Шин җирһлин эклц

Бата Баатриг дахҗ һарад машинднь суулһв.

— Одакиннь тускар дала юм ухалад, ухаһан бичә салвлад бә, —гиҗ Баатр келв, — шин дегтриннь тускар ухал. Ода эн ик хургт бийән үзүләд, бичәч болад авчкхла, терүнәс ик хәәртә нерн чамд уга. Һанцхн чамд биш, мана таңһчин нерн. Манла әдл келн әмтн бичәчнртә болад, шин бәәдлин туск дегтрмүд барлад һарһад бәәцхәнә. Теднәс бидн ямаран? Манд бичәч болм билгтә улс олдхмн. Манад урн үгәрн һатлсн «Җаңһр» бәәхиг әмтн медхш. Җаңһран, туульсан орс келнд орчулад барлхла, тегәд мадниг медх.

Цаачнь дала нертә алдр бичәчнр ирҗәнә. Маңһдурас авн цуһараһинь үзхвидн, таньлдхвидн. «Зун күүнә чирә үзхәр, нег күүнә нер мед» — гидг биший, әмтнлә таньл, үзл болхмн. Арһта болхла, урн үгән, нәрн келән өөдлүлхмн. Күүкн кезә чигн олдх. Толһа менд болсн хөөн, таңһчин күүкдәс тоолад нурһинь дарҗ үзҗәһәд шүүһәд авхвидн.

Бичәч күн бийән дахсн, ухаһан медсн, сүв-селвгәрн хувацлддг, мууһан дарад, сәәнән өргдг, хөөткән сандг күүнлә зүркән холвх кергтә. Бичәч күүнә толһа гидгчнь, му заята юмн. Мел эн эрәсинь эрчксн часин килһсн кевтә оньдин дөрвн цагт, өдр, сө уга эргәд, дуһрад уха гүүлгәд бәәдг юмн. Терүг медх, терүнд нөкд болх нөкд кергтә.

Сән цагт сеңкәһәд, муурсн цагт мошнган бооһад мордад зулдг нөкдәс көндә йовхмн, медвч? Медсн болхла, миңһ дәкҗ зәәдҗ ав, —гиһәд Батан һар чаңһар атхад Баатр ярлзҗ инәһәд, ардан дайлад йовҗ одв.

Баатрин бичкн хар машин ү-түмн машид заагт хутхлдҗ орад, хама йовхан медүлл уга геедрҗ одв. Бата байртан согтад, Москван зүркнә цока чиңнәд, «таралңгин» үүд секәд орҗ ирсн болҗ менрҗ зогсв.

Москван зүркнәс салсн сай, җова сала судцд, шар, улан, ноһан, цеңкр, оошк, зурһан зүүлин, зурһан зүсн зеегин өңгәр, ар үзгин солңһар негт артад, негт нартад:

Кишгәр дүүрң өргәстм ор,

Мишгәр дүүргәд авад хәр!

Нааран дүүнрән дахулад ир.

Номынм идәнд эврән күр!..

— гиһәд төгәлңдән мишиһәд, тиньгр ярлзад, теврәд үмсх бәәдл һарад, төвшүн сәәхн амулңта, торһар ораһад, тосар иләд, оркм бәәдл һарад, дайлад, дуудад дүңгәһәд бәәнә.

«Акад юмб, иим олн то-томҗ уга машид нег-негән нүрлдәд гилтә давхцад, түмн улс дундаһур орад гүүлдсн бийнь, нег чигн машин кү чочаҗ хәәкрхш. Манахна машид болхла мел бәәглдәд, чишклдәд йовна», — гиҗ өврәд, Бата герт орҗ унтх дурнь күрл уга, кесгтән бәәв.

Терүнәсн хәрү ирәд күрләр бүгҗләд, цокарлад сиилүлсн усна дольган эрәтә ик хар үүдәр орад хорадан ирәд булвлзсн бул улвта, доран хар көгтә төмр орн деерән кевтв. Саак Цастан эцкинд хондг хуучн харһа орнла әдл, шаата юмн кевтә, шигҗңнхш гиҗ, дотран мусг инәһәд кевтв.

Герин ора, эрс хойрин зивг дахулад йир олн зүсн сәәхн ширәр ширдәд зурсн сиилүрмүд дала. Тедн заагт Хальмг күүкд күүнә хувцнд хатхдг хатхмр зег — «бееҗин хотн», цәклүр зурата үзгднә. Хоран оран тал дунд ик гидг ара-сара көлтә Лу зурата бәәнә. Акад юмб, эн Лу, хальмгин зег хамаһас олҗ авч энүнд зурсн болхв?!

Намаг бичкнд мана теегт мөндртә хур орхин өмн, ик-ик әәмшгтә күргр хар үүлн һарад тачкнад, оһтрһу ду һархла, өвгд иигҗ келдг билә:

«Оһтрһу деер олн ацта көлтә, ик залзһр толһата Лу гидг юмн бәәдгҗ. Терүг Нәәмн-Нәәмн гидг күн унҗ авад, өрәсн көлтә тиирңн (цаһан уй) көөһәд хадгҗ. Тегәд тер Лу хурдар гүүтхә гиһәд, өврмүдинь төмр деесәр холвчкад, эрәд йовдгҗ. Лу чаңһур гүүсн цагт көлмүдәснь күрҗңнсн ик ә гиҗ оһтрһу күрҗңнхлә келдг билә. Өврнь өвдхлә, Лу араһан зууһад, шүдән хәврхләнь һал цәклнә, цаһан өңгтә юм бултултн «цаһан уйн» болһад Нәәмн-Нәәмн хах!» гиҗ маниг, әәлһдг билә. Лу иим юмн болдг бәәҗ.

Э, эх Цаста, Цаста. Чи ма хойрин заң, седкл хойр харһсн болхла, ода мини өөр эн Москвад, минь эн җөөлкн орн деер, сәәхн хорад эрклҗ кевтх биләч. Цаста, тер «Бееҗин хотн» зег үзҗәнч? Би чамд тиим сәәхн зег хатхсн терлг, цегдг, цәклүртә халмг уюлҗ өгнәв гиһәд, минь иигәд, өрчдән шахад, теврх биләв гиһәд, Бата нег дерән татч авад, теврв. Чамаг тиим киизң, му заңгта гиҗ медсн угав. Чи ма хойриг бичә харһҗ җирһтхә — гиҗ, мана заяч шордаһад, чамд тиим му заң заяҗ.

Намаг Шарту балһснд Көкәдән Мацгта хоюрн, күүнә патьрт бәәтл, чи асхн болһн гилтә ирҗ, цә уудг биләч. Мини үсләд, тослад чансн цә, басл таасҗ, уудг биләч. Чамаг таасад бәәхлә, би байрлад бәәсән өгдг биләв. Тәәзәс, эс гиҗ нааднас ирәд, цәәһән уучкад, чи бидн хойр нег-негән эңкрләд, наадад ирсн цагт, мини үр Мацг эс медсн болад, «би номан йовҗ даснав», эс гиҗ «теднәд оч, хонх боллав» гиһәд, хувцлҗ авад «сәәхн зүүд бәрҗ хонтн!» гиҗ һарад, хөңглд бәәсн хуучн диван деер, ноха кевтә тоһшлад унтдг билүс. Нег дәкҗ намаг Москваһур йовулҗаһад, чи мини өөр өр цәәтл бәәләч... Нанд бәәсн үләчкдг ирзин дерд, эзн гергнә юм уйдг машиһинь сурҗ авад, оошк өңгтә сатин һадр уйҗ өгләч. Дерин дөрвн өнцг болһнднь олн зүсн утцдар үзгүд хатхҗ өгләч. Тер юм уйҗасн цагтан басл көркүхн, эңкр, сәәхн болҗ медгддг биләч. Би чамаг хәләҗ ормдан төвкнүн сууҗ чаддго биләв.

Тиигхд би чамд Москваһас күрң шеемг бүшмүд, күзүнд зүүдг медальон авч ирләв. Тер бүшмүдт йир сәәхн зоклач, мини маңнаһас гүүҗ ирәд үмсләч.

«Чернышевскин», «Карл Маркс» гидг тәәзмүдт дахулҗ одад, «Пиковая дама», «Чио-Чио-Сан», «Лебединое озеро», «Борис Годунов» хәләсн цагтан, һанцхн чамаг биш, үр күүкдтәһичнь дахулҗ оддг билүсв. Чамаг өөрән суусн цагт тер хәләҗәсн наадн, опер нүдндм үзгддго билә... Зәрмдән ю хәләсән медлго, һардг биләв. Дурни эклц гиһәд, тиим йорал уга юмн бәәҗ. Нә, тер дуран сандвч, аль угай? Мини үр көвүд, күүкд цуһар маниг йөрәдг билә. Ода би чамаг хайчклав. Мини буруй, аль зөвий? «Һалта күүкн Шаркаг авад йов, эцкдән кениг үзүлснь йилһл бәәхш!» — гиләч. Терчнь кү эс күндлсн, иньгиннь седкл бишрәсн хар авсн, хочсн, керг уга, өөрхн ухан бәәҗ. Бергн Бовра, Бадм җолач, ода Баатр цуһар мини зөвиг ахлулҗана. Би эндүрсн угав. Намаг йовсна ард, эцкчнь керлдсмн билә, «авһм гертән орулсн уга, эврә ирсн кишгән эдлҗ чадсн угач» гиҗ шоодв гиҗ бичләч. Тедн тиигх зөвтә «орчлңгин йос, өөрдин заң» меддг дадмг эк, эцк хойр һәәзң болсн һанцхн күүкндән хар сансн уга болх. Мини ичрәс, теднә ичр ик болх зөвтә.

Хәрәд йовн гиҗәһәд, худгин буһу булңд би чамаг баһлцгасчнь татч авад, хойр халхасчнь селн үмсләв... Чи, чис болҗ улаһад, ярлзад инәхләрн мини авч ирсн Бадм цецг һарасн унһалач.

Тодлвр тоолдг болхла, хая-хая тер буһу булңд оддг болхч! Тер чини унһасн бадм цецгән өңгнь хүврәд, хумхарҗ одсн болх.

Тер мет мини зүркнд урһсн түрүн дурни цецгә, чини буру хәләсн зүркнә, хар сүүдр тусад өңгән хүврүлв. Болв насн дүүвр, нарни герл тусх, намчрҗ дәкнәс цецглх гиләв,—гиҗ санад Бата өңгрҗ одсн түрүн дурни тодлвр тодлад, түүрчәд, сүүҗән соляд кевтв.

«Өңгрсн хур занч авч некдго» гидг, некәд, ухалад керг уга. Кииһс, кишва, заңган хайхла, күргн терүнд олдх. Менд йовсв, үзхв, соңсхв. Мини Гернзл терүгәр болхла, йосн чик ухата күн!

Оданас авн, урд уйн баһ дүүвр цагт дурни таалар эндүрдг эндүсин тускар урн үгәр чимҗ дегтр бичхән ухалнав. Иргч үйнр умшҗ, уха авч, эврәннь цагин дурнла дүңцүлҗ, болһаҗ амн үгән авлцхан санцхах,— гиһәд өрин өмн Бата әмтәхн нөөрәр унтад одв...

Нөкәдүр өрүнднь чуулһн болх ик гидг сәәхн гериг цаһан-цаһан бееләстә милицнр һар-һаран бәрлдәд бүсләд зогсҗ. Күүминь гедргән цокчксн «ФИАТ» «БИО» «ФОРД», «ГАЗ» олн зүсн гиигн машид ирәд-ирәд дерәлдәд зогслдад бәәцхәнә. Машин болһнас һурвад, дөрвәд, зурһад бичәчнр буулдад орад бәәцхәнә.

«Алдр нертә бичәчнрин чирә үзхмн бәәҗ» — гилдәд Москван миңһн, түмн улс нег-негән ишкн алдад, цаһан-цаһан бееләстә һармудыг таслн алдад дәврлдәд, өврмҗ келдәд бәәцхәнә.

— Горький хама йовна, Шолоховиг, Демьян Бедниг, Фадеевиг, Җамбулыг, Бруно Ясенскиг, Кольцовыг үзхмн бәәҗ, — гисн дун соңсгдна.

— Һазаһин орнас ирсн бичәчнр ирҗ йовна, — гиҗ дарцлдв.

Пранцин элч гиҗ Луи Арогон, Җан Ришер Блок, Андре-Мальро машинәс бууцхав. Грецәс — Коста Варнились, Даняс — Мартин Андерсен Нексе ик оврта, булһар ахрхн шалврта күн буув. Китдәс — Ху Лань-Чи, бичкн нурһта сәәхн күүкд күн, болн Эми Сяо хойр ирҗ буув. Англяс — Амабель Вильямс Эллис буув. Испаняс — Мария Тереза Леон ирв, Японяс — хүвсхлин шүлгч Хидзикат, Венгрәс— хүвсхлин шүлгч Анатол Гираш гиһәд, әвртә сәәхн зүстә, отхта хар үстә күн, элчин герч улан цаасан (мандатан) деерән өргәд, әмтнлә гекҗ мендләд байсад йовна.

Иим өвәрц гиичнр үзх дутман, москвахн өврмҗ келдәд, бичәчнр болһна чирә үзхәр үүмлдәд бәәцхәнә.

Оштг, торһн, парч, тугмуд, оһтрһу өөд чигтхләд, ора деер чимг болҗ чичрлдәд—«ортн!» гиҗ дуудҗ делслднә.

Чуулһнд орх зөвтә элчин улан герчин цааста (мандатта) улсиг көлинь һазрт күргл уга гилтә, һольшгар гекҗ мендләд хәләһәд, орулад бәәнә.

Күдр-күдр күд чолун бахнста, эр цаһан өөклдг чолуһар шатлсн эрсмүднь нүр-гер мет долвксн, шатр эрәтә шар агч, хар зандн хойрар шахн термләд дошилһсн девскртә. Болр толь, ширгәмр шил, шур санҗлһта. Электрическ шамын герлиг чилгр өдрин цеңкр оһтрһун оңгтә ясмл очрар (брильянтар) бүрсн. Күрл, мөңгн, тан, зесин сәәһәр бүгҗлсн, дөчн дөрвн хасвчта дүңгһр сәәхн өргәд долан, долан — дөчн йисн дуңһра күцәд бичәчнр сууцхав.

«Салд» гиһәд, саңгин идәнә үнр һарна, күңкнәд күҗин үнр чигн, һарсн болна. Күн болһна зүркд күңкркәдән әрә багтҗ көвклзнә. Өдәс үмтрсн өрвлһ киисв чигн соңсгдм дүң-дүлә тагчг болв.

Алтн утцар хордаҗ хатхсн алх, хадур хойр, арвһр сахлта цаһан тәрән толһаһар зәңгәлҗ зурсн, күрң улан килң бүрәстә өндр дендр (трибун) күн ирҗ зогсхинь күләһәд, кеңкәһәд зогсҗана.

Дүүрәд дөчн йисн дуңһра күцәд тагчг, суусн улс дүүгәд, ора деер оһтрһу ду һарсн мет, күрҗңнәд одцхав. Шавдр шар харһаһар урни сәәһәр харулдулад кесн мет, эгц сәәхн ээмтә, өндр һо нурһта, эрг маңната, өр-җөөлн хәләцтә, сарсхр буурл сахлта, Максим Горький дендр деер һарад ирв.

Эн суусн улст; һазад далан дунд урһсн, һалвр зандн болҗ дүңгәв.

Санаһарн үмсҗ, седкләрн теврҗ, ташлһарн йөрәҗ, хәләцәрн миләҗ дор ормдан бослдад, бичәчнр болн гиичнр, кесгтән байр-бахтан өрггдҗ шуугата альх ташлдҗ тосцхав. Алексей Максимович буурл сахлан хойр һарарн селн иләд, һаран өргәд «зогстн!» гисн докья өгч байсв.

«Мел, мини эцкин бәәдлтә, тиим җөөлн эңкр хәләцтә. Нанур хәләһәд бәәнә. Өргн доран цаһан сахлта болчкад, нег өрәл метр маштг болсн болхнь, мел йоста мини эцк! Мини эцк бас мел иигҗ җөөләр келдг билә», — гиһәд Бата дотран бийнь бийләрн күүндәд, өндлзәд бәәнә.

Нанд иим һазрт ирҗ, иим улс үзҗ, эднә ду соңсдг, хүв, кишг учрх гиҗ, кен санҗ йовла! Цагин селгән гиһәд, иим селгәтә юмнҗ.

— Эн мини хүв-кишг, та һурвна күчн, та һурвна хәәрн! — гиһәд Бата эрсд зурад углчксн Маркс, Энгельс, Ленин һурвна зургуд тал хәләһәд, «хәәрн!» гисн, үгән дахулад, һаран намчлчкн гив. Теднәс нүдән авл уга хәлән бәәҗ, дотран лугшад инәв.

— «Меҗә дотрк аһудан зун долан сай кү багтаҗ теврсн Холван Хүүвин Ниигмин Таңһчин бичәчнрин делкән тууҗд негдгч болҗ хурагдҗах чуулһныг ик гидг байр-бах кеҗ секҗәнәв!»—гиҗ Горький келв.

Кесгтән цуһар ормасн босад зогсчкад, ниргҗ альх ташлдв.

Хүүвин зокъялын тускар Алексей Максимовичин келсн илдкләс нег чигн үг унһал уга хавлҗ, оньган өгч соңсад, толһаннь экнә эрә болһнд тодлҗ, багтаҗ авч хәрхәр седәд, Бата өмнән суусн улсин эм ишкәд гүүҗ одад Алексей Максимовичиг зүркндән шахад теврх дурнь күрәд күгдләд бәәв.

Завср болв. Әмтн шууглдад хошадар, һурвадар күр келдәд тарцхав. Баатр Батаг дахулад «Георгиевский зал» гиҗ, төгәлңдән эрсмүдинь күрң өңгтә торһн килңгәр эдрңгин шүдн эрә һарһад бүрсн, күрл бәрдгтә алтар хордасн зивгтә хорад авч одв.

Маңһдуртнь чилгр, нарта өдр бичәчнриг Тушинск кермин буудлд авч одв. Баатр тиигән ирсн уга. Терүнд Бата нүдәрн үзх биш, зүүдндән үзәд уга, нисдг кермс үзв. «М. Горький» гиһәд, тавн көдлгүртә (моторта) делкәд уга ик улан нисдг керм үзүлв. Дотрнь җиңнүрин (телефонн) өртң (станц), барин гер (типографь), редакц дала. Терүнд бичәчнриг суулһҗ Москва деегүр нискхәр седҗәһәд, бичкн ясврта гиһәд, талдан «АНТ-14», имени «Правда» гидг ик нисдг кермд (самолетд) суулһв.

Бата күн болҗ үүдснәс нааран аһарт өрггдҗәснь тер. Нисдг кермиг Хүүвин Холван Баатр Громов гидг командир һардҗ нисв. Бата эклҗ өрггдснәснь авн, буутлнь ду дуулад, олнд байран үзүлҗ ирв.

Теегин хойр көвүн

Теңгрин нааһар эрвлзнә,

Теркә хойр зүркднь

Тачкнҗ инәһәд ирвлзнә,—

гиҗ Бата буутлан ду һарһв.

Дәкәд «Истребительмүд», бомб хайдг ик-ик бомбардировшик «Автожир» гиһәд, үзгдәд уга акад нисдг кермс нискҗ үзүлв. Тиим бомб хайдг нисдг кермәс уутас асхсн бадм цецгәс мет дала болсн олн зүсн шүкртә (парашютта) улс буулдв. Шүкрән хүмчкәд, зурм шүүрч йовххар шовун мет һазр күртл ундг эрдмән үзүлцхәв.

Бичәчнрин зургудыг цокад, соньнд барлад, эрст өлгәд, нааднд цокад, ниргәд бәәнә. Тиигхд Бата күн болснас нааран «Шог зургд-Дружеский шаржд» орв. Ленинградас ирсн элчнр толһалҗ бичәч Александр Фадеев ирлә. Өндр һо нурһта, көк цемгн галефетә шалврта, боокс һоста. Хәврһдән товчлдг киизң захта цаһан киилг деер хар сармта, хаҗудан бүлүстә кавказск нәрхн бүс бүслсн, тиньгр нәәрч күн билә. Тер күүг «Дружеск шарҗд» орулхларн, өндр нәрхн шилвтә, ут күзүтә тоһру зурад толһаһинь Фадеевин толһа зурҗ.

Москван элчнрт Сейфулина гиҗ эгц хар үстә, ахрхн көлтә, маштг нурһта, нертә бичәч күүкд күн ирлә. Тер күүкд күүг «Дружеский шаржд» ахрхн көлтә петәш гестә һав ноха зурад, толһаһинь Сейфулина толһа дуралһад зурҗ. Бата тедниг өврәд, инәһәд эргә бәәтлнь Борис Ефимов гидг зурач Батаһар ик гестә мәәһг көлтә меклә зурад, толһаһинь Батан толһа зурад тааньһр хамр кеһәд «Известия» гидг соньнд барлад оркҗ.

Шог кеһәд, өкәрләд зурсн шаржинь Бата медҗәнә. Зуг Батан ардкснь колхоздан ирсн «Известьд» Батаг тиим акадар төвин соньнд зурсинь үзчкәд ик гидг төр кецхәҗ.

— Акад юмн? Мана күн Москвад одад ямаран гем һарһсн болхв? Ода менд хәрҗ ирхмн болхв, аль угай, — гилдәд тер Бата зурата соньниг әмтнәс бултулад ик гидгәр зовад бәәцхәҗ.

— Ном, бурхн, хуврг, — һурвн Эрднь, эн му көвүндм нөкд болтн!—гиһәд Батан көгшн эцк мөргүл кеһәд ниргәд бәәҗ.