Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Қазақ тілін жеделдетіп оқыту ғылыми-практикалық орталығы

Практикалық қазақ тілі салық қызметшілеріне арналған оқу-әдістемелік құралы

Павлодар

ББК- 81.2 Каз – 923

Р 27

С.Торайғыров атындағы ПМУ-дың Қазақ тілін жеделдетіп оқыту ғылыми-практикалық орталығының отырысында басуға ұсынылған

Рецензенттері:

филология ғылымдарының кандидаты, доцент Р.Қ.Зүлдібаева

филология ғылымдарының кандидаты, доцент М.Қ. Акошева филология ғылымдарының кандидаты, доцент Б.Т. Кәрімова

Р 27 Рақымжанов Қ.Х.

Практикалық қазақ тілі: Салық қызметшілеріне арналған оқу-әдістемелік құралы. – Павлодар, 2008. – 100 б.

Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құралы қазақ тілін үйренушілерге - салық қызметі органдарының қызметшілеріне - арналған.

Оқу-әдістемелік құралына қазақ тілі грамматикасына қатысты қысқаша теориялық материал, лексикалық тақырыптармен жұмыс жүргізуге байланысты жаттығулар мен тапсырмалар, өздік жұмысына арналған тапсырмалар, түсіндірмелі қазақша-орысша және орысша-қазақша сөз тіркестері сөздігі, қазақша-орысша және орысша-қазақша терминдер сөздігі енгізілген.

Оқу-әдістемелік құралы орыс тілді аудиторияға арналған, сондықтан қазақ және орыс тілдерінде жазылған.

© Рақымжанов Қ.Х., 2008

© С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2008

О казахском языке

Казахский язык – государственный язык Республики Казахстан. Статус государственного языка казахский язык приобрел в 1989 году, когда был принят Закон о языках в Республике Казахстан. В нашей стране овладение казахским языком – государственным языком Республики Казахстан – определено Конституцией Республики Казахстан, «Законом об образовании», «Государственной программой развития и функционирования языков в Республике Казахстан на 2001 – 2010 годы». С развитием языка, с расширением его общественных функций связан и расцвет национальной культуры, и будущее самой нации. Республика Казахстан защищает неотъемлемое право граждан любой национальности, проживающих на ее территории, на развитие своего языка и своей культуры. Казахский язык относится к кыпчакской группе тюркских языков. Он более всего близок к татарскому, башкирскому, карачаево-балкарскому, караимскому, крымско–татарскому, каракалпакскому, ногайскому языкам.

Об особенностях казахского языка

В составе казахского слова могут быть гласные только одного ряда: или переднего, или заднего (оқушылар, әпкелер). Это проявление закона сингармонизма, или же гармонии гласных.

Для казахского языка характерно и уподобление последующего согласного в слове предыдущему звуку на слоговой границе, то есть проявление прогрессивной ассимиляции, то есть контактной ассимиляции, при которой взаимодействующие звуки стоят рядом в звуковой цепи. Если слово оканчивается на глухой согласный или звонкие б, в, г, д, то и суффикс или окончание начинаются с глухого согласного (сурет-ке, клубқа). Если последний звук слова звонкий (кроме б, в, г, д ), сонорный или гласный, то прибавляются суффикс или окончание, начинающиеся со звонкого или сонорного согласного (әке-лер, адам-дар, қыз-дар).

Казахский язык – агглютинативный язык, для него характерно присоединение однозначных суффиксов или окончаний, несущих грамматическое значение, к неизменяемому корню или основе – носителям лексического значения.

В казахском языке отсутствуют предлоги, приставки, категория рода. В казахском языке имеются окончания притяжательной формы и личные окончания имен, которые отсутствуют в русском языке.

Именные части речи изменяются по лицам.

І бөлім Қазақ тілі: қысқаша теориялық мәліметтер

1 Дыбыс жүйесі Қазақ сөздерінің ішіндегі дыбыстар бір-бірімен үйлесіп құралады. Бұл үйлесім жеке сөздердің ішінде де, түбір мен қосымшалардың аралығында да, тіпті сөйлем ішіндегі сөздердің арасында да болады. Мұны ғылым тілінде үндестік заңы дейді.

Бұл қазақ тілінде дауысты дыбыстардың арасындағы үндесу (сингармонизм) және дауыссыз дыбыстардың арасындағы үндесу (ассимиляция).

Орыс тіліндегідей, қазақ тілінде де дыбыстар дауысты, дауыссыз болып екіге бөлінеді.

Дыбыс
Дауысты	Дауыссыз

Д ауысты

Жуан		а	ы	о	ұ		ғ	қ
Жіңіш-ке	е	ә	і	ө	ү		г	к

Д ауыссыз

Үнді	[й, л, м, н, ң, р, у]
Ұяң	- [ б, в, г, ғ, д, ж, з]
Қатаң	[ п, ф, к, қ, т, ш (щ), с, ф, х, ц, ч]

2. Жіктік жалғауы жалғанған сөз сөйлемде баяндауыш қызметін атқарып, сөйлемнің аяғында тұрады.

Жекеше түрі

Мен	Гласный, р,й,л,у, м, н, ң		- мын, мін
	Глухой согласный		– пын, пін
	З, ж		– бын, бін
Сен			-сың, сін
Сіз			-сыз, сіз
Ол
Көпше түрі
Біз	Гласный, р,й,л,у, м, н, ң			- мыз, міз
	Глухой согласный			– пыз, піз
	З, ж			– быз, біз
Сендер				сыңдар, сіндер
Сіздер				сыздар, сіздер
Олар

Тапсырмалар:

Дұрыс жалғауын қойыңыз:

1-жақ

1. Мен есепші… 2. Біз төртеу… 3. Мен шыдамды… 4. Мен үшінші… 5. Біз жерлес…6. Біз күшті… 7. Мен жалғыз… 8. Біз акционер… 9. Біз құрдас… 10. Мен жиырма бесте…

2-жақ

1. Сен оқи… 2. Сендер айта… 3. Сен коммерсант…

4. Сендер ақылды… 5. Сен екінші…6. Сендер көре… 7. Сен брокер… 8. Сен үлкен… 9. Сендер түсіне… 10. Сен қайта…

2-жақ сыпайы түрі

1. Сіз келе… 2. Сіз кредитор… 3. Сіздер туысқан… 4. Сіздер таныса…5. Сіз жиырмада… 6. Сіз бастық… 7. Сіздер кешіре… 8. Сіз салық төлеуші… 9. Сіз кездесе…

3-жақ

Ол – салық агент… Наташа әкеле… Ол он сегізде… Олар көмектесе… Ол заңгер… Жанат – оқытушы… Айжан – фермер… Әлия – оқушы… Мұхтар – ақылды…

3) Жіктік жалғаудың қысқарған түрі

Жақ	Жалғау
	Жекеше түрі	Көпше түрі
І	- м (алдым, алсам)	- к / - қ (алдық, алсақ)
ІІ	- ң	- ңдар / - ңдер
	- ңыз / -ңіз	- ңыздар / -ңіздер
ІІІ	-

Тапсырма: Берілген сөйлемдерден етістіктерді теріп жазыңыз, жіктік жалғаудың қысқарған түрін көрсетіңіз:

Бюджетке міндетті төлемдер үнемі түсіп тұрды. Мен көлік құралдары салығын төледім. Мүлік салығын уақытында тапсырдық. Жер салығының құнын анықтаңдар.

4) Тәуелдік жалғау бір заттың немесе көп заттың екінші бір затқа немесе адамға тәуелді, меншікті екендігін көрсету үшін қолданылады.

Жекеше түрі

Менің	дос	ым	Жуан буын
	төлем	ім	Жіңішке буын
	бала	м	Дауыстыдан кейін
Сенің	дос	ың	Жуан буын
	төлем	ің	Жіңішке буын
	бала	ң	Дауыстыдан кейін
Сіздің	дос	ыңыз	Жуан буын
	төлем	іңіз	Жіңішке буын
	бала	ңыз	Жуан дауыстыдан кейін
	әке	ңіз	Жіңішке дауыстыдан кейін
Оның	дос	ы	Жуан буын
	төлем	і	Жіңішке буын
	бала	сы	Жуан дауыстыдан кейін
	әке	сі	Жіңішке дауыстыдан кейін

Тәуелдік жалғау Көпше түрі

Біздің	дос	ымыз	Жуан буын
	төлем	іміз	Жіңішке буын
	ақша	мыз	Жуан дауыстыдан кейін
	әке	міз	Жіңішке дауыстыдан кейін
Сендер-дің	дос	(тар) ың	Жуан буын
	төлем	(дер) ің	Жіңішке буын
	бала	ң, (ларың)	после гласного
	әке	ң (лерің)
Сіздердің	дос	(тар)ыңыз	твердый слог
	дәптер	(лер) іңіз	мягкий слог
	бала	ңыз, (ларыңыз)	после твердого гласн.
	әке	ңіз (леріңіз)	после мягкого гласн.
Олардың	дос	(тар) ы	твердый слог
	дәптер	(лер) і	мягкий слог
	бала	сы (лары)	после твердого гласн.
	әке	сі (лері)	после мягкого гласн.

Тапсырма 1 : Дұрыс жалғауын таңдап қойыңыз:

Менің жолдас…(-ым; -ім; -ің; -ың; -ы; -і, -ымыз, -іміз, -тарың, -тарыңыз), сенің құрдас…(-ым;-ың,-ің, -ың; -ы; -і, -ымыз, -іміз, -тарың, -тарыңыз), оның дос…(-сы;-і;-ы, -ың; -і, -ымыз, -іміз, -тарың, -тарыңыз), біздің туысқан…(-мыз; -міз; -ымыз, -іміз, -дарың, -дарыңыз), сендердің көрші…(-ңіз,-лерің;-леріңіз, -ім; -ің; -ың; -ы; -і, -ымыз, -іміз), олардың аға…(-сі;-сы;-ңыз, -м, -ң, -ымыз, -іміз, -ларыңыз), сіздің әке…(-сы;-сі; -ың, -ің, -ңіз, -ңыз, -м, -ң, -ымыз, -іміз, -ларыңыз), менің тоб…(-ы; -і; -ым, -ім; -ің; -ың; -ымыз, -іміз, -тарың, -тарыңыз), сенің тарақ… (-ым; -ың, -і, -ы; -ың, -ің, -ыңыз, -іңіз), сендердің көңіл…(-ым; -ім; -міз, -мыз, дерің, -дарың, -і, -ы, ), сіздердің кітап…(-тарың; -тарыңыз; -ың, -ің, -ы, -і), менің бауыр.........(-ым; -ім, -ы; -і, -ың, -ымыз, -іміз), Сәуленің ағаш… (-ым, -ім; -ы; -і, --сы, -сі), Сергейдің болашақ…(-і; -сі, -сы; -ы, ім, -ым, ың, -ің, ымыз, -іңіз), біздің доп…(-мыз; -міз, -ің, - ың, -і, -ы, -іміз; -ымыз, -тарыңыз, -тарың), менің ұл…(-сы; -сі, ың, -ің, -ымыз, -іңіз, -дарыңыз, -дарың, -ім; -ым), оның қыз…(-сы; -сі, -міз, -мыз; -і, -ы;), сенің бала…....(-м; сы, -ың; -ң, -мыз, -міз, -ңыз, -ңіз).

Тапсырма 2: Сөйлемдерді дұрыс аударыңыздар:

Мой отец работает на заводе. Моя жена – стоматолог.Ее супруг – адвокат. Их сын – рабочий. Его дочь – начальник управления (басқарма). Мать Жени – госслужащая. В нашем предприятии 20 работников (қызметкер). Приходил ваш брат. Их сестра помогла нам.

Младший брат Сауле учится в пятом классе.

5) Көптік жалғау

Дауысты, р, й, у - дан кейін	Лар/лер	Тұлға…., төлеуші… валюта…, инспектор...
л,м,н,ң,з,ж - дан кейін	Дар/дер	Айыппұл…, төлем…
Қатаң дауыссыздан кейін	Тар/тер	Салық…, әріптес…

6) Септік жалғау

Септік	Сұрақтары	Жалғаулары
Атау септік	Кім? Не?
Ілік септік	Кімнің? Ненің?	Ның/нің, дың/дің, тың/тің
Барыс септік	Кімге? Неге? Қайда?	Ға/ге, қа/ке, а/е, на/ не
Жалғасы
Табыс септік	Кімді? Нені?	Ны/ні, ды/ді, ты/ті, н
Жатыс септік	Кімде? Неде? Қайда? Қашан?	Да/де, та/те, нда/нде
Шығыс септік	Кімнен? Неден? Қайдан? Қашаннан?	Нан/нен, дан/ден, тан/тен,
Көмектес септік	Кіммен? Немен?	Мен, бен, пен

Септік жалғау (әр септік бойынша) Ілік септік Сұрақтары:

Кімнің? Ненің?

Түбірдің соңғы дыбысы	Жалғауы
	Жуан түрі	Жіңішке түрі
Дауысты немесе үнді [м,н ң]	-ның	-нің
Ұяң [з,ж] немесе үнді [р,й,л,у]	-дың	-дің
Қатаң немесе [б,в,г,д]	-тың	-тің

Барыс септік Сұрақтары: Кімге? Неге? Қайда?

Түбірдің соңғы дыбысы	Жалғауы
	Жуан түрі	Жіңішке түрі
Ұяң [з,ж] немесе үнді [р,й,л,у,м,н,ң]	-ға	-ге
Қатаң немесе [б,в,г,д]	-қа	-ке
І немесе ІІ жақтың тәуелдік жалғауы [-ым, -ім, -м, -ың, -ің, -ң]	-а	-е
ІІІ жақтың тәуелдік жалғауы [-сы, -сі, -ы, -і]	-на	-не

Табыс септік Сұрақтары: Кімді? Нені?

Түбірдің соңғы дыбысы	Жалғауы
	Жуан түрі	Жіңішке түрі
Дауысты	-ны	-ні
Ұяң [з,ж] немесе үнді [р,й,л,у,м,н,ң]	-ды	-ді
Қатаң немесе [б,в,г,д]	-ты	-ті
ІІІ жақтың тәуелдік жалғауы [-сы, -сі, -ы, -і]	-н

Жатыс септік Сұрақтары: Кімде? Неде? Қайда?

Түбірдің соңғы дыбысы	Жалғауы
	Жуан түрі	Жіңішке түрі
Дауысты, ұяң [з,ж] немесе үнді [р,й,л,у,м,н,ң]	-да	-де
Қатаң немесе [б,в,г,д]	-та	-те
ІІІ жақтың тәуелдік жалғауы [-сы, -сі, -ы, -і]	-нда	-нде

Ш ығыс септік Сұрақтары: Кімнен? Неден? Қайдан?

Түбірдің соңғы дыбысы	Жалғауы
	Жуан түрі	Жіңішке түрі
Үнді [м,н,ң]	-нан	-нен
Дауысты, ұяң [з,ж] немесе ұнді [р,л,й,у]	-дан	-ден
Қатаң немесе [б,в,г,д]	-тан	-тен

Көмектес септік Сұрақтары: Кіммен? Немен?

Түбірдің соңғы дыбысы	Жалғауы
Дауысты немесе үнді дауыссыз	-мен
Ұяң [з,ж]	-бен
Қатаң немесе [б,в,г,д]	-пен

Тапсырмалар: