Арвн йисдгч дун
Ааку гидгчн өвәрц,
Акад күн. Көшхш.
Киитн күчр гиҗ
Көл-һарнь даархш.
Цаста ус уучкна.
Цохднь цаң буучкна.
Сувсн өңгтә «шуһрмг»
Сахлын үзүртнь шавшлдна.
Халун, күчтә чавчлданд
Хойр үлд авчкна.
Нег үлдәрн чавчна,
Нег үлдәрн хатхна.
Дөрвдгч дивизин толһач
Дурта теегин үрн.
Мөрн корпусин дундан
Маңна нүүртнь йовна.
Харцх шовуна хәләцтә,
Харадан җивр сахлта,
Бүргд шовуна шүүрлһтә,
Барана занчнь делсәтә…
-Чамаг ачлдг мөрә,
Чамаг магтдг үг,
Нүднәм цецг минь,
Нанд олдҗ өгчәхш!
Иньг минь, Ааку,
Иткл минь, Ааку!..
Иигҗ келәд Буденный
Иньгән теврәд үмсв.
КҮҮНДВРИН СУРВРМУД БОЛН ДААЛҺВРМУД
1. Окан бичкндк цагин тууҗар нәәрүллһ бичтн. Баатр күн, олна җирһлин төлә ноолдач болснднь эн цаг ямаран чинртә бәәсинь медүлтн.
2. Поэмин нерәдлһинь цәәлһҗ өгтн.
3. Чееҗәр 1-2 тасрха дастн (багшин зааврар).
СОҢСХВРИН БОЛН ИЛДКЛИН ТӨРМҮД
1. Сусен Аксен – хальмг утх зокъялын ууһн бичәч.
2. Хальмг улсин баатрльг дүрмүд Сусен А. үүдәлтд.
ДЕГТРИН САҢГИН СЕЛВГ
Сусен Аксен - хальмг утх зокъялд түрүн болҗ гражданск дәәни цагин тускар бичсн күн. Шүлгч цуг поэмсдән үзүлгдҗәх цагин дүрмүдин заң шинҗлнә.Эн үүдәврмүд гражданск болн Алдр Төрскән харсгч дәәнд орлцсн хальмг баатрмудын зөрмг йовдлмуд тодрхаһар таньлдулна. 1. Сусен Аксен «Төрскнә магтал» (суңһсн шүлгүд болн поэмс, 1970).
2. Сусен Аксен «Эңкр ээҗ- тег минь» (суңһгдсн поэмс болн шүлгүд, 1983)
3. Сусен Аксен «Хомутниковин туск ухаллһн» поэм.
4. Мацаков И.М. «У истоков».
5. Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс [Балакан А. «Шүлгч болн багш».]
6. Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс [Җимгрә М. «Зөргтә баатрмудын дууч»]
Хальмг утх зокъял 40-гч җилмүдт. Төрскән харсгч алдр дәәнә седв - төр советск цага хальмг утх зокъялд.
20- 30-гч җилмүдт советин цага хальмг утх зокъял хаврин түрүн цецг мет болҗ медгднә. Хальмг Таңһчд Советин йосн тогтад, батрад, хальмг улс шин әмдрлин – социализмин хаалһд орад, хөв- кишгән һартан авсинь темдглҗ үзүләд, хальмг советск утх зокъял хальмгин шин цагин сойлын шин халхс сексмн.
Дарук, 40-гч җилмүдин эклцд советин цага хальмг утх зокъял Цугсоюзн советин утх зокъялын бүлд йоста орман олҗ эзләд, чинрән медүлҗ үзүләд, эврәннь урн билгәрн ик күслтин, өслтиннь шин девсңд күрхәр зүткҗ йовсмн. Цагин кемҗәһәрн эн үйин утх зокъялын тууҗнь үчүкн – 40- 43-гч җилмүд, болвчн тууҗнь, хаалһнь эврә онцлһудта. Юн учрар эн үйиг 43-гч җиләр төгсәҗәхмб гихлә, 1943 җилд бар сарин 28-д цуг хальмгудыг Советин Союзин аһуһар күчәр тууҗ тараснас авн, 1957 җил күртл Хальмг Автономн Советск Социалистическ Республикиг цуг орн- нутгин өрк- бүләс хасч, уга кесмн.
Сталинә эркшиллһнә учрар 30-гч җилмүдт хальмгин утх зокъял кесг бичәчнрән, шүлгчнрән геесн болвчн, 40-гч җилмүдт эн утх зокъял айс- дууһан алдл уга йовсмн. Тиим бәәсинь 1940 җилд болсн «Җаңһрин» 500 зун җилин өөнин байр темдгллһн герчлнә. Тер байрла СССР - ин бичәчнрин Ниицәнә VIII Пленум шишлң «Җаңһрин» болн хальмг улсин советин утх зокъялын күслмүдт нерәдгдҗ, Элстд 1940 җилд һаха сарин 6- 7 өдрмүдт кегдсмн. Эн Пленумд нертә бичәчнр – А.Фадеев, П.Павленко, А.Караваева, И.Сельвинский, В.Инбер; номтнр – академик Ю.Соколов, профессор В.Кирпотин ахта, союзн болн автономн республикүдин, краймудын, областьмудын бичәчнр ирҗ орлцсмн. Бичәчнрин, номтнрин келсн үгмүд, бичсн статьяс манна орн- нутгин эркн седкүлмүд, газетмүд кесг балһсдт (Москвад, Ленинградт, Тбилисьт, Ташкентд, Бакуд, Улан- Удэд, Алма- Атад, Ереванд) элвгәр барлсмн.
«Җаңһрин» өөнин байрт йөрәлин үг келсн гиичин улс хальмг әмтнә эн соньн- сәәхн болн аһу ик эрдминь темдглсн гих кергтә. Бичәч А.Фадеев: «Җаңһр» манна орн- нутгин келн болһнд, цуг делкән келн болһнд буулһгдҗ, коммунистическ хәләцтә кү асрлһна дегтр болх гиҗ ицх кергтә»,- гиҗ эн байрин Пленум секхдән келсн бәәнә; П.Павленко «Җаңһриг» теңкән уга соньн келвр», «хөвтә әмдрлин туск герәслгч зүүдн» гисмн; маңһдын бичәч Адель Кутуй болхла, иим сәәхн баатрлг дуулвриг бүрдәсн хальмг улсиг «шүлгч улс», «зурач улс», «көгҗмч улс» гиҗ магтсн болдг.
«Җаңһрин» өөнин байрла шин мергн билгтә туульчнрин, келмрчнрин, җаңһрчнрин нерд темдглгдсмн, тедн заагт Басңга Мукөвүн, Җанахан Җугльҗан, Шавалин Дава, Лиҗин Төөлт, Козан Анҗука, Бадмин Мөңкнасн ахта нерән дуудулсмн.
«Җаңһрин» 500 җилин өөниг темдглхәр һанцхн Хальмг Таңһч биш, манна Төскнә цуг улс ик белдвр кесмн. 1940 җилд «Җаңһрин» 12 бөлгнь хальмг орс хойр келәр Москвад салу дегтрәр барлгдла.
Иим байртаһар эклсн 40-гч җилмүд хальмг улсин тууҗд, утх зокъялын тууҗд чигн уд луга икл һундл, әәмшг учрав.