«Аңһучин көвүн» түүкин аһулһнь.
20-гч арвҗна 30-40-гч җилмүдт хальмг теегин нег булңднь (Баһ-Чонса әәмг) эгл өрк-бүлин әмдрлин тускар түүк тууҗлна.
Герин эзн Буурла Хар – отг дундан тоомсрта, мергнәрн туурсн аңһуч. Теегин йоста үрн, эн күн йиртмҗиг, терүнә олн нуувчиг маш сәәнәр меднә. Аң-аһрусна заң-бәрцинь нәрн кевәр шинҗләд, ямаран аңгиг ямр эв-арһар аңһучлдгиг меднә, Мергн көвүһән амр биш кергт бийән дахулад, эврәннь үлгүрәрн, селвгүдәрн дасхна.Өрк-бүлин сурһмҗллһнд Мергн күнд толһата, өр-өвч, үннч седклтә болҗ өснә. Төрскән харсгч Алдр дәәнә цагт туршулч болад, Улан тугин орденәр ачлгдна. Түүкт Мергнд зөрүд чинртәһәр үзүлгдсн дүр – Церн зәәсңгин көвүн Бадм - төрхәрә му биш күн. Хамдан сурчасн күүкдиг эцкнь Бадмин һарар хордаҗ алхар седхләнь, үгднь орл уга, гертәсн орһад әрлнә, колхозд көдлнә. Болв өрк-бүлдән авсн сурһмҗ «сурар боосн бийн болхш», седкл-уханднь шигдҗ оч. Цагнь ирхлә, цацсн хар тәрән му урһцан өгв. Дәәнд эн мел эврәннь әмән әрвләд, негт нам немшнрт орҗ өгх сана зүүнә.
Түүкт үзүлгдсн дүрмүд дунд Харин зе Мөңкән Каҗ соньмсулна. Энүнә дөрвдгч үй деер бәәх зөргәрн туурсн Башкр өвкнь 1812 җилә Төрскән харсгч дәәнә орлцач, орс хаанас алтн медаляр ачлгдсинь умшачнр медҗ авна. Мөңкән Каҗин тохма улс келнә билгәрн чигн ончрна.
Түүкт хальмг келн-улсин урн үгин зөөр өргнәр олзлгдҗ, дүрмүдинь, үүдәврин йовдлмудинь, хальмгудын заң-бәрциг тодрхалҗ медхд ик нилчән күргнә.
«ҺАЛАН ХАДҺЛ» РОМАНА АХР АҺУЛҺ
«Һалан хадһл» роман (1963, 1965 җ.)
«Дууч шар хөөч» (1931 җ.) түүкин ул деер бичгдсн эн роман хальмг утх зокъялд намтрлгч төрл-зүүһин девшлт медүлҗәнә. Романд хальмг келн-әмтнә әмдрлин амр биш цаг намтрлгч дүрин бәәдл-җирһләр үзүлгднә.
Үүдәврт тәвгдҗәх төрмүднь:
-олна әмдрлин шин девсң (шин йосн батрлһн, шин хәрлцән, әмтнә ухан-седклд шин хәләц тогтлһн);
-түрүн хальмг сегәтнр олн дундас һарч ирлһн);
-бичәч күүнә дүр, үүдәгч көдлмшин төр;
- шагшавдын төрмүд (йоста үүрллһн, олна керг-үүл болн онц күүнә хөв-җирһл, дааврта ухан-седкл…);
-баһчудын төр, баахн күүнә өслт-өргҗлт.
Романа һол дүрнь Бата бичкн ялчас шүлгч күртл эврәннь келн-улсла хамдан өсч-өргҗҗ, эврә хөвән, эврә орман олна.
«ХОЙР ЗҮРКН» ШҮЛГ
Көвүнә дун
Хама йовад йовнач,
Хән гиҗ көшүв.
«Хәрд һарсн болвзач,
Харм төрҗ эцүв.
Хәәһәд бичсн бичгтм
Хәрүнь кесгтән ирхш,
Хәәмнь, чамаһан санхнь
Хоолдм хот орхш.
Сурмсган харһулх болһндм
Саглрҗ, зүүдндм үзгднәч,
Санан-седкл зүркндм
Сувсн болҗ мелмлзнәч.
Инәхләчн хотлздг халхасчн
Үмссн болҗ зүүдлнәв,
Үнн дуртаһан иткүлҗ,
Андһаран өкәр сернәв.
Чичргсн машинәнм тольд
Чирәчн үзгдҗ генүлнә,
Чамас ирсн салькн
Чирәһим илҗ үмснә.
Өмнм җирлзсн хаалһдм
Өкәр бийәрн торлзнач,
Өөрән сууҗ өкәрлхәр
Өдриннь гүүдлән холвнав…
Күүкнә дун
Энд йовдг болвчн,
Эңкр зүркндән хадһлнав.
Эврәннь келсн үгдән
Эзн болад үкнәв.
Әмд йовх цогцдан
Әмән чамд нерәднәв,
Әәвлхә дотрк зүркндән
Әрәхн чамаһан архлнав.
Итклтә иньгән хәәһәд,
Итлг болад ирхч,
Ирх җирһлән угтад,
Иҗлән урудад хәрхич.
Аав ээҗ хойртан
Аашна гиһәд келич,
Альвн зүркән бәрәд
Адһад иртлм күләһич.
Эңкр һазртан күртлән,
Эврәннь көдлмшәр марһий.
Ээвртсн хаврла хамдан
Элстдән күрәд харһий.
Хол гиҗ зүркд
Хоомадсн уга, берк,
Ханьцад ниилсн нерн,
Хадһлад йовсн дурн.
ТОЛИН КӨДЛМШ
архлх – мөриг һаснас уйх
мелмлзх – гилвкх
хәрд һарх – мордх
КҮҮНДВРИН СУРВРМУД
1. Шүлгин төрл-зүнь ямаран?
2. Хойр амргин үнн седклиг шүлгч ямаран үгмүдәр, ямаран дүңцүлмүдәр медүлҗәнә?
3. Шүлгин седвнь ямаран?
«ХОЙР ЗҮРКН» ШҮЛГИН ТУСК ҮГ
«Хойр зүркн» гидг үүдәвр уйдлһта шүлгүдин төрл-зүүһин сән гисн тоод орх үлгүр-җишә мөн.
Эн өвәрц янзта үүдәвр: нег-негнәсн ууҗмд йовх дуран өгсн көвүн күүкн хойрин седклин күр. Зүркндән теесн дурн эрклү үгмүдәр буурч илдкгднә:
Саглрҗ зүүдндм үзгднәч,
Санан-седкл зүркндм
Сувсн болҗ мелмлзнәч.
…
Әмд йовх цогцан
Әмн чамдан нерәднәв,
Әәвлхә дотрк зүркндән
Әрәхн чамаһан архлнав.
Дуран әрүнәр хадһлх, итклтәһәр иргч харһлтиг күләх андһар хойр амргин серл-седклин гүүниг медүлҗ батлҗана.
СОҢСХВРИН БОЛН ИЛДКЛИН ТӨРМҮД
1. Хальмг авъясмуд, амн үгин зөөр «Аңһучин көвүн» түүкд.
2. Йиртмҗ болн күмнә хоорндк хәрлцән «Аңһучин көвүн» түүкд.
ДЕГТРИН САҢГИН СЕЛВГ
Тадн, умшачнр, Эрнҗәнә Константинә дегтрмүд йир сәәнәр таньдг болхт. Бичәчин үүдәсн дегтр болһн хальмг улсин авъясмудар, амн үгин зөөрәр байн. Тедн дунд мана келн- улсин авг- бәрцин туск түрүн дегтр- «Цецн булг». Тана оньгт тусхагдҗах дегтрмүд хальмг чигн, орс чигн келәр умшхд туста болх гиҗ саннавидн:
1. Эрнҗәнә Константин «Аңһучин көвүн» түүк.
2. Эрнҗәнә Константин «Цецн булг»
3. Эрнҗәнә Константин «Һалан хадһл» роман.
4. Мацаков И.М. «У истоков».
5. Мацаков И.М. «Писатель и время».
6. Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс [Нуура В. «Күңкнсн көгтә дун».]
7. Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс [Инҗин Л. «Нернь бөкшго дууч шар хөөч»]
ДОРҖИН
БАСҢ
(05. 04. 1918- 03. 02. 1969 җҗ.)
Билгтә шүлгч, түүкч Бүүрнә Дорҗин Басң 1918 җилин мөрн сарин 5- ла Көтчнр нутга Тугтн әәмгт хальмгин гер - бүлд һарсмн.
БИЧКНДК ЦАГ. Арвн һурвтаһасн авн колхозд көдлв. Түрүн шүлгүдән эн Баh – Дөрвдә школд сурчаhад эклҗ бичсмн. «Ленинә ачнр», «Улан баһчуд», «Улан хальмг» газетмүдин халхсар шүлгүднь һарч йовла.
1935-гч җилд Дорҗин Басң школын сурhульч бәәhәд, Хальмг бичәчнрин 1-ч съездд ирҗ орлцсмн. Эн съезд деер делегатнриг йөрәҗ эврә шүлгән умшч «Улан Туг» hарар бичсн седкүл (журнал) школын утх- зокъялын кружокин нерн деерәс белглсмн.
ДӘӘНӘ ӨМНК ЦАГ. Дорҗин Басң 1938 җилд багшин сурһуль төгсәһәд, Таңhчин газетмүдин редакцд журналист болҗ көдлсмн. Энүнә үүдәлтин хаалhд өөдән чинртә йовдл учрсмн. Эннь 1940-гч җилд темдглгдсн ик бахмҗта өөн- «Җаңhрин» 500-гч җилин өөн. Баh наста шүлгч Дорҗин Басң эн өөнин байрин белдврт шунмhаhар орлцсмн: җаңhрчнрас хальмг баатрльг дуулврин бөлгүд, туульс, дуд бичҗ авч, «Хальмг фольклор» гидг дегтрт амн үгин зөөриг барлхд белдсмн. «Җаңhрин» өөнин байрт орлцснь бичәчин үүдәлтин хаалhд ик тусан хальдасмн. Энүнә эврә бийиннь шүлгүднь, билгнь тер цагт бас өөдән темдглгдсмн.
БИЧӘЧИН ҮҮДӘЛТ. 1939 җилд «Мини шүлгүд» гидг хураңһу һарла. 1937 җиләс авн 1969 җил күртл Дорҗин Басң 10 үлү дегтрмүд барлла: «Мөңк үндсн», «Мини үйин улс», «Туурмҗ», «Цагин селгән», «Чик хаалһ», «Эзн».
ДӘӘНӘ ЦАГ. 1942-гч җилин эклцәр Дорҗин Басң Алдр Төрскән харсгч дәәнә өмн нүүрт туссмн. Бичәч политрук болҗ Сталинградын өөр шидр дәәнд орлцҗасн стрелков дивизьд церглсмн. Тер цагин тускар хөөннь эн «Тоhруна туск баллад», очеркс, келврмүд бичсмн.
СИВРИН ҺАШУТА ЦАГ. 1943-гч җилин декабрь сарин 28-д «Совинформбюрон» көдләч болҗ бәәсн Дорҗин Басң цуг төрскн келн-улслаhан хамдан Сиврүр туугдсмн. Эврәннь өрк- бүлтәһән эн Красноярск крайин Хакасск областин Саралинск районд туссмн, хөөннь Партизанск районд нүүһәд, дәкәд Төрскн hазртан ирхин хойр җил өмн Алтайск крайд одҗ бәәсмн.
ТҮРҮН ИК ҮҮДӘВР. «Чик хаалһ»- 1963- 64 җ.җ. бичсн хойр бөлгтә роман - хальмг урн үгин өргн янзта үүдәврмүдин түрүн харада, делгү колхоз теегт делгрснә батта урн тууҗ. Харңһу, даҗранд удан йовсн хальмг тег, олн угатьнр чидлән негдүлҗ, колхозин, социализмин чик хаалһд орлһн амр төр биш бәәсиг, эн хаалһаснь хаҗилһхәр седдг баячуд, хортд яһҗ харшлсинь, хальмг, орс коммунистнр харчудт гүҗрмг, уралһ һардврар яһҗ көтлвр болсинь эн роман урн тодрхаһар үзүлҗ чадсмн.
«Туурмҗ» - Төрскән харслһна Аһу ик дәәнд гүҗрәд, олнд зөрмгәрн үлгүр болҗ туурсн, Советск Союзин Баатр Делгә Эрднин дүр үзүлҗ, 1942 җилин така сард Тең һол деер деермч фашистнриг икәр хораһад, зөрмгәр әмнәсн хаһцсна тууҗинь мөңкрүлсн урн зокъял.
«Теегин цолд»- йир соньн зокъял. Күн болһн эврәннь һазр - усан, тууҗин йовдл, элгн - садан, амн урн үгән, авъясан меддг.
ОРЧУЛЛҺНА КӨДЛМШ. Дорҗин Басң ик эртәс авн мергн орчулач бәәсмн. Украинә алдр эрдмтнр - Шевченко, Франко, осетин - К.Хетагуров, орс мөңк Пушкин, Лермонтов, М.Шолохов, С.Михалков, моңһл бичәчнр - Гомбо, Тарва - эднә зокъялмуд хальмг келнд орчулсмн.
Бичәч болн журналист Дорҗин Басң йир билгтә, хурц, мергн, байн келтә. Дорҗин Басң хальмг улсин амн урн үгин билгин булгас элвгәр утхҗ, нигт төрмүд тәвҗ, үүдәврмүдәрн эндр өдрин тосхлтд гүҗрҗ йовсн бичәч - коммунист бәәсмн.
КҮҮНДВРИН СУРВРМУД
1. Дорҗин Басңгин бичкндк цагнь юуһарн темдгтә?
2. Бичәч ямаран сурһуль чиләсмн?
3. Дәәнә цагт Дорҗин Басң ямаран үүл дааҗ йовсмн?
4. «Хальмг фольклор» гидг дегтр белдлһнд бичәч ямаран ик тус күргв?
5. Бичәчин үүдәлт ямаран үүдәврмүдәр темдгтә? Үүдәврмүдин һол ухаһинь нерәдтн.