүкнәннь өндр болн өргн орн, цоохр лааңк көвәтә девскүрмүд, балталҗ ширсн ширдгүд бәәнә гисн кевтәһәр давхрлад ясад орксн кевс, маралҗар бүркәтә җавдаһад бәәнә.

Бата Ноонин барун бийд кесг: сүк, шаавр, арһмҗ, деесн заагт хумсан зуусн мис болад чогчиһәд суув. Ода намаг Ноонин көвүд кезәнь ирҗ зована гих ухан Батад тоб болад одв.

Ноонь бийнь удан унтад серсн бәәдлтә. Асхн уусн әркиннь маңһар тинилһхәр бәәх бәәдлтә, нег шил әрк, цаһан мөңгн әркин цөгц, дериннь өөрк ширә деер тәвчксн, ширвиһәд сууна.

— О-о! Одак, манад хөөч болхмн — гиҗәснтн, энв? Тер көвүнд хөөрмг хольҗ өг! — гиҗ, зарц Харка берд закв.

— Чи, унттвчи? — гиҗ сана авсмн кевтә Бата тал нег нүднәннь чавг дарҗ сурв.

— Уга, унттн угав! — гиҗ адһн хәрү өгчкәд Бата «унтхла цокх бишв» — гиһәд утар татад саналдв.

Тер хоорнднь Ноонинь хойр көвүд орҗ ирәд: — Чи, кемч? Ю хәәҗ ирвч? Аанан саак цәәһә тос сурҗ йовнч? Не, нанд мөрн бол, тр-тр... Чу!.. гилдәд чикнәснь, заһрмгаснь татад зоваһад бәәцхәнә. Түлкәд унһаһад оркҗ болш уга. Цоклдад ноолдҗ болш уга. Батан бизһнь көдләд, эмкәһән зууһад, улаһад, тесәд сууна.

Эн хойр көвүд Батад байнан үзүләд деерлкҗәхинь Ноонь үзә бәәнә. Теднән хөрх биш нам түкрх бәәдлтә.

— Хәрнь унтхмн биш. Унтхла нәрхн шилвүр өөкн сүүлд шигдәд бәәх биший. Кеер һарад хөөһән ээрәд кевтүлчкәд, өөрнь унтдг хөөч нанд кергтә биш,— гиһәд Батаг улм сүрдәһәд, Батаг дөөглҗәх хойр өздң көвүдән магтад мусг-мусг инәһәд сууна.

Батад минь эн саамд, эн көвүдин ноолһн, эн Ноо­нин келсн үг авх эрлгнь болҗ медгдәд: «Би яһад угатя бүлд үүдсн болхв? Мана эцкнрт иим кишг яһад эс заясмб? Эдн намаг яһҗ амрахв?» — гиһәд ухалад оркхлань ууҗасн хөөрмгнь хоолднь зәңгдрәд, бүлкн болад һолиһәд одв...

Муузра, нам Ноониг эрүл деернь бий талан хәләлһҗ күүндхәр седәд:

— Танахн өвсән кезә овалхар бәнәт? Эн үвл малтн өмәрән Хар-һазр тал һархмб? — гиҗ сурн, өвдгән соляд, күүкнә орна көлд бүркәтә бәәсн нохан идш деер одад доскалад суув.

— Өвсән даруһас овалхар бәәнәвидн. Дәкәд хаша-хаац кеҗ авх цаг болҗ йовна. Оһтрһун дуланд, хур — чиг уга цагла харһулҗ үвлзңгән белдхәр бәәнәв. Тегәд эн чини бичкн дүүг нәәмәдлҗ авчанав. Ода хөөнә идг, уснь өөрхн-энүнә бийнь чадх. Иим көдлмшин цагт Дорҗла әдл бөдүн залу хөөнд бәрәд бәәҗ болш уга. Чи, чигн Муузра эн мана хаша-хаац бәрлһнд нөкд болхмч гив, сана авсмн кевтә шилтә әркән авад цөгцдән шорҗңнулад кев.

— Яах билә, нөкд болхугов — гиҗ, Муузра утартач хәрү өгчкәд, Батаг дораһур хатхад авч һарад сурһмҗан келв:

— Не, Бата, чи эндр өдрәс авн Ноонин хөөч болҗанач. Ода унтл уга, сәәнәр көдләд, эн эзндән таасгдҗ, үз. «Сән күн сәәвр җора, му күн модн көшә» гидг үлгүр бәәдмн. Завта цагтан юм кел уга суксиһәд суусн улст иим улс дурго болдмн. Һар көндрхлә, амн көндрнә гиһәд үкс-дүкс гиһәд, һалынь түләд, цәәһинь чанад, өскәһәрн эргәд докзлзад бәәсн күн юунднь болв чигн күртдмн. Ода чамд хувцичн өгхмн. Нег хурһ, бүкл цә җилдән өгх болв. Дәкәд нег үкр саалһхмн. Чамаг таасгдад бәәхлә хуучн ишкә бүрәснәсн чигн күртәхмн.

— Не, менд бә! Бидн заварнь ирә бәәхвидн — гиһәд нег үнртәд бәәсн хөөнә дотр авад, нег чанх цә хавтхлад хәрв.

Муузра маңна тиньгр орад ирсиг үзн Цаһан зөвәр ик байрта бәәнә.

— Эн бишв! Бәәснәс күртнә гидг эн. Мини келсәр болҗана. Цәәһән шулун чанхмҗ гих уха ухалад оркв.

— Та эргәд одн бәәтн. Хормата малын толһа-шиирднь күртснә бийнь ямаран юмн. Нам Батам бидн бәәснь сән болвш — гиһәд келн йовҗ, хуучн киртә бөс альчурт оралһата хальмг цә һарһҗ авад даһмдан дүрчкәд, өвснә бүр наалдад бәәсн, шората дотриг туһлын арсар кесн даальңгас һарһҗ авад, уһаһад чанв.

Зуна халун аһар, хагсу дәр болсн шар арһсна халун зальд дотр удл уга көөстәд, лугшад буслв. Нег цөөк дарлад дотриг дарунь болһв. Цаһан дотрт икәр шүтҗәхш. Үкс — гиҗ һал дернь одак даһмлсн цәәһән чанхар адһад үкҗәнә.

Халун һал деернь, әрвләд чанхла ядхдан хойр таслад чанх цәәг нег һазр тәвәд, һурвн күүнд болм ус кеһәд бүркчкәд, көвүн күүкн хойртан болһсн дотрасн бөөр, зүркинь хуваҗ өгв. Тенүнәсн адһн-шидһн босад, һал деерк цәәһән, киртә татур ааһд наалдсн өрмәр үсләд, цокн самрад болһв.

Көвүн күүкн хойринь һар күрш угаһар, туурһин захд күргәд харачин бүчәс дүүҗлчксн, давсгта хәәлңгү шар тоснас шовхрҗ тослад, зөв эргүлҗ самрад шанһан бәрәд суув.

— Аав, цәәһән уутн! — гиҗ келн Цаһан эврәннь зузан хар ааһан авад, түрүн болҗ аавдан, зөв эргтхә гиһәд барун һариннь эркә тус шанһиннь маңна туслулҗ кев.

Муузра ааһан авад, өөрдҗ сууһад бийдән бас цә келһв.

— Аав, йөрәһәд уутн! Энтн тана отхн арвтынтн түрүн болҗ көлән ишкҗ, көдлмшт орҗ олсн олвр — гиҗ Цаһан келв.

— А-а, энчн одак Муузран авч ирсн цәй? — гиҗ, сурчкад өвгн ааһта цәәһән зүн һартан йоралдҗ бәрчкәд:

— Не, ода һазаран һарсн көвүн, ут наста бат кишгтә болҗ, күүнд келүлл уга, нохад хуцулл уга, бәәсн эзндән сә үзгдҗ, ардан ик зөөр, зөөҗ йовх болтха!— гив.

— Йөрәл бүттхә! — гиҗ Цаһан хәрү өгн сәәнәр амтлад чанлав. Аав цадтлан уутха. Та, нег бичк айдтн! — гиҗ Муузрад келчкәд, бийнь дәкн-дәкн кеһәд ууһад сууна.

Күрмлтсн хар көлсн Цаһана маңнаһаснь һарад,чикнәннь ашкин өмн бийәрнь, гүрәһинь дахҗ һооҗад, киртә цаһан бөс киилгин захар орҗ шиңгрәд бәәнә.

«Йир энүнә бәәх бәәдлинь — Уух уга бәәҗ цәәсг, унх уга бәәҗ җорашг» гидг үлгүр дотран санчкад Му­узра хойр ааһ уучкад тотхад зогсв.

— Шидрә цә уга болад, толһам өвдәд, бийм шаварад, җе — гиҗәләв, нам амрв, йосндан тинивв, — гиһәд Цаһан сарҗңсн хар көлсән хая-хая хуучн беләрн арччкад минчүрн улаһад сууна.

«Хөөткән сансн цецн, хуучан хатхсн урн» гидг үлгүр Цаһан ода деерән санҗахмн уга.

— Та, Хард бас шидрәс эргәд одтн. Кесгәс нааран одад угавидн.

Орст заргдҗ йовх юмн, оньдин нааран хәләһәд цоңнад йовдг болх. Дүүһән Ноонинд бәәлһҗәхиг медәд уга. Медүләд келчктн. Кеер йовх юмс эвинь олад харһлдад чигн бәәх, — гиҗ Цаһан Муузрад келчкәд хәәсән хурав.

Тиим, кесгәс нааран одад угавидн. Харин заргдҗ йовсн орс эзн намаг гилңгүр малтҗ авч ир гилә, авч одсн болхла өдмг-һуйрасн күртәһә бәәх бәәсмн— гиҗ өвгн мартсан санҗ келв.

Хар гисн Батан деерк ахнь. Деерән хойр ах, нег эгчтә. Наадксарн болхла киитрхг хату зүрктә. Бийнь бийдән зөв авсн теглг нурһта тевк хар көвүн. Эн әәмгин Цедн гидг зәәсң Хариг гертән авч зарҗаҗ. Тиигәд зәәсңгәд һурвн сар бәәчкәд, «өрүн болһн бийәрм ик шар зес һадрта шеесән асхулна» гиһәд бәәх дурнь уга болад, зәәсңгәс орһад, герәрн орхдан әәһәд, Шорвин нутга авһнр әәмгт мордҗ одсн эгчдән одад бәәҗәһәд, хәрҗ ирәд, Молкадын орст хөөч болҗ орад заргдҗ йовх күн.

Нарн суухдан өөрдәд, сүүрәрн оһтрһу улан балмн көшгәр бүркәд, ик көндлң хар үүлн һацц халхлгдад, сүүдрмүд уттхад, әрә ирвлзсн сальк татад сууҗ йовна. Гермүдәс һарсн көк утан һазр дахҗ унад өвснә бүчр заагур орҗ геедрнә.

Җөөлн көвкр тоорм бүргүләд, үкрин цувг хаалһар мөрн ялмд гүүлдәд, хая-хая үзгдәд хо-бүрүл болв. Үкрмүд, туһлмуд мөөрлдәд, хөд, хурһд мәәллдәд хотнурн орад ирҗ йовна.

Урднь болхла минь иим цагла, киитрсн хаалһин шо­ра — бүргүләд, үүрмүдтәһән хөн, мөрн ялмд көөлдәд нааддг Батад минь ода деерән чееҗнь күлгдсн болад, цецгән хонцрсн болад бәәнә.

Хөөч Дорҗин гергн Харка минь эдү кемд эзн Ноонин үкрмүд оньдин ирҗ саана. Харка, Батаг зелин өөр ю кехән медл уга гейүрәд зогсҗасинь үзчкәд: көвүн, наар! — Иигәд зогсад бәәдмн биш. Юм кел уга бәәсн улст эднчнь дур уга болад уурлна, — гиһәд дуудҗ авад, туһл ивлүләд бийдән нөкд кев.

Хөд бәәрндән орҗ ирәд, кевлһән кевәд, баглгдад кевтцхәв. Үкрмүдин зәрмснь хотн дунд бәәсн терг шөргәлдәд, зәрм бүрүс һунҗд хоор-хоорндан көөлдәд, мөрглдәд, Харкан сааҗасн үкрмүдт саалтг болҗаһад, тарад, тарад кевтцхәв.

Ялчнр хотан уухар герүр цүврлдәд орцхав. Бата зелүр өөрдҗ йовсн бүрүс, һунҗд залад хотн дунд орулчкад, ялчнрин ардас герүр орв. Дорҗ гидг ик хар залу, зүн бийәс нег ик далһа суулһ авад, әркин оңһцин ард иргд бәәсн хар модн кадушкта бозас деерк кир-хуринь шанһиннь маңнаһар әрҗәһәд кеһәд авв. Тана уудгтн эн гисмн кевтә Харка тер суулһта боз деернь, өмн өдрнь бәәлһәд, өрминь авчксн көк көвәтә шиңгн үс кеҗ өгв. Дорҗ суулһта хөөрмгән модн ковшгарн хурулзулад хутхв. Ялчнр хар-хар ааһсан авад суулһур дәврлдв. Ха­рка Батад нег ааһ өгәд суулһта хөөрмгүр өргән заңһад оркв.

— Бас нег килнцән әрлһхәр ирсн көвүн болнухн эн — гиҗ санад Дорҗ Батан ааһинь дүүргәд кеҗ өгв. Ялчнр хөөрмгән уучкад зәрмснь тәмкән татлдад, зәрмннь үкс — гиҗ унтхан санад тарҗ йовтл эзн Ноонь зөвәр бор согту, үүлн өңгтә көк бор мөрнәннь гүүхәр довтлҗ ирәд, барун эркндән дөрәһән суһлад буув.

Бууриннь заң меддг Дорҗ, Хулхач хурс гилдәд одцхав. Хулхач үкс гиһәд мөрнәннь җола авад буулһв. Ноонь герүрн орн йовҗ:

— Көвүн цаадк мөрән көтләд, йовулад көлсинь хагса! — гиҗ тедүкн зогсҗасн Батад закв.

— Колсинь сәәнәр хагсачкад, эмәлинь авад ардк сөөгт архлхмн— гиҗ Дорҗ әәһән өгч босв.

— Эн мини бор мөрнлә әдл хатрл уга җора мөрн хама бәәхв? Мини бор җоралад оркхла, хаҗуд йовх мөрд хатрх биш довтлҗ даххш. Иим мөрн нам мана таңһчд уга! — гиһәд гергн талан нег хәләһәд, Дорҗ тал нег хәләһәд, толһаһан гекн цокад орн деерән һалҗһлзад сууна.— Уга болл уга. Иим мөр өдрәр шам шатаһад хәәв чигн олдш уга — гиҗ, Дорҗ йовулҗ өгв.

— Хәрнь гиһич, мана Дорҗ меднәл! Бор мөрн сайглхла, хаҗуһинь мөрд довтлна гичкәд, гөл-гөл гиһәд инәв. Көөрчл бәг бор согту элмр гиһәд Дорҗ улм дөгәҗ өгәд оошкинь амарнь һарһад бәәнә.

— Цаачн махн бәәх авад чан — гиҗ эзн гергн Киштә Дорҗд келв. Дорҗ үкс— гиҗ босад, барун бийдк орна көлд, халун бичә ивтртхә гиһәд, хар девлин көрсәр ораһад таглад орксн махнас нег көл авад утлад чанв.

Хулхач һалынь шиләһәд, дару-дарунь дарлад, көк ширтә ик наальңһш тәрлкд тәвәд, Ноонин өмнк ширә деер тәвҗ өгв.

— Әрк угай? — гиҗ Ноонь гергн талан ширвиҗ хәләв.

— Хулхач, цаачн шкавд бәәнә, — гиҗ Киштә өргән заңһв. Хулхач ик шилтә хальмг әркин бөгләһинь сулдхад, цаһан мөңгн цөгцтәһинь ширә деернь тәвчкәд, барун бийд одад чөкләд суув. Ноонь әркәсн кеһәд гүн хооларн гүүлгчкәд, өлн чон мет махиг шуучад, самчад бүкл-бүкләр зальгад сууна. Ялчнр хотд җилвтҗәх нохан кичгүд мет шүлсән зальглдад, нег негн талан хая-хая хәләлдәд сууцхана. Ноонь махан идәд, шөлән ууһад, кард көкрәд тәрлктә махн талан хәләһәд тагчг болҗаһад, сана авсмн кевтә:

— Дорҗ! Эн дал авад махинь идчкәд, шинҗинь нанд келҗ өглч гив. Дорҗ босхар седәд хуухлзчкад, Хулхач тал хәләһәд хәрү суув. Хулхач Дорҗур нүдән ирмәд оркв.

— Далын шинҗ би медхшв. Хулхач меднә, гичкәд эмәсн бәәдл һарв.

— Не, тиигхлә Хулхач арһл гиһәд өмнән бәәсн тәрлктә махан Хулхачур түлкв. Хулхач далыг авад махнаснь цеврлчкәд иигҗ шинҗинь цәәлһв:

— Хөөнәнь хашань у, темәнәннь хаалһнь өргн. Хәәснь хусмта, эзнь омгта, — гиһәд далыг шавдад цоолад оркв.

— Пөө, мана Хулхачтн арһта залу бәәҗ. Хөөнәннь хаша у, эзнь омгта! — гинчи, мел чик. Мини шинҗ, мини зөөр. Мана хөөнә далд һарч — гиһәд лугшад инәҗ-инәҗ:

— Дорҗ, чи маңһдурас авн Хулхачта хоюрн Чолутас чолу зөөхмт. Хаша кех кергтә. Үвл болҗ йовна. Ода чамла әдл күүһәр хө хәрүлһәд бәәҗ болш уга. Тиигәд тоолад, чамаг сольх хө хәрүлх көвү нәәмәдлҗ авв.

«Фуф, эн баячудын кү меклдгнь кезә уурхмб? Намаг мел шишлң хө хәрүлһххәр күүндҗ авлус. Ода намрин күнд көдлмш һархла, кимдәр бичкн көвү авад, намаг чолуна көдлмшт көөҗәнә. Иигәд бәәхләрн эдн байҗл уга яах билә?» — гиһәд санчкад, хорнь буслад, тенүгән келәд оркн гихлә урдаснь көлсндән авад идчксн өрн дала, өрцдг арһ уга. «Өртә күн өөдән һардго» — гиҗ агчмд санчкад:

— Тиигхгов, — гиҗ утар тач, күчн бишәр хәрү өгв.

Тиигәд ялчнр эзнәннь тавинь хаңһаһад, «зәрлгинь» соңгсад, орнднь орулад унтулчкад, ярмасн мөлтрсн цармуд мет, унтхар неҗәд бичкн ишкәсән сүүвдәд һарцхав.

Оһтрһун оддуд то күцәд нигтрәд оч. Сар һал үд болад одсн дүүгәд бәәнә. «Долан бурхд» өкәлдәд, дөрвн бийән теңгрин уйдл тал сеглҗ.

Дорҗ гиҗгән мааҗад, теңгр өөд хәләҗәһәд, долан бурхд тоңһаҗ, сөөнь өрәл болҗ оч гив. Хулхач герәс зөвәр хол овалһата бәәсн, хуучн хар хаац ишкә авад хойр-һурв саҗад, хөөнә өрү бийднь делгәд, Дорҗта хоюрн кевтв.

Бата хөн тал идшләд өөрдҗ йовсн чөдртә мөр шаврар шивәд зааглчкад Дорҗ, Хулхач хойрин өөр ирәд хаацин нег захднь багтад кевтв. Батан нөр күрхш. Оһтрун олн оддуд һәәхәд, гүүсн одн үзгдхлә «тфу-тфу» гиһәд нүлмчкәд, киитн шора деер хойр көлән җииһәд гедргән кевтнә.

— Маңһдурас авн чолуна көдлмшт һарчах улст не­җәд хурһ һарһш угай манахс? Ода хоосн цәәһәр яһҗ көдлхмб? — гиҗ Хулхач өөрән кевтсн Дорҗд келв.

— Юн тиим юмн бәәх билә! Манахс кезә тиигәд ген алдад оркдг билә. Зүн бийдк кадушктә өткн цаһан бәәхлә болад бәәдг бишв. Бәс — гиҗәһәд намрлад, көдлмшин гүргүлә, ишкән цокала, хаша шалдлһнла харһулад цаачнь архлата бәәсн бозата бор төлг «заяхла» болдг бишв — гиҗ Дорҗ хәрү өгчкәд, тагчг болҗаһад — Көөрк цаадк көвүнчн маңһдурас авн хөөнә ард, халун нарнд шатх бишв. Мана ик утхцар худгас ус татлһндан зөвәр түрхмн эн, — гиҗ Батад санань зовҗ келв.

— Тиим, хөөнә услвр энүнд ик зовлң болхмн. Иигәд бәәхлә байҗад бәәл уга яах билә эдн. Танар хөөч кеҗ авнав — гиҗ намаг соңса бәәтл авлус. Ода таниг күнд көдлмшт орулчкад, эн көвүһәр тана ормд хө хәрүллһн — гиҗәнә. Энүгитн бичкн көвүн гиһәд өңгәр гилтә авсн болх. Эднә мекнь чилш уга, — гиһәд Хулхач босад, нохас хуцҗ йовсн аю тал ишкрәд, түкрчкәд хәрү ирәд кевтв. Бата эн хойр залусин күүндә чиңнәд кесгтән кевтәд, аш сүүлднь нөөртән диилгдәд унтад одв. Күүндҗәсн хойр залусин чигн дунь уурад одв.

Эднә күүндән, нохасин хуцлдан уурад, дүңг-дүлә болад одсна хөөн ик удан болсн уга, Батан һәәхҗәсн олн өңгтә оддуд, нарн суух талагшан баглрад, өр дорд бийәсн тунтрад, хоорад, альхна эрә үзгдг болад, богшрһас җирглдәд, үкрмүд бәрнәсн көндрлдәд, хөд бийән шилглдәд, энд-тенд мөрд күкрслдәд, холын баран үзгдәд өр дүңгәһәд цәәв.

Минь иим хар дүңглә, алдл уга босдг Харка гертәсн һарад, өркән хәрүлчкәд, Ноониниг зөв эргҗ ирәд, ут хар шуургт өркиннь килһсн хар бүчиг бооҗ авад көвклзүлҗ, дайлад өркинь хәрүлчкәд, гертәс өндр суулһ, ивлцнә суулһ хойр авад, үкрмүдән шуугулад саав.

Дорҗ босад көндрәд һарч йовсн үкрмүд нег аю залчкад, тедүкн архлата бәәсн мөр өрәлдәд тәвчкәд, арһмҗинь тохадан өлгҗ, ирәд, өрин өмн әмтәхн нөөрәр сарсаһад унтад одсн Батаг ирҗ серүлв.

— Көвүн, бос! Хөөһән көндә. Гертәс орад хот ууҗ авад, тер һарч йовсн улсин хөд барадад һар.

Бата үкс босад, утар татад эвшәчкәд, хойр һаринь нурһар анята нүдән арчад, герүр орад чирәһән уһав.

Дорҗ, Хулхач хойр үкрмүд дахад һарч йовсн, хойр һалзн, хойр сарлң цармуд бәрҗ авад, налучлад хотн дундк тергнә төгәһәс уйчкад, халун цә ууҗ авхар, хагсу арһс авад Дорҗин хар герүр адһҗ орцхав.

Бата, эздүдәсн кү серүлш угаһар арһул җивәд, зүн иргд бәәсн кадушктә бозас ик хар ааһд кеҗ авад, деернь асхн үлдсн киитн үснәс кеһәд, хумха хурһарн хойр-һурв хутхад уучкад, ааһан тәвц деер тәвҗ йовад эздүд талан эргәд хәләв.

Герин эзн асхн кевтсн кевтән — седклднь зовлң уга, севркәднь заг уга, нимгн хар көнҗлән көл талан тиирчксн, дер өөдән әврәд, ялдаһад кевтнә.

Герин эзн гергнь авалиннь орна өмн хойр көвүһән ар, өмн хойран авсн, балталҗ ширсн цаһан ширдгүд деер, нимтр цаһан хурсх үчин һадр бийинь дотаран кеһәд хучад орксн — суха кевтә минчиһәд, сур кевтә сунад сүркрәд кевтнә.

Барун бийдк ик орн деер герин эзн — гиҗгтә күүкн җееми көлән җииҗ сууһад, көнҗләрн бийән өрәлдүләд хучксн чилм хар күкләрн чирәһән бүркчксн самлҗана. Өмн бийнь кевтнь халхлчксн үсн заагурн Бата тал хәләһәд хумха хурһарн завдад инәв. Бата маасхлзҗ инәһәд, чемшҗ һарад, герин барун завгд асхна шурһулчксн Дорҗин хөөнд бәрдг ут улан мод ээмдҗ авад, киитрсн улан шора әәрстә көрстә көләрн ишкҗ мөр үлдәһәд ишкрн дуулад хөөһән тууһад һарв.

Өөр-шидр бәәсн хотна хөд хамаран һарч йовхинь харвад йовна. «Кемр һанцарн кеер йовсн цагт, чон ирхләрн хөөһим булаһад авчкх.

Күүнә хөөдлә ниилүчкхлә таньҗ болш уга» — гиһәд хөөдинь чикнә им тодлҗ авхар седәд, хөд болһна чикинь хәләһәд йовна. Эн эзнә хөөнә им дегәд олн зүсн: «Өөчүр», «Шуулвр», «Цоолвр», «Алх», алькинь тодлхнь медгдхш.

Өөрдсн ик-ик сүүлтә хурһдыг өөкн сүүләрнь модарн хатхад тоглулад, тернь зог болсн болад, хотнас зөвәр зааград Бата күч-көлсни түрүн ишкдлән эклв.

Дорҗ, Хулхач хойр хош царан татч авад, тергнәннь ярндг деер: лом, күрз, шоңхр сүк тәвҗ авад цо-о-б! — гиһәд харҗңнулад Чолут гидг һолас чолу ачхар һарад йовцхав.

Өрин шар нарн өөдләд, өвснә толһаһар мандлад, өрин торһсин дун уурад, үкрмүд, хөд хотнас зааград, хотн дүң-дүлә болад одв. Зуг өрүн саасн үснәсн Ноонин чигәнд дүүргҗ кеһәд Харкан бүлсн чигәнә бүлүрин әәрә шуугҗ соңсгдна. Герин эздүд нөөрнь тавлҗ хансн бәәдлтә, көл-һаран суналдад адмһ угаһар босцхав. Ноонь хар шеемг бүшмүдән сул көдрәд, хоолан ясад, хот­нас зөвәр хол һарад, мөрән үзәд суув.

Цань тег темцәд идшлҗ йовх дала болсн үкрмүд, хөд хар нетрүсн болад, шар цоохртад идшлҗ йовсн үзгдв. Нооньд тер үзгдсн хотна малмуд цуг бийинь болсн бо­лад, бийднь бәәснь баһдад — фуф!.. Мини малмуд кезә иим олн болхмб? Яһҗ тег бүрксн бүтүрсн малмуд өсксә гих ховдг ухан орад, чееҗнь уутьрад, өрчнь севркәдән хавчгдад дотаран орад одв.

Тиигәд мөрән үзәд бостлан делкән малмуд үзәд, бәәснь баһдад өрчнь хорсад хәрү герүрн орв.

Каңкнсн улан зандн җомбад, керә даам тос тәвәд, келн ээдрмәр зать зорҗ тәвәд көөстүлҗ самрад, Харка бер харм хәәстәһинь һарһад Ноонь, Киштә хойрин өмн тәвц деер тәвәд шанһан авад чөкләд суув...

Ноонь ода йосндан тинисн бәәдлтә, ик цаһан альчурар көлсән арчад, бийән сәвҗ авад, үүлн өңгтә көк боран тохулҗ унад:

— Йовҗ шин бүүр хәләнәв — гиһәд хурдн сайгарнь һарад йовад одв...

Харка үкрән саачкад, чигәһән бүләд дуусчкад, өөрән хотна хойр-һурвн күүкд дахулад, хотн дундк үкрә сүүр цуглулҗ авад хумһлд нухад ташмур ташна.

Өрүн босхларн орндан үлдәчкәд һарсн Харкан күүкн серәд көштлән ууляд кевтнә. Көшҗәсн күүкнәнь ду соңсад гүүҗ одад

делврәд чинҗ йовсн көкән амлулад, орацинь соляд һарх хоорнд оньдин хәләһәд бәәдг эзн Киштә гергн:

— Харка! Герүрн орхларн мел таңхрад однал эн. Кииснь акад бәәсн күүкн уульҗ яах билә тер. Орчлңд уга юм һарһҗ авсмн кевтә эңкр юмнл тенүндән — гиҗ чикнднь хоңх уйна. Харка дун уга, тәвсн хүвдән даалһад, цуцрл уга көдләд сә үзгдхәр сахняд йовна.

Киштә бийнь болхла: көлән җииһәд, көлсән хагсаһад, өвр деерән олн зүсн торһн, парч, шеемг шуркра делгчкәд: энүгәрнь күүкндән терлг-цегдг уюлнав. Эн хар шеемгәр көвүндән бүшмүд уюлнав, гиһәд намч-намхднь бахтад, әмтнд бардмнад сууна. Киштән кедг көдлмшнь тер...

Нарн һал үд болад һазр халулад цунцхад ирхлә Киштә ширдг делгүләд сүүдр дахҗ серүцнә.

Иим цунцсн халунд эргин сүүдрәр киитн элсн дееһүр, шовуна өндг-һуҗмлмуд хәәһәд олн үр көвүдтәһән дурндан нааддг Батан толһань нарнд диигәд, көлрсн үснднь элсн-шора шиңгрәд ундасулад — нөөрнь күрәд, сүүдр темцәд суух дурнь күрәд басл зована. Тер бийнь — «Унтхла өөкн сүүлд нәрн шилвүр шигдәд бәәх биший» — гиҗ ирсн өдрнь Ноонин келсн үг сананднь орад одна. Бата һазрин өндр бәрәд энд-тендән харвад, дуулад бийән әәтрүләд йовна.

Батаг ирҗ хонсн асхн — Эн көвүнд хөөнә услвр ик зовлңта болхмн — гиҗ Дорҗин келсн үнн болад, хөөнә услврт Бата чирдәһәд татв чигн, бичкн альхнас утхциннь бөдүн иш дошад бәәнә. Тер зовлңгинь соңсад үдлә хө услх кем болхла Цаһан бергнь тосҗ ирәд нөкд болдг болв. Цаһан Муузраһар бичкн хахр суулһар утхц келһүлҗ өгв. Бата тер утхцарн Цаһаныг дахад утха бәәҗ дамшад хөөһән чидәд услад бәәдг бичкн хөөч болв.

Эздүднь Батад бөдүн күүнә хуучн киилг хасад дигтә киисцәнь уйҗ өгәд, илгәр (сәрсәр) шалвр уйҗ өгв. Тернь Батад акад өвәрц юмн болад бәәв. Кедү угатя бо­лв чигн күн болсара илгн шалвр өмсҗ үзәд уга. Ахнриннь хуучн киилг шалвринь Цаһан хасад өмскчдг билә.

Эн илгн шалврнь: өдрин халунд хәәрәд, хурт норхларн гүзән болҗ җалҗһлзад, хурин хөөн хатад-күүрәд, икәр зована.

Бата үдлә хөөһән услчкад, хотан уухар илгн шалвран сарҗнулад орад ирсн цаглань Ноонь халмһа цагтан:

— Бата, эн чини шалврин эд икл гидг бат эд! Аадмгин усар уһаһад бәәхлә идән орад җөөлдәд һаңхад бәәдмн гинә. Күүнә цогц хәәрдмн биш гинә, — гиһәд элкән өвдтл гөл-гөл инәдмн. Бата бийәрн наад бәрҗәхинь меднә, хәрүцдг арһ уга. Дотран уурнь күрәд өшрлһн төрнә. Тер бийнь худлар эзән дахад инәҗәх бәәдл һарһад, шалвран улм сарҗнулад оркна.

Ноонин хойр көвүн үй көвүтәһән һурвулн болчкхларн басл әср болдмн. Батаг үзх болһндан дөөглдмн. Бата хөөһән услад, кевтүлчкәд герүр орҗ ирхләрн оньдинд одаксин нүд гердәд гилң-гилң гиһәд хавтаһад бултад һардмн.

Цуһарань бичкн Мууша гидг көвүг Бата оньдин эвләд, әәл һарһҗ өгәд, шаһа олҗ авхларн өгәд, кеерәс: ирганьг, көсәг, җаһамл малтҗ авч ирҗ өгәд, би талан ээлтә кеһәд авчкв. Мууша Батан авд орад Батад хот-хол ил-далдар өгдг болв.

Ик ууһн көвүн Бадм гиһәд, Көглт гидг орс селәнд сурһуль сурна. Олн зүсн сәәхн зургудта дегтрмүдтә болд­мн. Үй көвүн Канур, дү Мууша хойран даңгин дасхна. Дала юм медсн боллдад орсар ниилүләд умшцхадг билә. Тер бийнь Бадм олн хурсн һазрас зулдг. Күмнд зөрҗ, үг келдго. Хәвң-хәвң гисн әәмтхә күн билә. Гертән болхла бийән буульдг. Мөрән буульдг. Байндан бахтад омг авдг. Му күн болхла үлүлдг. Күүнд юм өгхдән ик дур уга. Әрк болхла, өрәсн нүдән өгәд уум җилвтә. Эцкән дурасн, өрчәрн дотран орсн эццн хар көвүн.

Мууша Канур хойр Бадмарн заалһад сурһуль дасц­хана. Үд болад ирхлә һурвулн герин сүүдрт дала болсн сәәхн зургмудта дегтрмүд делгчкәд шууглдад умшцхана. Бата үдлә ирсн цагтан тер дегтрмүдтнь басл җилвтнә.

— Яа, тернь юмб? Мууха сәәхнәр дуралһҗ зурсмб? Тернь һосна бәәдлтә, тернь хадурин бәәдлтә, гиһәд үзгүд зааһад, бас нег юм медҗ. авхар седәд негл канав һатцас өвснүр дүүлдҗәх олн үкр мет күзүһән суңһад үкәд бәәнә. Фуф, би иим дегтрмүдтә болхинь — гиҗ санад хуухан мааҗад зогсна.

Зуг теднә бичкн дүнь Мууша — Батала таартадан наадксан уга цагт Батад дегтрән үзүләд: эннь «А», тернь «Б», эннь чини келҗәсн һосна бәәдлтә «Г» — гиһәд сурһҗах сана зүүнә.

Бата тер заасн хамгинь негл хагсу үмснд ус кесн мет алдл уга шиңгәҗ авна.

Эн һурвн көвүнә эмг эк Булһн — гиҗ оңкр нүдтә, өндр нурһта, шорһлҗн мет мегдәсн, шоңшхр хоңшарта эмгн бәәнә. Эн эмгн күмнд уга хатуч, һолнь юмнд хандго, кезә чигн «уга» гисәр бәәдг күн. Мал, күмн угаг бураһарн хатхад, көдлмш кеҗәсн цагт хара суудг болвза — хөд, үкрмүд хәрүләд һарсн улс идүлл уга кевтүлчксн болвза! — гиһәд ардаснь гердәд эңгсәд йовдг күн. Эднә ялчнрнь болв чигн эңгин хотна улснь чигн эн эмгнд дур уга болад «һазрин шора әрүлдг улан хорха» гидг бәәсмн. Нам санхд әмтн чик нер өгч.

Ут улан хувцта, ташр эм деегүрн улан оркмҗ татсн, кезә чигн хотна захар хөд, үкрмүд көндәһәд йовхларн амрдг күн бәәсмн. Эн эмгн үксн цагтан донамд төрх бәәсмн.

Бата хөөһән услад үдән халунд кевтүлчксн цагт эрк биш Булһн хөөнә хорһс бураһарн хатхҗ үздмн. Кемр хату хорһсн харһхла:

— Хәлә, эн кишва көвүн хөд сәәнәр идүлҗ услсмн уга! — гиҗ, Бата тал хәәкрдг билә. Бата ачнринь дегтрмүдт җилвтәд ю, кү дасҗәсинь медчкәд, Батаг ачнурнь өөрдхлә:

— Йов цааран, чи энүнд ю кеҗәнәч! — гиһәд даларнь ташад көөчкдг бәәсмн. Бата дегтрт җилвтснәс көлтәстә Булһнас кедү далан хорсхасн болхв? То уга. Цугинь Бата дааһад тесәд, арань зуугдад, хорнь буслад йовна: «Эдниг кедү дүңгә байҗдг — болв чигн, седклнь юмнд хандг улс биш. Йоста һазрин шора әрүлдг «улан хорхас». Мадна кишг эдлснь эднд оньдин баһдна. Болв «нохан геснд шар тосн тордмн биш», эн ховдг седкл аштнь эднд зокхн уга» — гиҗ, Муузра, Дорҗ хойр сө мал манҗаһад, тергн деер сууһад күүндсн күүндә Бата соңсла. Тер үг Батад, эн эмгнд шоодулх болһнднь сангдна. Батаг зовадг эзн эмгиг «улан хорха» гисн Батад йир икәр таасгдна.

Эдү мет харчудын көлс, цус шимдг шигдәч мет аврлт угаһар шимҗ йовснь баячудт төрүц зоксн уга «цагтан цаддг, цагнь ирхлә һульһдг» гидг үлгүрәр, хүүвин йосна цагнь ирәд, тер йосна улан туг дор цуг Әрәсән уга, ядуг көдлмшч улс багтҗ җирһлнь делгрәд ирхлә баячуд «һульһад» орксн болдг. Зуг минь ода деерән эн Батан заргдҗ йовх теегин нутгудар тер йосн күрәд уга. Ода бийнь бүкл хотарн эврә баячудан күндлцхәнә.

Кезәңк хуучна авьяс: хө кирһх болв чигн, ноос савх болв чигн, ишкә зулад кех болв чигн — цуг хотарн ирәд кеһәд өгчкнә. Тер көдлсн улстан келһүлсн эзнь ик хәәсн цә чанҗ өгәд, бозар нухсн хар һуйрар тооһад һарһчкна. Тооцна гидг юм медцхәхш. Минь эн Батаһар шинҗлвчн медгднә. Бата хөөч болад орсна арднь эцкнь дала болсн хөөһинь услна, ах Муузра худгинь малтад өгчкнә, бергнь Цаһан деесинь төмнә, түүдг кеһәд утцинь ээрнә — тиигәд мел цуһар өңгәр көдлцхәнә.

— Эдн иигәд манд өңгәр көдлнәхн, угатя улс эдлтхә — гиҗ, нег бүрү-һунҗ өгх седкл мел уга. Хәрнь ноос савх, ишкә кех, хө кирһх цагтан ирҗ нөкд болтха гиһәд зар тәвнә. Тенүнднь эс ирсн улст кесг ө-һундл болна.

Харкан бийднь өвдгән дарҗ нилх күүкндән көк көкүлдг чөлән күртхш. Тер бийнь Киштә нег хансн, цадсн болхш. «Манд теңгр кишг заяв, тадниг теңгр шоодҗ, тадн маднд заргдҗ көлсән эдлх улст» — гидг билә. Эн хамгиг Бата цугтнь меднә. Баһ-дүүвр насндан бийнь дааһад тесәд йовна: кеер чигн хонна, кец дерлнә, хуртнь норна, киитнднь даарна... Салврха бор өрмгтә, сәрсн сәргдг шалврта. Өрин хар салькнднь өрч-элкән үләлһәд, намрин серүн хурт кесг ивтрәд орксн болдг.

Тиигәд тер эзндән Бата хойр җил үлү заргдад оркв. Хөөчнр кеер хурхларн цугтан эврәннь бәәсн эздүдиннь тускар күнддг болад, ирцхәв.

«Чини эзн хатуч, мини эзн му заңгта. Тенүнә эзн хүүкр, мекч» — гилдәд хург дарад тоолдад ирхлә эн хөөчнрт нилчтә, күмнд өр-өвдгч нег чигн күн уга болҗ һарна.

Өөр-шидр хөөчнр, үкрчнр Батан эзн эмгнә әәлиг цуг медцхәнә.

— Арһта болҗ, Батан бәәсн эзнд күн бәәхмн биш. Тер генәртә «улан хорха» әмд бәәҗ кү амраш уга гицхәдмн. Батаг үзхләрн — Э-Э «улан хорхан» хөөч аашна. Эн сәрсн шалвриннь хәргәһәр хөд үргвзәч! Тер нег хурһн кевтҗ оч, босх, эс — гиҗ чамаг «улан хорха» цокҗ алх, ха-ха-ха! — гилдәд наад бәрдмн.

Заяна эн эзнәсн яһҗ хуурхв би, яһад эднәд харһсн болхв — гиһәд чеҗләрн гүвдлдәд йовдг Батад эн хөөчнрин наад бәрлһн җигшхднь улм җола болад бәәв.

— Йир эн му-заятнрас яһҗ мөлтрсә! Нанла әдл: Дорҗин Бадм, Санҗин Му ахтахн бәәсн эздүд иим генәртә биш. Нам ядхдан эн

һә болсн илгн шалвр өмсгдго болхнь яһна. Чамаг эн җил торад һарса! Ода юмн уга, һурвн-дөрвн сар үлдв, — гиһәд санад оркхларн өмнән хәрүлҗ йовсн хөөдтән дур уга болад, я һарһхла, һарһад чигн оркг, ода би талдан эз олҗ чадҗанав гиһәд — эзн көвүдин, Булһа өмнәс эрцдг болад әәдгән уурад ирв.

Хая үдлә гертән ирсн цагтан — Нам эднәстн әмд деерән хуурхла болх! Үкхәсн урд үкн — гиҗәнәв, гиһәд эцк, бергн хойртан соңсхад, келдг болад бәәв.

— Я, әрлһ, эврә махн-цусн кү мурулад келәд бәәдмн биш. теднчнь соңсхларн чамд дур уга болцхах. «Дотр киилг, махмудт өөрхн» гидг үлгүр бәәдмн. Эврә күн, эврә боладл бәәдмн. Яһв чигн эднчнь мана төрл улс. Кишгтә, буйнта улс. Тиигәд цумрхадад бәәдмн биш, килнц болх, бийдчн му болх.

— Минь энүг чамд өгхәр болһлав — гиһәд көвәнь өгрәд бәәсн, нег бийднь чимкүрин орм-утур орад бәәсн ааһин амн чиңгә хар һуйрин тоһш, зүн бийдк багцин толһад өлгәтә бәәсн давсна түңгрцгәс Цаһан һарһҗ авад хойр альхарн иләд үләһәд Батад өгв. Бата бергнәннь өгсн һуйриг хойр әңг кеһәд ик зууһинь үр хөөчнртәһән хуваҗ идхәр, салврха бор өрмг, киртә бөс киилг хорндаһурн өврлчкәд, һартан үлдәҗ авсан җаҗлн бәәҗ, Цаһанд соңсхад:

— Би нам эн бәәдләрн наадк улсин хөөчнрт наадн болад үкҗәнәв. «Салврха таальһг», «Сәрсн шалвр», «Улан хорхан хөөч» гиһәд наадлцхана. Өдрин дуусн күүнлә харһл уга йовҗ болхш. Би басл му заята күн бәәҗв — гиһәд келчкәд хойр нүднь гилңгтрәд нүлмсн һарх бәәдл һарад чирмгдәд одв. Эцк, бергн хойртан тенүгән медүлш уган кергт буру хандад, барана маралҗана на­мч өврсн болад нүдән арчв.

Маштг орн деерән кецәлдәд кевтсн буурл өвгн ю келхән медл уга, эс медсн болад орнань өмн кевтсн һанзан шүүрч авад өмсинь цокҗ унһаһад хоолан ясв.

— Маңһдур нөкәдүрәс, аав эс — гиҗ одак күн Батаг нег цөөкн хонгар сольхнтн. Кир-хуран уһалһҗ авад амрг. Дәкәд Анҗан күүкнә хүрмд одад, нәәртнь орад уудьвран һарһх, мана күн биилҗ эс чадхм биш — гиһәд Цаһан Бата тал нүднәннь булңгар хәләһәд инәмсв.

«Хүрмд одх» гисн үг Батад җивр урһаһад оркв.

— Анҗан күүкнә хүрм нөкәдүр ирхмн — гиҗәлү — гиҗ Бата бергн талан хәләҗ маасхлзв.

— Э-э! Тегәд чигн чамаг одтха — гиҗәнәвидн — гиҗ Цаһан дахулҗ өгв.

Сурулын батх үләһәд цеврлҗәсн өвгн шүлсндән цахн Бата тал эргв.

— Хәрәс хавс хуһлтн! — гиҗ үгән чиләҗ йовсн Цаһан ааван йөрән босв.

— Асхндан би оч хонад, манһдурас авн цөөкн хонгт хөөһичн хәрүлнәв. Чи хувц-хунран уһалһҗ авад Анҗан күүкнә хүрмд од. Ода ик удан бәәхн угач. Болзгчн өөрдәд ирв. Намрин сүл күртл торсарн торх кергтә. Эднәнчн үкрт мана Муузра орҗана. Намртан өмәрән дулан һазр тал нүүхвидн. Тер цагт чи Муузрад нөкд болад гертән бәәхч — гиһәд аавнь Батаг байрулад оркв.

— О-о! Тиигхлә һәәвһә юмн болхугов — гиһәд һудылһҗасн толһаһан өөдән өндәлһәд, нүүрнь цуг инәдәр дүүрәд, хөн һарх цаг болҗ, одв! — гиһәд Бата үүдн хоорнд көндлң әңкләд кевтсн нохан сүл ишкәд һаңньнулад, салврха өрмгән эркнә төөлгт торһад торлзад һарад одв.

— Көөрк байрлад одвш. Нам одактн хүрмд однав — гиҗ, келхдән әәһәд бәәҗ биший. Хәрнь шидрә дегд атхр болад бәәвл. Эзн көвүдләрн өрцәд, ноолдад, хая-хая ирхләрн һурниһад ду һарл уга бәәдг болв. Тер кеер йовсн үр хөөчнрнь энүг бичкн юмн гиһәд наад бәрәд инәллдг бәәдлтә. Мана күн тенүнднь өөләд, һундад йовдлҗл көөрк, — гиҗ, Цаһан аавдан цәәлһв.

— Тиигл уга. Хөөнә ард өдрин дуусн йовна гидгтн баахн улст басл уудьврта юмн. «Хүрм, хүрм гихлә хумха толһа көлврнә» — гиһәд бидн чигн баһдан олн хурсн шуугата нәәрт одхинь, — гиһәд йовдг биләвидн. Ода нег йовад уудьвран һарһад, бахан хаңһаһад ирг. Толһаһинь уһаҗ өг, тер өрмгиннь белкүснь удрҗ, тенүгинь шидәд өгчк.

Тер эздүднь генәртә чигн ген-һон уга улсуд. Тер дала болсн көвүдиннь хуучнас чигн өмскәд оркхмн. Мел кезәмр хагсад бәәцхәнә — гиһәд өвгн Цаһанд келчкәд өрүн Цаһана ташчксн ташмур харшулхар йовҗ одв.

Бата хөөһән сүүдринь хәәләлһәд идүлчкәд, бергнәннь өгсн һуйрин өрәл үүрмүдтән күргҗ өгхәр, одак нүүх зәңг күргҗ келхәр адһад дуулад йовна:

...Һаштг һалан цокдг билә

Һалыннь көвәһәр дошдг билә,

Төмр хәәсән нердг билә

Төлгиннь махан чандг билә.

Манахн манахн маңһдур нүүх

Мацгин салаһар дәврн нүүх,

Иктә баһта заһсн харһх

Икинь чанх, баһинь булх...

Манахн өмәрән дулан һазрур нүүхлә би хулсн заагт орад хулс түлчкәд, хулсар бүшкүр кеһәд татхв. Нөкәдүр Анҗан күүкнә хүрмд одхв. Мах, боорцг идхв, нәәрт орхв. Кесг күүкд ирҗ домбр цокх, би биилхв, гиһәд хая-хая доран дуһрад өскәһән цокад дуһрад чигн авна.

Бадм, Му хойр хөөдән ниилүлчкәд хөөдинь өмн зөвәр тедүкн өндр довун деер һарад модндан махлаһан өргәд Батаг дуудад, һазр төгргләд зурчкад «Овн-тов» халдад наада бәәцхәнә.

Бата хөөнәннь өмн һарад тогтнулчкад улан дурста моднань дундаснь авчкад, хойр үзүрәрн һазр хатхад һәрәдәд ирв.

— Наартн! Би танд байрта зәңг келнәв — гиҗ хәәкрҗ йовна.

— Не кел, кел! «Улан хорхатн» сәәни орнд төрвү? — гиҗ Бадм довунан сүүд, нигт көк бетк деер өвдглҗ сун сурв.

— Уга, тер кезә үкх болһнат. Тер генәртн үкхлә, тенүнә торһҗасн малмуднь тарҗ одхлм. «Эргин туг» болад эңгсәд торһҗах күн терлхн — гиһәд Батаг хорта үгән чиләтл, үгинь таслад эклв:

— Кезә үкх билә гидмч, эднчнь үкхд юмн уга, һанцхн чини хатуч байн биш, цуг баячудын үклнь өөрдҗ йовх бәәдлтә. Одак улана йосн гидгтн мана олн угатьнрин, көдлмшчнрин сә хәәгч гидгтн үнн болҗ йовна. Бата, чи энүнә тускар соңсад угач. Чавас бидн кеер баячудын хө хәрүләд йова-йовҗ ю чигн медл уга йовҗавидн. Цаачнь мана селәнә хүүвас, угатя улст — гиҗ дала дөң өгч гинә. Дамб ямаран хоосн күн билә, тенүнд ик гидг дөң өгч. Дәкәд батрачком гиһәд хө, үкр хәрүлдг улсиг шишлң хәләҗ көдлмш өгәд диглдгҗ. Асхнаһа мана эзн эн зәңг согсчкад, мел чирәнь арньһлзад һә бәәдл һарад одв.

— Намхндан йовад йовл уга, худл, хов бичә зөөһәд йовтн! Улана йосн гидгтн удан бәәш уга юмн. Дәәвдин көвүн Данзн нойн гиһәд цаһачуд толһалҗ орҗ ирхмн — гиҗ келчкәд зәңг келсн Йиснд әвртә гидгәр уурлв.

— Мана эздүтн одал хавчклзад ирҗ биший, үклнь өөрдәд ирсн бәәдлтә. Мана цаг өөрдҗ йовна — гиҗ Бадм дахулҗ келв.

— Наадн уга, баячудыг уга кехмҗ — гилдәд күүндцхәнә. Эдниг уга кехлә, бидн яахм болхви? Манд эн хәләҗ йовсн малмудас өгхмн болхв — гиҗ, Му аңхун бәәдлтәһәр келв.

— Уй, өгл уга яахмн билә. Бидн Дамбас ямаран. Угатя улсин йосн болсн хөөн цуһараһинь тегштнь хәләхүгов.

Угатя Мууһин

Учр зөвиг

Усна дольга цокулна...

— гиһәд Бадм экләд дуулв.

— Уга, энчн иигҗ эклнә:

Сарин сарул болвчн

Өдрләнь әдл болхш,

Сәәдүд олулн болвчн

Советләнь әдл болхш...

гиҗ, дуулҗасинь соңслав — гиҗ Му цааранднь дуулв.

— Ээлхн биший! Сәәдүд олулн болвчн советләнь әдл бишл — гидгинь мел чик, — гилдәд, довун деерән һарад дуулцхав.

Не эн дууг сөөд мал мансн цагтан дуулад бәәхмн. Мана «сәәдүд» соңсҗ бахнь ханг — гиҗ шууглдв. Бата сана авсмн кевтә, одак гертәсн авч һарсн һуйран һарһад һурвн әңг кеһәд өгв.

— Наадн уга мана эздүдиг тиигәд авад унхинь. Би хамгин түрүнд «Улан хорхаһан» авад унх биләв. Минь эн уланар нег өгхинь һонаһад одх билә — гиһәд Бата улан модан өргәд араһан зуув.

— Не мана байрта зәңг эн болв. Чи юн байрта зәңг келхәр седләч, кел — гиҗ Батаһур хәләцхәв.

Манахн Ноонин малар өмәрән нур орад нүүхәр бәәнәвидн. Хөөһән энд үлдәхмн. Мана Муузра үкрч болҗ йовҗана. Би гертән бәәхмн болҗанав. Медвт? Тадн Анҗан күүкнә хүрмд одхвт? Би очанав. Аав эндр ирҗ хонад, маңһдурас авн хө хәрүлхмн, би сулв. Би нәәрт оч биилхв, хүрмин мөрдәс күүкдт авч одхв. Тадн бас ирцхәтн — гиҗ зөвәр авглҗана.

— Кемр эднәхн үнәр нүүхәр бәәхлә, Батаг йовхас урд цуһар тер хүрмд яһад болвчн одхмн. Нег сәәнәр нәәрлҗ авхмн — гиҗ күүндцхәв.

— Э-э, дала көвүд, күүкд ирцхәх. Чи эзн күүкән дахҗ ирхмн болхуговч. Эзн күүкн әвр сәәхн — гиһәд уха алдад көөрәд йовдг

билч — гиҗ Муһас Бадм шоглҗ сурв.

— О-о эднәнчн эзн күүкн наку юмн. Барта торһн биизтә. Олн зүсн алтн мисхләр хатхсн күрң килң маняшкта, торһн гөлм болсн саглрсн хар күклән һурвар гүрәд дал деерән саглрулна. Негл мөңгн уласн болад саглрад бәәнә. Йовад орксн цаглань, өргн күсм бүс деер эргүләд хадсн цаһан мөңгднь, тер тана хар һалзн серкин күзүнд зүүлһәтә йовх хәңкнүрин дун һарад одна — гиҗ Бадм күүкнә һазак бәәдлинь магтв.

— Э-э, мана күн дур алдад орксн бәәдлтә, ямаран уласна бәәдлтә гинәч? Нам тууль әдләр кеерүлҗ келвч гилдәд шууглдцхав.

— Уга, терчн сәәхн биш. Чамд болад сәәхн болҗ үзгдҗәнә. Моднд сән хувц өмскв чигн сәәхн өңг һардмн. Тер Батад эзн бичәч көвүнәннь хувц өмскәд хәләлт. Эн Бата биш, талдан Бата болҗ, үзгдх. Терчн мөңгн «бәәнә» — гиһәд уюлчксн хувцн. Минь ода маниг дахулад йовуллт, ю чигн кеҗ, чадхн уга. «Беләр бәәдг, бекәр баадг» улс тиим болдмн. Тер Дамбин Занда ямаран сәәхн күүкн. Тиим хувцн уга болад баячудын күүкдт даргдад йовна. Хувцар болх юмн уга, дотрк ухаһар болдмн — гиһәд Бадм босад хөөһән гердв. Шууга бәәтлм бидн хөөдм бидн холдҗ оч, гилдәд нөкәдүр харһлцх болад хөөдиннь ардас тарад һарцхав.

«Келсн үг, керчсн модн» — нөкәдүртнь хөөчнр эв-арһарн сулдад Анҗан күүкнә хүрмд ирцхәв.

Хүрм ирәд буучкҗ. Анҗан герин өмн зөвәр тедүхн: хар, кер, хоңһр һалзн, халтр олн зүсн мөрд сөөлһәтә, цолвурарн холвчксн, хазариннь уудинь кемлдәд, толһаһарн наадлдад, ногтсан шаргулдад бәәцхәнә. Һурвн, дөрвн — гиҗгтә күүкд сөөлһәтә мөрд эргәд олнцгтнь хавчулчксн: маля, ташмг цуглулад авад йовцхана.

— Тер күргнә җовута эмәл көвүд дуудҗ авад бултулчкхмн, маңһдуртан өв авхулчкад, бийсднь хулдҗ балта-шикр авхулхмн гилдәд күүкд нәр кеҗәсн герүр йовҗ, одцхав.

— О-о, тер толһаһарн наачасн хоңһр һалзн ямаран сәәхн мөрн, нег унад гүүлгәд авхинь. Тер җовута эмәлтә, худрһ, омрувчта мөрн күргнә мөрн болдг бәәдлтә.

— Фуф, манд кәзә неҗәд иим мөрд учрхмб? — гилдәд кесг сәәхн мөрдт җилвтәд йовҗ хөөчнр Анҗан ик цаһан герин өөр күрәд ирцхәв. Анҗан герәр күн дүүрң, маля цокх зә уга.

Кен ю келҗәхнь медгдхш. Шуг-шуг — гилдәд нирглдәд бәәцхәнә.

Хүрмин улс герин барун ирг дахад ах-захарн сууцхана. Деед бийәрнь өвгд сууҗ. Зүн орна өмн бийәр эмгд, гергд ах-захарн сууцхана. Теднә дунд суһднь хүрмд ирсн эмгн, бер хойр цемкәлдәд сууцхана:

Не, ирсн, ирүлсн уга

Ут наста, бат кишгтә,

Әмәр олн, аһрусар байн болҗ —

Зуд уга һолд, дән уга давд,

Эргин хард, өвсни көкд,

Өндр һазрт герән бәрҗ,

Өвстә һазрт зелән татҗ,

Агтсан таньшго байн болҗ,

Ачнран таньшго өнр болҗ,

Амулң эдлх болтха.

Эн һазаран һарчах

Мана му күүкн,

Күүнд келүлл уга,

Нохад хуцулл уга,

Сансн санань күцҗ,

Сәксн бурхднь евәҗ,

Һар, гихләнь һарч,

Ор, гихләнь орҗ,

Ут наста,

Утльта үрн болтха!..

— гиһәд цаһан буурл сахлта, ут хар лавшгта өвгн йөрәл тәвҗ сууна. Барун бийәр дерәлдәд суусн, хүрмин улс заагас идр наста, хар шеемг бүшмүдтә, цаһан мөңгн бүстә хойр залу хошад цөгц әрк һартан бәрсн зерглҗ, зогсчкад:

Сайг сәәхн саарлыннь

Сәәр деернь өсләв,

Сәәхн заңгта ээҗиннь

Өвр деернь өсләв!..

— гидг ут ду дуулад, деед бийәр суусн өвгдт сөң күргәд йовцхана. Теднә үүдн тал суусн хүрмин хойр көвүн эмгд, өвгдин һанзинь авад тәмк нерҗ өгәд чөкләд йовцхана.

Зүн бийәр дуңһралад суусн гергдәс зәрмснь хүрмин өлг-эд, хот-хоолынь әәлһлдәд, худ эмгиг шалһад шивр-шивр — гилдәд бәәцхәнә. Нег ик зузан хар гергн ханцан шамлад орксн гилгр хар тоһлурин захар цохасн һооҗсн көлсән хая-хая ик цоохр беләрн арчад:

— Бер, аавинчн хөв! — гиһәд далта мах, ээҗинчн хөв, — гиһәд атхм чимгтә эс гиҗ, таша, хошад-һурвад боорцгин тоһш атхулад тәвәд бәәнә.

Барун бийәр суусн залусин зәрмсиннь амнь халад ирсн бәәдлтә. Кел-аман бүлүдлдәд, келх үг булалдад бәәцхәнә. Хурц, шүвтр үгәр дегәлдәд чигн одцхана.

Бәәрн хойр залу, хүрмин улст келтәһән медүлхәр бәәх бәәдлтә, өвдг-өвдгән негдүләд сууһад орксн негнь эклнә:

Бийчнь болхла,

Өр болхла өлвкәд оддг

Өөкн болхла җолвкад оддг,

Хойр болхла — негинь авдг,

Хоосн болхла — орминь илдг

Хо-һалзн мөртә

Хоодан көвүн Човда,

— гидг күмб гинә.

— Э-э, чамла әдл залу, би үзләв!

Җиврлә гидг гергтә

Җидлә гидг көвүтә,

Бөдүн күзүтә

Бүдрмс наһцнрта,

Бүүрчин Нарм — гидг күмб...

Салькн угаһар эргсн теерм

Иштән харш болдмн,

бичә каңкадад бә — гиҗ наадкнь хәрү өгв.

Анҗан барун бийд, ясата бәәсн күүкнә орн деер, сәәхн-сәәхн хувцта эркәр өссн бәәдлтә баахн көвүд-күүкд, хүрмин тоһшас келкәд тохадан өлгчксн, өөктә бөөр зүркүр шаһа чимгдәр шивлдәд сууцхана.

Зөвшәл угаһар Анҗан герт орхдан эмәлдәд һаза эргҗәсн хөөчнр эн хамгиг иргәр шаһаһад үзчкәд:

— Э-э, бидн эндлә әдл байн болсн болхнь, бас эднлә торһ өмсәд, тосар шивлдәд аль сансарн бәәх биләвидн гилдәд — «Угад арһ уга, арһ угад зарһ уга»... — гидг үлгүрәр, теднд үлү үзлдәд, хәләм дурнь уга болад, нәр кеҗәсн герүр одцхав. Тиигәд күүкд-көвүдин нәәрт орад бахан хантл нәәрлцхәв. Тиигҗәһәд тедүкн хотна захд һарчкад:

...Сарын сарул болвчн

Өдрләнь әдл болхш,

Сәәдүд олулн болвчн

Советләнь әдл болхш!..

— гиһәд ярд-ярд дууллдад, хотна захд чөдрләд тәвчксн хүрмин мөрдәс бәрҗ унад, күүкдин зарцар «көвчг-җовуна» мөңгәр лавкд одад балта-шикр, чаһр, әрк авч ирлдәд ик гидгәр дөгҗ авцхав.

Хүрмин улсин ахлач нойта улснь ю-кү медлдән уга согту кевтцхәнә. Зәрм бор согту улснь һаза хөөчнрин дуулҗасн шин ду соңсчкад — эн дун манахнд бас тарҗ йовна гилдәд шивр-шивр гилднә.

— Эн цагин баһчуд дегд әср. Йосн цагар һарсн шулмс, соңсҗант? Му йорта кишвасиг! Бәрәд авч иртн, би эднә келинь әмдәр суһлҗ авсв — гиҗ Мууһин эзн авглв.

Эн хөөчнрин авч ирсн шин дууг, хөөчнрлә нәәрлҗ хонсн кесг көвүд-күүкд дасҗ авцхав. Бийснь хөөчнр эн сө: «Увшин хаалһ», «Хальмг харңһу болдгнь» гидг шин дуд соңсҗ авцхав.

Бүрүц өв авлһнд орад, күүкинь мордулчкад йовхмн — гиҗ күүндцхәв.

Өр цәәһәд, холын баран үзгдәд, өрин торлң җиргәд ирв. Нәәрлдәд, нөр уга хонсн хүрмин залус энд-тендәс цуглрлдад, мөрдән авч ирәд тохад бел кечкәд, ахлачан хәәҗ авч ирәд өвиннь әркән цацлдад өв авхдан белн болцхав.

Анҗан герин ишкә үүдинь секәд тотх деернь эвкчкәд, үүднә хойр талаһурнь малята, модта, ташмгта күүкд, берәд, көвүд зерглдәд зогсцхав.

— Не, залус цагтн болв, өвән орҗ автн! — гиҗ күүкнә бергн, маштг хар бер, нәәмәр гүрсн маля нуһслҗ бәрәд оч зәңглв.

Ичр хату, әәҗ болш уга. Хүрмин залус цокулн йовҗ цувад-цувад гүүҗ орад барун бийд хурачксн күүкнә өлг-эдиг зөөһәд авцхав.

Өв авсна дару, мордх күүкнә герүрнь авч ирәд, зул өргәд мөргүләд эк-эцк хойрлань харһулад цаһан идә амсулад һарһхдан бел кев: Күүкнә үр, хотна күүкд цуһарн мордх күүкиг аарглад теврҗ авчкад шууглдад уульцхана...

Күүк дүүрх көвүг көк бор мөрнә эмәлин ард суулһад, әәһәд чичрҗ йовх мөриг күчәр чирәд үүдн хоорнд көндлң зогсснас авн, көвүг мөртәһинь күүк булахар орҗ йовх хүрмин залусиг шәргүләд цокв.

— Болһатн, нүд авад оркдг болвзатә гисн дун соңсгдна, маля, ташмг, модна әәд, күүкдин уульдан юн болҗахнь медгдхш.

Күүкиг өргәд көвчг деер һарв-угай гихлә, мөр бәрҗәсн улс хооран заагрв, дүүрч йовх күн зөв эргүләд довтлад хош талан күүкиг авад одв...

Күүк күргх күргүлин улс мөрдән тохад, тергән татад белн болцхав.

Хүрмин улс, күргүлин улс нииләд, хөр һар мөртә улс мордҗ йовх күүкнд үүлн өңгтә көк бор мөр унулад, деернь цеңкр торһн көшг киисксн, дер-дер — гилдәд, хатрлдад йовцхана. Күүк авч йовх улсин һазрт зурһан-долан дууна һазр үлдсн цагт, хойр мөртә-тосудын залус ик бортх әрк авсн тосҗ ирцхәв. Хүрмин болн күргүлин улс цуг буулдад, йөрәл тәвәд әркән цацад — угтулын урлданд белдцхәв. Олң-татуран чаңһалдад, хормаһан шүүрлдәд, хаалһ деер зерглдәд зогсҗаһад дерд һарад довтлцхав.

Күүк авч ирх хотнд, барун ар үзгт көвүнә дуд цаһан гер бәрәд орксн берәд-күүкд нәр келдәд шин бер үзхәр байрта шууглдад бәәцхәнә. Өвгд, залус, көвүнә герин һаза угтулын урлданд кенә мөрн һарч ирхинь хәләлдәд бигшлдәд, шууглдад бәәцхәнә.

— Цаатн тоорм һанзһрад йовна, угтулын урлдан аашна!.. — гиҗ тедүкн бәәсн шалдарта арһсн деерәс баахн көвүн хәәкрв.

Терлг-цегдгтә, алтн мисхләр хатхсн цәклүртә халвгта, хо цаһан бер барта торһн альчурин үзүрт цаһан мөңг бооһад, хотна захд эргәд зогсв.

Хөр шаху мөртә улс нег-негнәсн давҗ һархар седлдәд, мөрдинь җолаһан сулдхад орксн шогшрад, дәвәд мөрдән малядад йовцхана. Өмн йовсн мөрдин тооснд, ард йовсн улс нег-негән әрә үзлцәд дел деер наалдад йовцхана.

— Күргнә цаһан шииртә кер маңнадҗ йовна!!! Манахс күүнд мөрәһән өгхмн биш! — гиҗ тәв һарсн наста хар өвгн тоорцгарн һазр цокв. Кер мөрнә дел теврсн күргн көвүн берин бәрҗәсн торһн альчуриг довтла йовҗ көмлҗ авн мөрән татад зөв эргәд буув.

— Угтулын мөрә күргнә болва! — гиҗ цуг бәәсәрн хәәкрлдв. Көк бор мөртә көшг дор йовсн күүкиг бер, күүкн хойр тосҗ одад, буулһҗ авад көвүнәд орулад, көшгин цаад бийд суулһчкв.

Күүк буулһҗ авч ирсн улс көөрлдәд, байрта шуугл­дад, күргүлин улс тооһад ики ора күртл җирһлцхәв.

Арвн хойр часин алднд домбрин дун унтрад, шууган төвкнәд нәр җиирәд тарв.

Көвүнәд көшгин ард күүкн һанцарн үлдв. Хойр-һурвн күүкд улс үлдәд, күүкнә күүкн хувцинь тәәләд, бер хувц өмскәд, үсинь күчәр хуваһад, шиврлг зүүлһәд оркв.

Теднәс нег бер һарад күргүлин улсас нег залу, күргн хойриг дахулҗ авч ирәд чансн хөөнә өвцү тәвҗ өгв. Теднәс кен түрүлҗ хустг шатаснь өвцү утлад цуһараднь амсулв. Күргүлин күн һарв. Күргиг үлдәҗ авад:

• Һанцар йовснтн болҗ. Ода эндрәс авн герин эзн болвч, гергнчнь тер, көшгин ард бәәнә! — гиһәд ясчксн орн талнь зааһад, шам унтраһад үүдинь хаачкад хойр-һурвн күүкд улс көвүнә герт кү шидрдүл уга зөвәр удан манад чиңнҗәһәд шивр-шивр гилдәд инәлдәд тарад хәрцхәв.

Күүкн, күргнәннь чирә-зүсинь, бән-бәәҗ иҗлдәд хөөннь оч үзх...

Сөөг өдрнь соляд, серүг киитн соляд, намрин сармуд өңгрәд, үвл өөрдәд, киитн хар салькн дару-дарунь хурлһад, үүрмг зарм цасн сальк дахад киисдг болад ирв.

Өндр һазр бәрәд харвад йовдг хөөчнр сала-судлмуд темцәд, салькнд нисҗ ирәд зуухст хурсн хамхлмуд түләд дуладдг болад, өскәһән цокад, чикән атхад ирцхәв.

Өрүн уусн көк һалһа цә, хувац хар һуйр хойр хот болдган уурад, һол чичрүләд бәәнә.

— Не, залус энтн иим биш. Батаг манас өмәрән нүүхәс урд хөөчнрин неҗәд сагсг хурһар «күр» кеҗ идхмн. Җилин дуусн эдниг дахад даарад, көрәд, өлсәд үкәд йовхмн биш — гиҗ зуухин амнд тәмк татч суусн Цернә хөөч Мөңкә келв.

• «Күр» гиснтн юмб? — гиҗ Бата өврҗ сурв.

— Э, чи нам медш угач. «Күр» тәвҗ эс идсн хөөч, хөөч биш. Медҗ ав, хөөнән өмнчн туста болх — гиһәд Мөңкә инәв.

— Тер, цаадклачн әдл сагсг хурһиг алад дотринь йилһлҗ авад, гүзәһинь бүтнәр авад уһаһад, наадк һадр махинь цугтнь яснаснь салһад, баһ-баһар утлад дүрхлә, цуһар гүзәндән багтдмн. Зуг махиг гүзәлсн цагтан давс тәвхән мартмн биш. Гүзәг дүүргәд аминь шорлад утцар таг кеһәд боохмн. Чуһуншң дораһурн у, деерәһүрн уутьхн нүк малтхмн. Тер нүкн дотр арһс түләд утаһинь унтрачкад, гүзәтә махиг көндлң моднд бооһад, улан цогтнь күргл уга, дүүҗләд деерәснь дарчкад хәрхмн. Маңһдуртнь ирәд гүзәг татад авхлачн гүзән чүүклдәд тосн чиихәд бәәнә. Тегәд тенүг утхарн ярчкад идхләрн, эркә, хумха хойран долан — гиҗ эләхч. Кезәнәс нааран хөөчнрин кеер тәвҗ иддг «күр» гидгчн тиим юмн, — гиҗ келн Мөңкә шүлсән зальгад оркв. Чи, маңһдур күрз авад ир — гиҗ Му тал келчкәд босад хөөһән темцв.

Бата маңһдур ирҗ «күр» тәвәд, нөкәдүр шүүсинь салаһарн гүүлгәд өөкн борнь семрү мах идхән санад, Мөңкән келсиг кевтнь тодлҗ авад хөөһән тууһад хәрв.

Маңһдуртнь Мөңкән зааврар хөөчнр үрднь һардг бәәрнәсн талдан хол бәәрнд ирҗ харһцхав. Му, күрз, давс хойр авхан мартсн уга. Күңкргин экнд күүнд үзгдш уга, хойр салан аагт цуглрцхав. Кенә хөөнәс өндр «күр»тәвхән күүндлдәд җирв хайх болцхав. Дөрвн дөрвлҗн цаасна негнднь хө зурад, эвкәд махлад тәвчкәд шүүрцхәв. Хөн зурата цаасн Батад тусв. Батан хөөнәс нег бор төлг бәрҗ авад одак Мөңкән келсәр эвдәд «күр» тәвв. Маңһдуртнь адһм угаһар һарад кеер үдлх болҗ күүндцхәв.

Маңһдуртнь үгцсн цагларн хурҗ ирцхәв. Өндр деер һарад энд-тендән харвад хәләчкәд, бомбасн улан шавриг әрәд, бүрксн шарлҗинь авад, оркхла нүкнәс медг-үлг ур һарад шарсн махна үнр каңкнад одв.

Гүзәнә боодһань өгрәд, бийнь ө угаһар моһлцград ик гидг күрң тарвсин бәәдлтә, төгәлңднь чиихлтәд тосн һарад бәәнә. Мөңкә «күриг» арһул өргҗ авад хө услдг далһа суулһд тәвәд белтк утхан авад ярад оркв. Өткн шар шүүстә, илҗрәд бәәсн, эрән цоохр махн суулһ дүүрәд чичрңнәд одв.

Дөрвн хөөч суулһиг төгәлҗ сууһад җаҗлл уга гилтә җолукулад дарунь зүркнднь күрәд хооран суулдад бәәцхәв.

— Не, Бата, «күр» гидг юмн ямараһинь медвч? «Цадхла цаһан хурһна сүл һашудад бәәвү?». Дәкҗ орҗ өгхший? — гиһәд Мөңкә һаран шораһар арчв.

— Энчн, шүдн уга күүнд һәәвһә гидг амтта хот бәәҗ, төрүц җаҗлулхш, эврән һульдрад бәәнә. Менд йовад эврән хөөтә болсн цагтан, аавдан эрк биш «күр» тәвҗ өгнәв, — гиҗ Бата ик гидгәр таассан медүлв.

Үлдлинь хорһн дуссн һазртаһинь хамад «күрин» нүкнд хаяд, шораһар дарад, деернь өвснә бүр, шарлҗ цацад илмн-җилмн кечкәд таатр-таатр гилдәд тарцхав.

— Дарукинь сарин шинд, хар салан экнд мини хөөнәс кехмн. Хөөт сарин сүүләр намаг хөөтәһим «Хар һазрур» йовулх бәәдлтә. Одакин тускар ду тасртн! — гиҗ Мөңкә ардан эргҗ келв.

Дарунь сарин хуучар Муузранкин Ноонин закврар Ноонин бод малар «Өмн нур» орад нүүв. Үкрмүдин эрт туһлхинь йилһәд үвлзңднь үлдәв. Суврха нәәднр, цармуд, һунҗд, бүрүсинь Муузра Бата хойр мөөрлдүләд, шууглдулад тууһад һарв.

Эртхн орад, беткин йозурла таг болад теврлдәд орксн, мөрнә хар туруца цасна дееркинь шир ширдәд — мөсәр мөңгләд оркҗ.

Холд тууһад оркхла малын шавхагиг зүлгәд устаһад оркхд маһд уга шүрүн. Зәрм һазрарн бөдүн кү даахш. Батаг йовхла нег дааһад, нег өврәд йовна.

Элңкәдән орад бәәсн Муузран сегрхә хар гериг цуцад хойр ик ярңдгта тергнд хуваһад ачад оркв.

— Дегд күнд ацан болхн уга — гиһәд буурл өвгн тергнә ар төгән улас авад түлкҗ үзәд, хойр һалзн цариг зүүһәд, сур налвчаснь авад: ц-о-об! — гиһәд көтләд һарв.

Хойрдгч тергинь Ноонин зарцар Муузраниг нүүлһлцҗ йовх Кичгә Басң өмнк тергнә ард орулад тәвчкәд хаҗуднь һарад шилвүр тачкнулад көндәв.

Өвгнә көтлҗ йовсн тергн деер хойр терм харшулад харшмг кеһәд туурһар бүркҗ. Харшмг дотр: Цаһан, күүкн көвүн хойран буурха девлмүдәр цуглад орксн бегзилдәд сууцхана.

— Лам, зуңкв хәәрлҗ өршәтн! Хаалһдм бидн шуурһн, боран бичә болтха. Эндр «тушу» өдр бичә болтха, хәәрхн! — гиһәд Цаһан урлан гөвр-гөвр гилһәд зальврад йовна.

Тергнә төгән ул цаснд шигдәд, көшүрәснь җиг-җиг гиһәд, үкрмүдин көлмүд чахр-чахр гилдәд олн зүсн ә һарад йовна.

Дор цаһан, деер цаһан, нарн үзгдхш. Дадмг өвгн дүңнәд, асхн гү тәвх кем болҗ, йовна. Өдрин гегәтәд, өмнк һолын хотнд күрч хонхмн — гиһәд сахлдан наалдсн цаң хая-хая үмгәд унһачкад хойр һалзныг зүдәһәд йовна.

Өмнән бәәсн үвлзңгин ар зооһас көмрәд орлһнла, салькн эргәд дорд ард үзгәсн хумхлтад, никт илцрң цасн орад Цаһана зальврлһар болл уга долдадад шуурв!

Үкрмүд мөөрлдәд тергнә өмн һарад бөгң-бөгң гилдәд хатрлдад йовцхана.

Тиигәд шамдлда йовҗ хотна үвлзңгәр асхлад орад ирцхәв.

Ноонин таньл, му биш хаша-хаацта, дундын малта күүнә герт ирҗ хонцхав.

Шуурһн тер сөөһән өр цәәтл эгзңнәд уульн-дуулад бәәв. Цаһан күүкдтәһән хувц-хунран хагсаһад, әмтнд буг болад хонв.

Өрүнднь шуурһн тогтнсн деер эрт йовхар үкрмүдиг һарһад туула, хулсн хашад даарад хонсн өлн үкрмүд мөөрлдәд һарч өгхш.

Муузра, Бата хойриг басл икәр зовав.

Хотна залусар нөкд авад ээрлдә бәәҗ үкрмүдиг үвлзңгәс зааглад авад һарһв. Тер кевтән ца зо деер һарад ирхлә, курмг хату цасн деер орад хонсн көвкр цасн төгән тавгла наалдад, ик-ик тах урһад, төгәс дуһрдган уурад цанчлад цармуд муурлдад әрә көндрлдәд ирцхәв.

Арһ уга, муурсн цармуд эн кевәрн өмн нуурт күргдг бәәдл уга. Малмудан ацата тергд барадулад зогсачкад Муузра Басң хойр цармудыг тәәләд нег цар ярмтаһинь тууҗ авад хәрү ирҗ хонсн үвлзңгән темцв.

Муузран йовдл дегд ик болад, өүмснәнь өскән хаһрхаһар көрә һосна зууза зүлгә йовҗ өскәһинь устаҗ. Тернь ташр хаһрад хорсад йовна. Тер бийнь кеер цасн де­ер һосан тәәлҗ орацан сольхдан адһад тесәд йовна. Ке­ер хуучн дееврәр бүрксн харшмгт үлдсн бүлнь уханднь орад, нүднднь үзгдсн болад одна.

Муузра, Басң хойр хәрү одак хонсн хотндан ирәд хойр цан сурҗ авад, негинь негн деернь ачад царан зүүҗ авад хәрү геңгр-геңгр гилдәд һарцхав.

Хойр тергиг хаалһин хаҗуд хаяд, хошан хойр цанд хуваһад ачв.

— Көрч одх гиһәд өврлчкләв — гиһәд өвгн ут цаһан девлиннь өврәс нег хавтха һуйр һарһҗ авад Муузрад өгв.

— Энтн нам бүлән — гиһәд, Муузра Батан халхд нааҗ үзәд, хуһлад Басңд өгәд, энүгинь йовн иднәвидн, — гиһәд Батата хоюрн тууҗ, йовсн үкрмүдән темцв. Нүүдл теднә ардас көндрв. Үкрмүдин зәрмсиннь шавхагинь шүрүн цасн зүлгәд шархтаһад оркҗ, сүгдһлзәд доһлцхана. Йовад орксн ишклдүртнь хая-хая төөнрәд цусн үзгднә.

— Эртәс эс белдсн, эзнә салңгин учрар үвләр-тергәр нүүһәд, теегт хонад күн, мал уга зовад үкҗ йовнавидн. «Чееҗд уга юмн, цецгәд уга» гидг эн, — гиһәд өвгн ца­ран амраһад Басң тал ирәд һанздан тәмк нерәд, мошнгта тәмкән Басңд өгв.

Эдн иигҗ мал, күн уга зовлң эдлҗ түрҗ йовхиг эзн Ноонь медлдән уга. Нам ухандан авхш. «Сарван махн әмтәхн, сагсг девл дулахн» — гичкәд ик цаһан сагсг цуув (тулуп) өмсчксн өрүн асхнд орҗ-һарад нааклзад бәәнә.

Муузраңкин өмн нуурт ирәд, малмудан хулсн дунд орулчкад, нуурин көвәд терән бәрәд, хулсар төгәлүләд хаац кечкәд, шар хулс боодгарнь авч ирәд хуһлҗ түләд дуладад амрцхав.

Зуг дасад уга үкрмүд шин һазрт иҗлдтлән нутг хәрҗ гүүлдәд икәр зоваһад бәәв.

Батан бәәдл урдкарн болхла өвәрц сән. Буурха болв чигн гертән, буурл аавинь өөр бәәнә. Зуг саак шоодҗ шалһҗ дассн Цаһан бәәҗ-бәәҗәһәд уурлна.

— Тәк болсн көвүн өдр болһн әл хәәһәд, чуш цокад, һольр-һольр гиһәд йовхдан ичхнчн. Чамла әдл көвүд күүнд заргдад гесән теҗәһәд өөрән бәәсн гер-бүлән теткнә — гиҗ, ду һарна.

Бата тиигәд өөр шидр көвүдлә таньл, үзл болад үүрләд нәәрләд бәәв. Хөөтн намртнь Батан үүрлдг көвүд нурһлҗ өмн нүүрин экнд бүрдсн сурһульд оч орхмҗ гисн зәңг һарад бәәв. Эн шин хүүвин йоснд альд болв чигн сурһуль бүрдәһәд күч-көлсч улсин күүкдт сурһуль дасхҗадгҗ гисн күүндән өдр болһн соңсдна.

— Би сурһульд йовҗанав, Баазр, Хүрмә ахта бас йовхмн — гиһәд Батан үүрлдг Окн гидг көвүн Батад өдр болһн көөрнә. Эн байрта зәңг соңса бәәҗ Батад саак Ноонин көвүдин сәәхн зургудта дегтрмүд сананднь орад, эн көвүдлә хамдан сурһульд йовхан санад телүләд бәәв. Сө болһнд Бата дала сәәхн дегтрмүд үүрәд сурһульд одад кесг хар-хар күлттә көвүдлә цасар шивлдәд, ноолдад наадсн болад зүүд үзәд өсрәд-өсрәд сернә. Эн орад бәәдг зүүдн, эн көвүдин сурһульд одхин тускар Бата даң гертән келхәр седнә, зуг зөрҗ келҗ чадхш. Чамаг эндр келнәв гиһәд батлчкад асхнднь цуһар цуглрсн цагт, эврән көдлл уга бәәһә бәәҗ сурһульд однав гихлә, Цаһан йирин уурлх, Муузра ю санхинь яһҗ медхв — гиһәд чееҗләрн өглдәд келҗ чадхш. Өдрмүд өңгрнә, үр көвүдин йовх цаг өөрдәд ирв. Тиигәд кесг өдр келхәр седсн санаһан өндр асхн, будана һалын көвәд хулсна һол үләчкәд тачкнулад наачаһад келв:

— Эн улсин көвүд цуһар сурһульд сурһуль дасхар йовҗана. Зәрмнь сурһуляс хотан уухмн гинә, зәрмнь таньдг гелңгүдиннь герт бәәһәд ирҗ дасхмҗ. Би тедниг дахад йовхла яһдмб? Зуңһрун өөр авһ гелңгәдән бәәх биләв. Теднд би нөкд-тус болхас биш һә болхн угав, — гиҗ келчкәд, тачкнад шачасн хулсна чиндр хавлад эс медсн бо­лад суув.

— Сурһуль гиһәд эңгсәд бәәх юн ад гем ирсм энүнд! Ода ирҗ чи бидн хойр сурһуль сурҗ әмт девтәдгм бидн бәг! Тенүнәннь ормд нанд нег болх зоклцх көдлмш олҗ өгтн гихлә яһдв. Энүнәс баһ цагтан күүнд йовсн күн — гиһәд Цаһан будандан һуйр бүргнүләд самрн бәәҗ келәд оркв.

Чамаг иигҗ келхичн медә биләв гисн бәәдл һарад Бата гилс — гиҗ хәләчкәд:

• Йовнав, йовхла яһна! Теднәс би ямаран, үзг медхший? — гиһәд маңнаһан буулһад, урлан дурдылһад, наадкснь ю келхинь чиңнв. Нань күн ду һарсн уга. Бата эн үгән асхн болһн келәд бергнәннь ашкинь хорсхад бәәв.

Тиигәд кесг-кесг асхн келәд орксна хөөн, нег асхн давтад келлһләнь Муузра тесҗ бәәҗ чадад:

• Йов, ардан хәрү ирл уга чигн йов. Бидн чамар дутхн угавидн. Тер Хүрмә, Окн ахтаһас дор болх билч? Нам чини эн гиңшлһ соңсн — гиҗ, чикм бидн дүләрҗәнә. Хавртан хәрү нүүтл энд чамд кедг керг уга — гиһәд оркв.

— Энтн үнмб, аль худлв гих бәәдл һарад Бата арһул босад әәҗәх бәәдл һарһад, гилң-гилң гиһәд, Муузра тал нег хәләһәд, Цаһан тал нег хәләһәд, ор түшәд зогсв.

— Би наачахшв, үнәр келҗәнәв. Тер девлинь хатхҗ өгәд йовулчктн. Эн хотна көвүд дахад йовг. Авһ гелңгәд одад бәг. Энүг хамаһан болвчн багтах, — гиһәд Муузра үнн седкләрн Цаһан тал хәләҗ келв.

— Я, зү уга юм келнәт: «шург ноха, бичәч күн хойрас көндә йовхмн» — гидг гелңгүд энүг бәәлһх билә, — гиһәд Цаһан өөмс уладҗасн темән утцан торд гилһәд, шүдәрн хазад оркв.

• Йовг, эн угаһар үкхн угавидн. Үкрт чамаг зархн угав! — гиһәд Муузра Цаһаныг зөвәр шүрүһәр сөрәд оркв.

«Йовг» — гиһәд келәд оркхдан, тер сурһуль гидгнь зовлңта юмн болхла яахв, — гиһәд алмацҗасн өвгн — «Нам тер орс сурһулин күчр болад бәәхлә гелңгәд бәәх күн манҗнр дасдг ном дасв чигн йилһл уга» — гиҗ санҗаһад:

— Хурл деер бәәх болхла йовтхал ода. Бова гелңгәд ю күүнднь нөкд-тус болад му болх уга. Ода герт хара ю кех билә — гиҗ Муузраг дөңнәд эргүлҗәсн эркнәннь бумбас әдс авад, дөрвн хурһндан эвкәд босв.

Не, эн хойр иигҗ зөвчлсн хөөн Цаһан хәәкрсн угань нанд кергтә биш. Цаһан нанд хар санҗ хәәкрхш. Эвтән орулҗ болх — гиҗ санад Бата манһдурас авн — би бас сурһульд очанав — гиҗ зәңг тархав.

Тиигәд Бата зөвшәл авсна хөөн нег цөөк хонад, нег өрүн хойр цоохр цар татсн тергәр дүүрң сурһульд оч йовх көвүд нуурин өмн көвән хаалһар хурл хәләһәд һарч йовна. Көвүд Батаг үзчкәд махлаһарн дайлдад, йовҗ йовх аю талан заңһлдад йовцхана.

Хашан һаза үкрин шег хураҗ йовсн Бата тедниг үзн зүркнь бульглад — көвүд йовҗ йовна! Би үлдн — гиҗәнәв — гиҗ санад, уульн алдад герүрн гүүһәд орв.

— Аав, Цаһан яһла? Одак сурһульд одх көвүд Натра цар тергәр хурл орад йовҗ йовцхана. Ода би эднәс үлдхлә, дәкәд һанцарн яһҗ күрхв? — гиҗ уульңнҗ келв.

— Цаһан хулснд одла. Кесгтән ирхн уга. Зегсн уга шар хулс түүҗ хадхмн. Не, хәәмнь әмтнә хормад багтад йович ода — гиһәд буурл өвгн хуучн ишкә дериннь шуһуһас альчурт оралһата бәәсн бичкн кетчәсн улан, цаһан хойр мөңг һарһад өгәд, маңнаһаснь үмсв. Сурһулян сәәнәр дас! — гиҗ аавин келсн үг күцц соңсл уга Бата һарад гүүв.

Цааһаснь хулсн заагас ик боодг шар хулс көндлң үүрсн, өвдгцә хулсна архньг заагур хард-хард гиһәд аашсн Цаһан цар цанын ардас гүүҗ йовсн Батаг үзчкәд:

• Хеей, хааран әрлҗ йовнач!? Тер цаадк малдан од. Дорагшан цувад әрлҗ йовна. Күүнә өвснд орх! — гиҗ хәәкрв.

— Би тедниг күцнәв. Сәәхн менд бәәтн! — гиһәд һаран дайлад ардан хәләл уга гүүһәд йовҗ одв.

Цаһан үүрч йовсн хулсан үүдн хоорнд хайн орҗ ирәд:

— Аав, одак көвүнтн тенд йовдцн терг дахад гүүҗ одв. Та йовулчквт? — гиҗ шүрүлкч орҗ ирв.

— Йовҗл йовг, яахв тенүг, бөдүн көвү бәрәд архлхм биш. Миниһәр болш уга деерән һарна гидг тер. Хааран одх билә. Хәрү тер тергн деерән суһад хәрҗ ирх. Терг дахсн ноха болсн, тенсн көвү, кен сурһульд орулҗ авх би­лә. Сурһуль сурна гидгтн наадна юмн биш. Бәәхтә байн улс өглһ өгәд сурдмн — гиҗ өвгн Цаһана седкл төвкнүлв.

— Танаһар эс болхла, нань кенәһәр болхмб? Оданас авн бийнь, бийән медхләрн амрад бәәснь тер. Олна дү отхн көвүн гиһәд, эрклүлә бәәҗ эврән үрәҗәнәт, — гиһәд Цаһан бүстән өлгәтә йовсн хадуран уньд хавчулад, шидмсн бүсән тәәлҗ шивәд һаньдглад бәәнә.

— Намхндан күүнд заргдад, ик болв, баһ болв олвр олҗасн көвү нааран дахулҗ нүүһәд, сурһуль сур, — гиһәд, тошурхсн көвүд дахулад йовулчкад, ода һанцарн амртн! — гиһәд Цаһан Муузран чикнд хоңх уяд бәәв.

ҺУРВДГЧ БӨЛГ.