Советин цагин хальмг утх- зокъялын тууҗас.

ХӨРДГЧ - ҺУЧДГЧ ҖИЛМҮДИН ЭКЛЦНЬ.

БАДМИН АНДРЕЙ. Советин цага хальмг урн үгин утх- зокъялын тууҗас. 20- 30- гч җилмүдин утх- зокъялын онцлһуд.

Хальмг урн үгин утх зокъялын тууҗ эврә соньн хаалһта, юңгад гихлә хальмгин урн үгин утх зокъял цуг хальмг улсин эрдм- билгин, сурһуль- эрдмин, сойлын нег өвәрц әңгнь мөн. Эн утх зокъялын тууҗнь ут наста, ик хол хуучна үндстә, аһу ик зөөртә болдг. Тиигвчн, советин цага хальмгин урн үгин утх зокъялын тууҗиг Октябрьск социалистическ хүвсхүләс авн эклнәвидн. Тер Октябрин нилчәр Советин йосн хальмг теегт тогтад, хальмг улсин тууҗинь, әмдрлинь, бәәдлинь, сойлынь хүврүләд, уңг- үндсәрнь соляд, шин хаалһд өсх- өргҗхинь орулад, шин цагин тууҗинь үүдәсмн.

Советин цага хальмгин утх зокъял гражданск дәәнә һалд үүссмн. Эн үүслһнь соньн: түрүн зокъялмуднь хойр келәр (хальмг болн орс) үүдәгдҗ йовла. Түрүн ишкдләсн авн, эн утх зокъял цуг хальмг улсин керг- төр күцәлһнд эркн нег түшгнь болҗ орлцсмн. Тер догшн аюлта цагт шинкән үүдсн хальмгин утх зокъялын эркн ухан- күслнь болхла, Советин йос харсч, ноолдҗах улан цергчнриг шин йосна гүн ухан- күсллә таньлдулҗ, большевикүдин партин

һардвртаһар әмән әрвлл уга эн йосан харсх сурһмҗ өглһн бәәсмн. Тер учрар цергчнр заагт кесг олн зәңгчнр, агитатормуд, пропагандистнр илгәгдҗ, эн төрин седвиг урн үгин билгәр дамҗулҗ, ик күсл күцәх керг- үүл мергн тодрхаһар тархаҗ йовсмн.

Х.Б.Кануков

КАНУКА ХАРТИ. Хальмгин шин утх зокъялын эклцинь тәвсн күн Канука Харти гиҗ тоолгддг мөн. 1918- 1920-гч җилмүдт Ленинә тууҗлгч «Хальмг ахнр - дүүнр» гидг дуудврар хальмг улсин үрдүднь маля даахарн босч, Улан Цергт сән дурарн мордад, мөртә цергин хальмгин негдгч полк тогтасмн. Тер полкин политкомиссар Канука Хартин нилчәр «Улан

хальмг» гидг газет бүрдәгдәд, тер газетд шин һарһсн дуд, орс келнәс орчулгдсн революционн дуд («Марсельеза», «Варшавянка», «Интернационал»), ахр келврмүд чигн орс хальмг хойр келәр барлгддг билә.

Канука Харти советин цага хальмг утх зокъялын ууһн дууч, шүлгч күн бәәсмн. Тегәдчн советин цага хальмг утх зокъялын, нег үлү советин цага хальмгин шүлгләнә үүдлһн энүнә нернлә залһлдата болдг.

Хальмг улсин амн үгин зокъялмуд сән меддг Канука Харти бийнь чигн шүлгүд тогтаһад, дуунд тохрулад, орс келнәс шүлгүд, дуд орчулдг бәәсмн. Гражданск дәәнә гүргүд мөртә Хальмг полк бүрдәһәд, терүнә цергләчнрт хальмг орс хойр келәр «Улан хальмг» гидг газет бүрдәһәд, уралан дуудгч шүлгүд үүдәһәд, дуунд тохрулад, тер газетд болн салу цааснд барлад, тархадг бәәсмн. 1920 җилд тер шүлгүд «Революционн дуд цуглрв» гидг салу хураңһу дегтр болҗ барлгдв.

Орс келнәс хальмг келнд Канука Харти «Интернационал», «Марсельеза», «Варшавянка», «Хальмг угатьнрин дун» гиһәд хальмгшрулсн дуд, Ленинә товчлгч намтр, «Улан одн гисн юмб?», «Коммун гисн юмб?» гих мет статьяс орчулҗ, бичҗ барлсмн.

1928 җилд Канука Харти бичсн «Будда, ламаизм и его последствия» гидг дегтр орс келәр, 1929 җилд «Шаҗн- хувргудын йовдл» гидг поэм хальмг келәр барлгдла. Эн зокъялдан Канука Харти шар- улан шаҗн- хувргудыг йир икәр муурулҗ, харңһу хальмгудыг тедн яһҗ меклҗ, шигдәч хорха мет олна шүүс шимҗ йовсиг хурц келәр, шүвтр үгәр илдкҗ үзүлсмн. Поэмин һол санан- үзлнь, ухан- күслнь сүл хойр бадгаснь медҗ болхмн:

Будң- харңһуһас бүтсн

Бурхн- шаҗнас гетлий!

Худл- хуурмгас бүтсн

Хурл- күрәсиг хольвлый!

Керсү келн- әмтс күцҗ,

Көрңтә кишгән икдүлий!

Кезәңкәс үлдсн бәәдлиг дарҗ,

Коммунизмин хаалһд батар орий!

Иим ухан, иим хәц – тер цагин, шин йосна неквр, тер шин цагин идеологийин нилч. Тиим дуудвр хайҗ, хальмгуд аш сүүлднь хуучан дарад, бурхн- шаҗнасн хоцрад, сүм- күрәсән түүмрдәд, лам гелңгүдән уга кеһәд, хуучн заңшалан, сойлан һәәләд, ик үүмәтә хаалһд орсмн. Ода шинкән тернь буру, хаҗһр кемәц бәәснь медгдҗ йовна.

Гражданск дәәнә цагт Советин йосн шинкән делгрҗ, девшч йовсн ик үүмәтә цагт Канука Хартин үүдәсн, тархасн дуд улана йосна төлә ноолдҗ йовх улст «дәврхднь - җивр, диилхднь- җид болад», олнд таасгдҗ бәәсмн. Улан Цергин хальмгин үрдүд тер дуудынь чееҗләд, седклән сергәҗ, сүрәлкдг бәәҗ.

Өндр улан туган

Оһтрһуд күргәд кииский!

Тер улан тугин дор

Угатьнр хамгарн җирһий!

Улан залата хальмг,

Уралан мордад йович!

Уралан мордад йовҗ,

Улананнь йосан батлый!

(«Өндр улан туг»)

Эс гиҗ иим мөр шүлгүд:

Ончта улан туган

Орчлң дундан кииский.

Оньдин дөрвн цагт

Оларн хамдан җирһий!

(«Улан туг»)

Бас иим нег бадг умшлт:

Арнзл күлгүдән тохий!

Атакд дәврәд орий!

Әмтнә өшәт күүчҗ,

Амулң җирһлән делгрүлий! –

(«Арнзл күлгүдән тохий»)

гиһәд, Хальмг мөрн цергин көвүд Советин йосан харсн йовҗ, эмәл деерән сууһа йовҗ, седклән сергәлһҗ сүрәлкәд, сарул чееҗин айсар дуулдг бәәҗ. Эн деер дурдсн бадгудар тер цагин дун болһна учр- утхнь, һол санань ил тодрха, цәәлһвр угаһар медгдхмн. Иим амрхн үгтә, гүн чинртә дуд гражданск дәәнә цагт элвгәр дуулгдҗ, йоста көтлврч болсмн.

«Өндр улан туг», «Улан туг», «Эңкр улан ахнр», «Хальмг харңһу бодгнь», «Хальмг баһчудын дәәнә дун», «Хальмг угатьнрин дун», «Арнзл күлгүдән тохий», «Оһтр бор мөрн» гих мет шүлгүд дуунд тохрад, шин цага хальмг утх зокъялын тууҗин эклцнь мөн болҗана.

Канука Хартин үүдәсн шүлг - дуд «Шин дуудын булг» (Элст, 1964) гидг хураңһуд барлгдла.

АМР - САНАНА АНТОН. Тер цагт хальмг теегт сарул дунь дүүрән болҗ, хотн болһнд соңсгдҗ йовсн бас нег ончта күн бәәсмн, тернь- Амр- Санана Антон (Антон Мудренович Амр- Санан, 26.11.1888- 17.04.1939җҗ.). Төрсн һазрнь – Ик Дөрвд нутгин Баһ Буурл әәмг (ода Хальмг Таңһчин Городовиковск р айон). Угатя хальмгин герт төрҗ, арвн зурһа күртлән байнд заргдад, кесг көдлмш кеҗ йовҗ. Сурһульд ик ора орсмн. Сурһулин мөр мөрдҗ, Москвад ирәд, хар көдлмшәр геснә теҗәлән олад, Шанявскийин нертә олн- әмтнә ик сурһульд лекцс соңсч йовсмн.

А.М.Амр- Санан

Октябрин хүвсхүлин дару Амр- Санана Антон аңх

түрүн профессиональн бичәч болҗ тоолгддг, публицистическ кесг статьяс, очеркс «Жизнь национальностей» гидг гидг газетд барлсмн («Ключи Востока», «Голос калмыцкой интеллигенции», «Положение в Калмыцкой степи», «О калмыках», «Вымирающая степь»).

Амр- Санана Антон орс келәр бичдг хальмг бичәч мөн. 1922 җилд күнд гемтә бәәсн бийнь А.М.Хирьяков гидг седкүлчд* эврәннь әмдрлин тодлврмудан келҗ өгсиг тернь 1924 җилд «Земля и фабрика» гидг нерт һарһачд «Человек, которого зовут Антоном» гидг нерәдлһтәһәр дегтр барлҗ һарһв. Тер дегтр эс таасгдад, Амр- Санана Антон неринь соляд, шинәс бийнь ясад, немәд, оңданар бичәд, «Мудрешкин сын» нерт барлсмн. «Мудрешкин сын» - хальмгин шин утх зокъялын түрүн роман гиҗ тоолгддмн. Түүрвәч эн урн зокъялдан үзсән, медсән, кеҗ- күцәҗ йовсан үнн кевәр (классов йилһлдәнә, партийн идеологийин некврәр болҗана) дүрслҗ үзүлнә. Романд Аһу Ик Октябрин хүвсхүлин урдк цагин хальмг улсин бәәдл- әмдрлиг болн гражданск дәәнә цагт шин йосна төлә яһҗ ноолдҗ, шин бәәдл, йосн хальмг теегт ирҗ батрсиг түүрвәч делгрңгүһәр медүлҗ бичнә.

Эн зокъялыг роман- хроника гиҗ, утх зокъялын янзарнь, төрл- зүүләрнь* зүслҗ үнлдг болвчн, тернь дуту гихмн, публицистическ янзар чимләд бичгдсн намтрлгч роман гиҗ цәәлһҗ болҗана. Романд Ленинә дүр ончлгдна, эврә өвәрцтәһәр зургдсн, бий даасн урн үгин көрүг – зокъялын урн чимгин нег онцлһнь. Зуг тер цагин цуг советин бичәчнрин хәләцтәһәр дүрслгдснь невчк һундлта. Яахв, цагнь тиим, некврнь тиим, идеологийнь тиим- хаҗидг арһ уга…

Амр- Санана түүкс («Аранзал», 1932 җ.; «В степи», 1935 җ.) бас орс келәр бичгдҗ барлгдсмн. «Князь Церен» гидг кинофильмин сценарийиг Амр- санана Антон бичсмн гиҗ тоолгдна. Эдндән түүрвәч хальмг улсин революцин урдк цага бәәдлиг классов серл орҗ, харңһу чееҗнь гегәрҗ, эврә хөв- кишгиннь төлә бослт кеҗ йовсиг билгтәһәр дүрслсмн.

Амр- Санана Антона «Мудрешкин сын» романиг җирн җил давсна хөөн хальмг келнд өдгә цагин хальмгин ууһн бичәч Инҗин Лиҗ орчулад, «Муудран көвүн» гидг нерәдлһтәһәр 1986 җилд барлсмн.

МАНҖИН НИМГРИН ҮҮДӘСН УТХ ЗОКЪЯЛЫН КРУЖОК. 20-гч җилмүдин түрүн өрәлд утх зокъялын керг- үүлд хөр шаху күн орлцҗ йовсмн: Канука Харти, Амр- Санана Антон, Майора Бадм, Нармин Николай, Бадмин Адольф, Косин Хоньн, Дорҗин Гүләш, Баркун Эрднь, Душан Үлмҗ, Манҗин Нимгр, Калян Санҗ, Сян- Белгин Хаср, Сусен Аксен (Дендән Айс), Илишкин Улан ахта, хөөннь эднә зәрмснь хальмгин йоста бичәчнр, шүлгчнр болла.

Эн цагт хальмгин билгтә баһчуд утх зокъялын кружокуд эклҗ бүрдәсмн: Әәдрхнә педтехникумд, дарунь «Таңһчин зәңг» газетин редакцд. 1927 җилд Манҗин Нимгр эн партийн болн советин газетин ах редакторин түшч, нег баг бүрдәв. Эн багт түрүн болҗ орлцснь: Манҗин Нимгр бийнь, Калян Санҗ, Дендән Айс, Сян- Белгин Хаср. Хөөннь энд билгтә баһчуд икәр орлцҗ, теднәс зәрмснь бчәчин хаалһд орҗ, нертә шүлгч, бичәч болсмн.

ХАЛЬМГ БИЧӘЧНРИН НИИЦӘН. Эн багин гешүд бичлһнә дамшлһ авчксн болн шинәс орсн баһчудын болн эврә бийсин чигн зокъялмуд шүүҗ шалһад, урн билгән өөдлүләд, шин цага ухан- күслән батлад, шин бәәдлд баттаһар орлцх керг- үүл күцәҗ, шундг бәәсмн. Товчлхла, эн, эс гиҗ иим багас авн мана цага советин хальмг утх зокъял экн сүүрән авч, цаарандк улан зам хаалһдан орҗ ирсмн. Иим багар дамҗад, аш сүүлднь хальмг бичәчнрин түрүн ниицән тогтсмн. Энд- тенд бәәсн багмуд негдҗ, 1927 җилд бар сарин 15-д Хальмг пролетарск бичәчнрин Ассоциац (орсаһар – КАПП*) бүрдәв. Эн цагт Әрәсәд РАПП* гидг бүрдәц үүлдҗәсн учрар хальмг бичәчнр тедниг дураһад, эврәннь бүрдәцән чигн тогтасмн болдг. Эн җиләс авн Хальмг бичәчнрин Ассоциац «Мана келн» гидг седкүлтә болсмн.

20-ГЧ ҖИЛМҮДИН ШҮЛГЛӘН. 20-гч җилмүдин советин цага хальмг утх зокъялд һол орм эзлҗәснь - шүлглән: Калян Санҗин «Соңстн», «Бамб цецг», «Хальмг баһчудт», «Ленин», «Камзал- мана хортн», «Элст – хотл балһсн», «Маркст нерәдсн дун», «Дән манд керго», «Хуучан хайтн», «Поэт», «Колхозин дун», «Бөөргә Җоһа», «Баатр улан һәрднр»; Сусен Аксена «Бичә март», «Ленинлә би күүндүв», «Улан Церг», «Комсомолын дун», «Эгчдән», «Шулуд, шулуд», «Капитан», «Болд зүркн»; Сян- Белгин Хасрин «Хаалһ», «Дольган»; Манҗин Нимгрин «Партбилет», «Делгр», «Элст – хотл балһсн», «Феликс Дзержинский» гих мет шүлгүд болн поэмс. Болвчн, советин цага хальмг түүклән, публицистик болн драматургий чигн эн 20-гч җилмүдт эклцән авч, зөвтә орман олсмн.

Түрүн улан гер

ТҮҮКЛӘН. Шин цага хальмг түүклән ахр статьяһар, фельетонар, зурц очеркәр, үчүкн келврәр үүдсмн. Тиим болвчн, түүкләнә седв- төрнь кесг: түрүн умшлһна гер, клуб, улан гермүд неегдлһн, теегт түрүн ирсн машин, трактор, радион тускар, эрдм- сурһуль делгрүллһнә, газет умшлһна тускар, эс гиҗ хуучан хайҗ, шин бәәдлин хаалһд орҗ, харңһуһас

гетлһнә тускар болна. Эн цагт барлгдснас дурдхла: Манҗин Нимгрин «Һашута үнн» (келврмүдин хураңһу), Амр- Санана Антона «Муудран көвүн» роман (орс келәр), түрүн ахр

наадд чигн, үлгүрнь: Манҗин Нимгрин болн Отхна Эрнҗәнә «Сәәни экн», «Урд һарсн чикнәс сүл һарсн өвр», «Дорҗин Улан», Сян- Белгин Хасрин «Харңһуһас гетллһн».

Товчлхла, советин цага хальмг утх зокъялын үүдлһн эврә өвәрцтә: негдврәр, шүлгләнәс бүрдлһн; хойрдвар, түрүн ишкдлән хойр келәр (хальмг болн орс) эклсмн.

20-гч җилмүдин утх зокъялын һоллгч керг- седвнь болхла, бәәдлиг үнн һолтаһар үзүлҗ, орн- нутгтан дурта болх, советин орн- нутгин улс ни- негнәр, ах- дүүһинәр бәәж, социализм делдлһнә кергән цухрлт угаһар күцәх уха зүүлһлһн бәәсмн. Тегәдчн 20-гч җилмүдт хальмг урн үгин утх зокъял улсин әмдрл бәәдлиг дегц дахад, урд цагин магталын, буульмҗин дуд үүскәж дуулад, коммунизмин бәәдлиг өөрдххин үүл- кергт шунмһаһар орлцҗ, эврә урн билгән, арһ - чидлән дамшаҗ, өөдлүлҗ йовсмн. Хальмг Таңһчд, хальмг улсин хөв- кишгт учрсн хамг тоотыг, социалистическ үндстә экономикин, политикин болн сойлын девшлтин үзлнь болхар хальмг утх зокъял зүткҗ йовсмн.

ХАЛЬМГ УТХ ЗОКЪЯЛ 30-ГЧ ҖИЛМҮДТ. 30- гч җилмүдт хальмгин утх зокъялын эркн седв- төрнь болхла, Хальмг Таңһчд кегдҗәх социалистическ тосхлт бәәсмн. Эн цагт хальмг бичәчнрин зерглән билгтә баһчудар немгдҗ өссмн: Басңга Баатр, Лееҗнә Церн, Даван Һәрә, Эрнҗәнә Константин, Инҗин Лиҗ, Дорҗин Басң, Нармин Морхаҗ, Түлмҗин Михаил, Көглтин Дава, Хоньна Михаил болн наньчн.

ЦУГСОЮЗН БИЧӘЧНРИН I-ГЧ ЧУУЛҺН. Эн цаг- үй утх зокъялын тууҗд ик темдгтә йовдлмуд учрасинь, өслтин шин девңд күрч ирсинь герчлнә: 1934 җилд болсн Цугсоюзн бичәчнрин I-гч чуулһн* болснд хальмг бичәчнрәс Калян Санҗ,

Э

Бадмин И., Эрнҗәнә К., Калян С. М.Шолоховта Цугсоюзн бичәчнрин I-гч чуулһнд. Москва, 1934 җ.

рнҗәнә Константин, Сусен Аксен,

Бадмин Ишлә ахта орлцҗ, олн улсин утх

зокъялыг өскҗ- өргҗүлхин тускар, социализмин эркн седвин тускар кегдсн күүндврт орлцсмн. Эврәннь утх зокъялын тускар хальмг бичәчнр мана орн- нутгин советин утх зокъял үүдәгч алдр М.Горькийлә харһад, ик күүндвр кеҗ, терүнә селвгәр хальмг утх зокъялын керг- үүлиг яһҗ цааранднь делгрүлхин хаалһ заалһ авсмн гидг.

Манҗин Н., Эрнҗәнә К., Сян- Белгин Х., Калян С. Хальмг бичәчнрин I-гч чуулһнд. Элст, 1935 җ.

ХАЛЬМГ БИЧӘЧНРИН I-ГЧ ЧУУЛҺН. Дарук 1935 җилд хөн сарин 12-13-д Элстд Хальмг Таңһчин бичәчнрин I-гч чуулһн болсмн. Эн түрүн хургт хальмг билгтнр: җаңһрчнр, туульчнр, келмрчнр, дуучнр болн нань чигн амн үгин эрдм меддг

улс орлцсмн. Цугсоюзн бичәчнрин нерн

деерәс А.Исбах күндтә гиич болҗ орлцла.

Эврәннь түрүн хургтан хальмг бичәчнр партин ЦК-н заавр болн Цугсоюзн бичәчнрин I-гч чуулһна шиидврмүдәс иш авч, бәрмтлҗ, туслң бийсиннь хаһлҗ күцәх седвин тускар ик өргн күр кесмн.

«Төрскн орн- нутгин өслтин эркн чинртә йовдлынь цуг халхаснь үзүлҗ, шин күүнә төрлһ үзүлҗ бичх кергтә. Олн улст интернациональн ни- негн, Төрскн нутгиннь төлә әмән әрвлшго төрскнч уха орулх кергтә. Эн тоотыг дахулҗ, эврә билгллһнә эрдмән ясч, әмдрлиг йоста урн үгин эв- арүзүлхиг дасх кергтә», - гиҗ Хальмг Таңһчин советин бичәчнрин I-гч чуулһна шиидврт темдглгдсн билә. Тегәд тер күүндврмүдт болн батлҗ авгдсн шиидврмүдтг бичәчнр Коммуна партин завр күцәҗ, сән түүкс, поэмс, келврмүд, шүлгүд болн наадд бичәд, чинрәрн өслттә болсиг темдгләд, эврәннь зокъялын кергән социалистическ революцин үндстәһәр зурҗ дүрсләд, Хальмг Таңһчин герлтә болн байн әмдрл бәәдлиг үзүлҗәх зөвтә гиҗ, социалистическ эв- арһ советин цага хальмг урн үгин утх зокъялын шишлң эв- арһнь болн күчнь болҗ авгдҗана гиһәд, тооцана күүндврән батлҗ тархасмн.

1937 җилд ноха сарин 10-11-д Хальмг Таңһчин бичәчнрин II-гч чуулһн болсмн. Эн чуулһна шиидврәр Хальмг Таңһчин бичәчнрин ниицәнә парвлянд Бадмин Ишлә, Мацга Иван, Манҗин Нимгр, Басңга Баатр, Эрднин Бадм ахта улс суңһгдсмн.

30-ГЧ ҖИЛМҮДИН УТХ ЗОКЪЯЛ. Эн җилмүдт хальмг бичәчнрин урн келнь хурцлгдад, билгнь өөдләд, утх зокъялын зөөрнь чигн өсәд, өргҗәд, болвсрад йовла гихд буру уга. Утх зокъялын ямр чигн төрл- зү бичәчнрин оньгас алдрл уга, чинртә шин зокъялмудар өссмн. Келхд, Манҗин Нимгрин «Колхозин туск рассказ» гидг түүк, «Тавн талта одн» поэм; Басңга Баатрин «Өңгрсн цагин үнн» (келврмүдин хураңһу); Калян Санҗин «Бригадир» поэм; Сусен Аксена «Теегин үрн» поэм; Эрнҗәнә Константинә «Дууч шар хөөч» түүк; Сян- Белгин Хасрин «Өнчн бөк» поэм, «Шулмс» гидг келврмүдин хураңһу; Даван Һәрән «Гүҗрдгч Эрднь» (ода болхла, «Ударник Эрднь») поэм болн нань чигн кесг дегтрмүд хальмг келәр барлгдҗ, умшачнрт оошагдсмн.

Эн 30-гч җилмүдт талын келнәс (нурһлҗ орс келнәс) бичәчнр хальмг келнд олн зокъялмуд орчулад, барлҗ һарһсмн: А.С.Пушкинә «Евгений Онегин», «Капитанская дочка», туульсинь; М.Горькийин «Песня о Соколе», «Песня о Буревестнике», «Старуха Изергиль», «Макар Чудра»; Шота Руставелин «Витязь в тигровой шкуре»; «Слово о полку Игореве»; М.Ю.Лермонтовин, Т.Г.Шевченкон болн нань чигн кесг бичәчнрин зокъялмуд.

Хальмг бичәчнрин зокъялмуд чигн эн җилмүдт орс келәр барлгддг болсмн: 1934 җилд түрүн болҗ хальмг бичәчнрин зокъялмуд нег багар «Растет Калмыкия» болн «Сборник произведений калмыцкой литературы» гидг нертә хураңһуст барлгдсн билә.

20-гч җилмүдин чилгчәр, 30-гч җилмүдин эклцәр бәәдл- әмдрлин хүврлт гүн ик социальн- политическ тууҗлгч седвс босхҗ, шин үүдҗ йовх әмдрл, терүг кеҗ- күцәҗ йовх шин күүнә дүрмүд социалистическ реализмин зарчмар* үзүлх керг- утх зокъялас некв. Эн неквриг хальмг бичәчнр күцәнә. Үлгүрлхд, Манҗин Нимгр дара - дарандан бәәдлин шин үзл, йовдл тодлгч «Улан альчур», «Ик герин бичкн эзн», «Колхозин тосн», «Хар хад хамхрҗана», «Хортн», «Хойр эмгнә күр», «Уршгта Улан манҗ» келврмүд, «Колхозин туск рассказ» гидг түүк үүдәнә. Эн зокъялмудтан бичәч улсин әмдрл бәәдлиг ик социальн сөрлцтәһәр, шин күүнә заң- бәрциг улсин ухан- күсллә, әмдрлин эркн седвстә ниицҗ, тодрхаһар дүрслҗ бичнә. Күүнә ухан- күслиг үгин тетклһәр, теднә дотрк тоолврар, күцәҗәх йовдларнь, керг- үүләрнь олн- әмтнә әмдрләс, бәәдләс ончта учрта тоотынь авч илдкнә. Зокъялмудт дүрслгдсн шин күүнә дүрмүднь чигн темдгтә: улан альчурта күүкн Нарма, Цаһан, Адучин көвүн, уршгта Улан Манҗ, Үкрч, бадм, Харцх, Цецн болн наь чигн улс – цуһар цуг олна күслүр көтлгч хаалһд орҗ, шин бәәдл- әмдрл тосхх седклән алдл уга бәрҗ йовна. Иим дүрмүд олнд үзмҗтә үлгүр болҗ, тедниг делгү өргн болн байн, сәәхн иргч тосхлтд- коммунизмд күргхнь лавта, тернь кенд болвчн тодрха сән медгддг бәәсмн. Тиигҗ заасмн, тиигҗ иткәд, тиим кевәр зүткдг бәәсмн.

Олн улсин әмдрлд бәәх сөрүд йовдлмуд үзүләд, теднә буру, зөвинь илдкәд, керг угаһинь уга кех ухана үндстәһәр бичгдсн «Хар модн көшүр», «Цаһан», «Һурвн үкл», «Күүкдт харш севг», «Шар ямана арсн», «Хортн» келврмүдиг улсин урдк цага түрү- зүдү әмдрл бәәдлин зургуд нүднд үзгдм, седкләр иткм метәр илдкгдсн гиҗ шалһдг. Эн «өңгрсн цагин» бәәдлиг тодрха бичҗ үзүлснь бас нег бичәч Басңга Баатр болдг. «Өңгрсн цагин үнн» (эс гиҗ «Булһна үкл») түүк, «Хаар җолм», «Сүзгин үлл», «Зурһан» болн нань чигн келврмүд, «Көтч күүкн», «Чүүчә» наадд «күн күүнд- чон» гисн хуучн үлгүрин утхар йовҗах әмдрлин үүл, тер цага хальмг теегин һазр - усна бәәдлиг цагин некврәр үзүлнә.

ТҮРҮН ТЕАТР. 1936 җилд Хальмг Таңһчин драматическ театр секгдәд, «Улан сар», «Өнчн бөк» гидг нааддар эврәннь хаалһан татсмн. Эннь бас утх зокъял батрхд ончта темдг болв.

30-гч җилмүдин чилгчәр хальмг бичәчнр амн урн үгин өргл болсн баатрлг дуулвр «Җаңһрин» 500 җилин өөн темдгллһнә байр угтад, аһу ик көдлмш күцәсмн.

1936- 1937 җилмүдин театральн цагин зар.

Эн деер дурдгдсн цаг - үй хальмг утх зокъялын тууҗд, нег халхарн, ик һундлта цаг бәәсмн гихд буру болшго. Түрүн бичәчнрин нертә зәрмснь (Манҗин Нимгр өңгрсн, Калян

Санҗ, Сян- Белгин Хаср , Эрнҗәнә Константин, Даван Һәрә) хар гөрлә харһад, Сивр, Магадан, Колымад туулһгдҗ, утх зокъялас салһгдсмн.

СОВЕТИН ЦАГА УТХ ЗОКЪЯЛЫН КҮСЛ. Делгү коллективизац, кулакуд классин үлдлиг уга келһн, культштурм болн культурн революц, түрүн тавн җилә зура авлһн- цуг эн тууҗлгч йовдлмуд бичәч, шүлгч болҗ, теднә бүтәлмүдт гүн чинртәһәр үзүлгдсмн. Шин цага сән гиҗ тоолгддг тоотыг бичәч, шүлгч болһн эврәннь урн үгәрн революционн үндстәһәр күүнд үзмҗтә үлгүр- җишә болмар, олна чееҗд байр- бахмҗ үүскәд, уралан дуудгч төр- седв тәвҗ, дүрслх зөвтә гиҗ парть зааҗ некдг, терүг күцәдг, талдан арһ уга бәәсмн.

Товчлад келхлә, эн җилмүдт советин цага хальмг утх зокъялын күслтнь - шин социалистическ цага күүнә дүр бүрдәлһн ик чинртәг медүлҗ, олнд зарлҗ, батралһн бәәсмн. Тер күслиг арһ- чидләрн хальмг бичәчнр ах орсан дахад күцәв гихмн. Эн җилмүдт шүлглән, түүклән, драматургий болн публицистик утх зокъялын тууҗд батта сүүртә болҗ батрв. Тегәдчн шин цага шин күүнә төрлһ, терүнә дүриг, тер күүнә хәләцинь, тоолвриннь хүврлһиг, күүнә седкл яһҗ цаган дахҗ сольгдсиг хальмг бичәчнр, шүлгчнр эврәннь зокъялмудтан партин заавр күцәҗ, медүлдг бәәсмн. Эннь- 30-гч җилмүдин советин цага хальмг урн үгин утх зокъялын темдгтә нег диилврнь болҗана. Эн утх зокъял цуг орн - нутгин олн улсин утх зокъялын тууҗд зөвтә орман эзлҗ, эврә дууһарн йилһрҗ, бий даасн бас нег соньн урн билгин гешүн болҗ батрсн утх зокъял болсмн.

ТОЛИН КӨДЛМШ

Седкүлч - журналист, төрл- зүүл – жанр, КАПП – Калмыцкая Ассоциация пролетарских писателей, РАПП - Российская ассоциация пролетарских писателей, чуулһн – съезд, зарчм- принцип

С ЯН - БЕЛГИН

ХАСР

(1909- 1980җҗ.)

Хальмг улсин нертә шүлгч, түүкч болн драматург Сян - Белгин Хаср Баһ Цоохра Булмкт гидг хотнд 1909 җилд һаха сарин 25- д угатя күүнә өрк - бүлд төрсмн.

БИЧӘЧИН БИЧКНДК ЦАГ. Хасрин эцкнь хотндан хурц, мергн келтә күн болҗ тоолгддг бәәсмн. Ээҗнь болхла олн хальмг туульс, дуд меддг бәәҗ. Аавнь бичкнәсн авн бичг - тамһ ачдан дасхв. Тиим билгтә өрк - бүлд өссн көвүн хальмг дуунд, йөрәлд, үлгүрмүдт, «Җаңһр» дуулврт бичкнәсн авн дуран өгнә. Хөөннь Сән - Белгин Хаср хальмг утх - зокъялд җирһлән нерәднә.

«Зовлң сурҗ ирдго» гиҗ келгднә. Хасрин бичкнд ээҗ - аавнь, хөөннь эцкнь өңгрнә. Бичкн көвүн өнчн бичкдүд асрдг герт тусна. Энд көвүн коммунист - сурһмҗлач Долган Көвүнлә таньлдна. Эн күн Хасрин җирһлд ик нилчән күргсмн. Өнчн бичкдүдин герт бәәһә бәәҗ Долгаевин һардврар А.С.Пушкинә, М.Ю.Лермонтовин шүлгүд хальмг келнд орчулсмн. Хөөннь Әәдрхнд сурһульд орна.

УТХ - ЗОКЪЯЛЫН ХААЛҺД ОРЛҺН. 1927 җилд Хаср Бекинович советск - партийн школд сурһуль сурсмн. Тер җилдән «Дольган» гидг түрүн поэм бичсмн.

Утх - зокъялын хаалһд орлһнд Сян - Белгин Хасрт Манҗин Нимгр нөкд болсн күн. 1929 җилд «Харңһуһас һарлһн» гидг наадан бичсмн. 1935 җилд «Шулмс»* гидг шог келврмүд, «Бичкн ялч» гидг очеркнь барлгдсмн. Тер цагас авн Сян - Белгин Хасрин үүдәлтд әмтн оньган өгнә. Тер цага партин обкомин сегләтр Җалга Хохал шүлгчиг бий талан дуудҗ авад, иигҗ келҗ: «Би тана бичсн шүлгүд умшув, күчтә бичҗ чадхмт». Эн үгмүд баахн бичәчд җивр урһаҗ, цааранднь шүлг бичх күцл* зүүлһсмн.

БИЧӘЧИН ҺОЛ ҮҮДӘВРМҮД. 1934 җил Сян - Белгин Хаср СССР - ин бичәчнрин ниицәнд орсмн. Бичәчин үүдәврмүдин һол төрнь гражданск дән, олн - әмтнә иньгллт, Төрскән харсгч Алдр дән болна. Эннь «Һучн уласн» (әмән олна җирһлин төлә өгсн әмтнә нерн бичә мартгдтха гиҗ 30 модд тәргдсмн), «Айс», «Бурата һол деер», «Ленин - хальмг». 1936 җил «Өнчн бөк» поэм шүлгч бичсмн. Эн поэмәр наадн тәвгдсмн. Хальмг государственн театр секгдхд «Өнчн бөк» наадн түрүн нааднь болсмн.

ХАР ГӨРӘР ТУУЛҺН. Муутхмҗас* көлтә шүлгч засгла* харһад, 1937 җилд түүрмд сууһад эрүл – менд* һарла. 1955 җилд Красноярск крайин «Первомайск» совхозд Колымаһас сулдҗ һарв. Тенд өрк - бүләрн Мария Алексеевна авальтаһан, Людмила күүктәһән, Арслң көвүтәһән, эктәһән нег бичкн герт бәәсмн. 1957 җилин бар сард Элстәс үрлһни цаас авад, Хальмг Таңһчурн ирв.

ТӨРСКНҮРН ИРЛҺН. 1958 җилд Сян - Белгин Хаср шинәс билгин хаалһан эклсмн. Төрскн теегиннь тускар бичнә. Эврә тег - эврә герлә әдл гисн уха медүлнә. Кишг күүнд зовлңтаһар ирсиг медүлнә, тиигәд кишг үнлх кергтә гинә.

КҮНДТӘ ЦОЛ. «Хальмг улсин шүлгч» гидг нериг хальмг шүлгчнрәс хойрдгчнь болҗ 1966 җилд, Хальмг драмтеатр 40 җилә өөнән темдглхд Сян - Белгин Хаср зүүсмн. Сян - Белгин Хаср 20 һар дегтрин түүрвәч. Эврәннь үүдәврмүдән олн умшачнртан белглҗ үлдәсмн.

1980 җилд Сян - Белгин Хаср өңгрсмн. Эн шүлгч олна зүркнд бәәнә, шүлгчин санл* олна чееҗд хадһлгдна*. Төрскн Барун селәнд Сян - Белгин Хасрт нерәдсн музей бәәнә. Бичәч Таңһчдан утх - зокъялын экәршго ик зөөр үлдәв. Тер ач - тусинь мөңкрүләд, Хальмг улсин шүлгчин нер зүүнә.

Сян – Белгин Хаср - Улсин Иньгллтин, Күндллһнә темдгин орденмүд* зүүһәч.

ТОЛИН КӨДЛМШ.

засг – цааҗ

Күндллһнә темдгин орден - орден Знак Почета

күцл – седкл авлсн санан

муутхмҗ – хов- җив, худлар ховллһн

санл – чееҗин тодлвр

хадһлх – герәслх, үлдәх

шулм – чөткр, бирмн, бирд, эрлг- чөткр

эрүл - менд – гем – шалтг уга здоровье

«ѲНЧН БѲК»

Поэмин тасрха

Көгшн өвгн нанд

Келсн тууҗ билә.

Түүг би ясад

Түүк келәр буульлав.

Төрх поэмән таасад,

Төгсгҗ ядад уульлав.

Поэмән төгсхдм

цаг өгсн,

Поэт болхдм

дөң болгсн,

Дүүвр ахнрм,

таанртан ханад

Түрүн поэмән

нерәдҗ бәәнәв.

Өнр җирһлин эргәс

Өргәд дуулсн сәәхн.

Таанрин даалһсн кергәс

Тастан күцәсм энхн,

Нерәдсн седклм өсмәр

Нәәрүлҗ шинҗләд умштн.

Ухандм ундн болмар

Утхта селвгән өгтн.

I

Хөн җил өңгрәд

Хөрн тавта болнав.

Таңһчин сәәчүд цуглрх

Тачалта зәңг соңснав.

Мана Найнтахн дүркләд*

Мордад, довтлад бәәцхәвә.

Дөрвн, тавн үзгәс

Дала зәңгтә ирцхәв.

«Эн ики хурлһиг

Эмгн Овш келҗәнә.

Мал аһрусна

Һәәхүл* болхмн:

Мөрд урлдхмн,

Бөк ноолдхмн*.

Арвн миңһн мөртә

Ардк үзгин залмҗ,

Отгтан закрач суудг

Онкра Бегәл ирхмҗ…

Иҗл - Мөрн телтрт

Ики бәәшң бәрүлсн,

Түмнә нойн бас

Түүнд ирхмн җигн…

Дәәвд нойна зерг

Данзнан дахулсн ирхмҗ.

Дөрвд, торһд әңгрҗ

Дөрәцә - марһа кехмҗ…

Ики - Цоохрд туурсн

Инҗр байн бедрҗ,

Торһдын ата* авхар

Толһа «бодңган» белдҗ,

Ата авхдан килүрхҗ,

Арһмҗ* деер унтулгдҗ.

Махн - чигән хойрар

Маңһсан бордад* бәәдгҗ».

Иим олн зәңгәс,

Инҗрин бөкәр соньмслав.

Мөрән архлҗ* хонад

Мордж авад һарлав.

IV.

Эңдән көкрсн ноһан

Эрәтрҗ саглрад дольгална.

Эмнг теегин салькн

Эрлзҗ дуулад һолһална.

Үрвәд хатрҗ йовад,

Үзсн йовдлан санлав.

Өнр бөкәс давад,

Өнчн көвүнд ханлав.

Шүрүсн бөкин тохм

Шүрүтәднь* ицҗ бахтнав.

Дү күүктәһән хойрхн

Дүврдҗ үлдсндән һутнав.

Аав - ээҗәсн хаһцад

Түшг угаһар үлдсн,

Арвн бод малшад

Түрмшг угаһар бәәсн,-

Бор ишкә гертән

Богд мет санатав.

Хар хәәсән бәрдг

Хатнас эңкр садтав.

Кеер йовсн күүнд

Кесг ухан орна.

Һанцарн чееҗләрн ноолдхла

Һазр өөрдсн болна.

Хол һазриг өөрдхдг

Мөрн эрдни билә.

Хойр седкл харһулдг

Күүкн Эрдни гилә.

Әмән һартл башрдҗ,

Әрә арвн долата

Мигмрән санад оркхлам:

Мини ухан бульглата.

Мигмр көөркү, эңкрдән

Миниһәр эс болва.

Онц нанд эрклдгтән*

Олн күрг һолва.

Дотркан һарһҗ күүрлдг

Дурта эңкр биләвидн,

«Дәәдә, түүндчнь

одхшив!» гисәрнь

Долан күргиг

өөҗ һарһлавидн.

Өөгдсн күргдин зәрмнь

Өшрҗ нанла харһва.

Хордсн теднә негнь

Ходрн дууһан һарһва.

«Гедән күүкн Мигмрнь

Гертән көгшрхәр седдг.

Гертән көгшрхәр седснь

Генмсг эргүн темдг…

Әңгин байн көвүдиг

Әәлһҗ янтахар хәәнә.

Арвн күргнд одхар

Адрҗ Мигмр бәәнә.

Долан күргнәс таңсг*

Дәәдәнь һанцарн таасгдг.

Найнтахн өвгнд одх

Нам чамд кецүдх!»…

Дү күүкм Мигмр,

Дүмбр бөк хойр,

Теҗг үгтә дун,

Эҗго теегт һурвулн,-

Эмнг зүрким бүрнә,

Эгл насим гүрнә.

Күвкәҗ чееҗәр уутьрнав.

Өвкәҗ авад хатрнав…

Темәд сальк хавлсн

Теңгр хәләһәд адрна,

Теегәр мөртә күн

Тенд һанцарн хатрна

ТОЛИН КӨДЛМШ

арһмҗ – ут деесн, цалм

ата: ата- марһан - дөрлдән; урлдан

архлх - уйх, боох

бордх – хотынь ясх

бөк ноолдлһн – күч- чидләрн, арһ- мекәрн, чадмгарн сөрлцдг залу улсин бәрлдән

һәәхүл – хураҗ белдсн юмсиг, нань чигн цуглулҗ авсн тоотыг хурсн улст соньмсулҗ үзүллһн

дүрклх (дүркрх) – байрлх, цеңглх

таңсг - өврмҗ, сәәхн, җигтә; эңкр

шүрүн – 1) агсг, омлһу мөрн (хурдн йовдлта); 2) арзһр, адрута; 3) модьрун, уурта; 4) чидл, чидл- чинән

эрклх - му заңнх; ямаранчн күүнүр өкәрлҗ, эңкрлҗ бийән бәрх

ҮҮДӘВРИН АҺУЛҺАР КӨДЛХ СУРВРМУД

1. «Өнчн бөк» поэм үүдснә тускар яһҗ түүрвәч медүлнә?

2. Үрс сарин байрин өдриг яһҗ давулдг бәәсмн?

3. Кен эн ик хурлһнд ирҗ?

4. Инҗр байн яһҗ бөкән белдҗ?

5. Тууҗч эврән ямаран күмб?

6. Ямаран үлгүр IV әңгд харһна?

7. Мигмрин тускар әмтн ю һарһҗ?

8. Эн үгмүдт синонимс олтн: эңкр, байрлх.

V.

Гертән ирәд буухлам

Генмсг өкәр Мигмрм

Мендлҗ нанд ирв,

Мөрим тооҗ авб…

- Дәәдә, менд ирвтә?

Дәрк, мууха удвта?

Иим олн хонгт

Иигтлән яһад йовба?

Хәрү угаһар тагчг-

Хәлән герүрн орув.

Ардасм дахлдн Мигмр

Адһсн орҗ ирв.

Өкәҗ кецәлдсн мини

Өмнм ирәд суув.

Саңнаһим* айурхн иләд

Саналдад тагчг бәәв.

Бичк түрд гиҗәһәд

Би тууҗан эклүв.

Өнчн бөкиг келхләм

Өөрдҗ Мигмрм соңсв.

Байрта зәңгд саатулгдад

Бахтҗ* Мигмр дуулв.

Күклән* шүүрч наадад,

Күзүлдҗ* нама таалв.

Мигмр минь,

күргтә болхнчн,

Мигмр минь

чавас» гиҗ

Тууҗан төгсҗ йовад

Түүмһлҗ буслад хәәкрүв…

Башрдҗ Мигмр улаһад,

Байрта чирәни күрив.

Өңгтә хойр нүдәрн

Өкәр хәләцәр бүрив.

Үкс өсрҗ босад

Үүднүр һарчкад эргв.

Тулһан төгәлн йовҗ,

Тогльн альвлҗ келв:

- Тер Өнчн Бөкинчн

Тегәд нернь кемб?

Эс таньдг күүнд

Эрк Мигмрчн одхмб?

Келсн үгнь җиңнәд,

Экндм хадад одв.

Келхим, чавас, чиңнәд

Эңкр Мигмрм цодв*.

Тагчг зогссн бийнь

Тачаҗ бәәхнь медгдв.

Ирх җирһлән санҗ

Ичҗ уласнь үзгдв.

Хурц хойр нүднь

Хун болҗ хавлв.

Эврә седклм уйдв,

Элдү тачал авлв.

- Хәәмнь, неринь медхшв,

Хәәртә һаран делхч.

Эртәснь таахар седхшв,

Эврән неринь келхч.

IX.

М аңһдур өрүн сунв,

Маңхаҗ нарн һарв,

Талваҗ* сүүдр унв,

Таңсг Чөөрә серв.

Таңһч өрәләрн хурсн,

Тавин күслд өөмнә.

Марһа авхар седсн

Маңһс бөкнр әәмнә*.

Ардан, эдн хотндан

Авглад көөрдг зәңгтә.

Һар бәрлдх саамдан

Һарад зулм өңгтә.

Тавдан хатсн мөрд,

Тавшад*, доран бухна.

Хальмг сүрәлкг зүркн,

Хамг бахиг дахна.

Уга - бәәхән тоолхш,

Угатя - баян медхш.

Байр болсн цагт -

Бахт*, нерән магт!..

Замин* гер, хасвч,

Зарц*, сөөвң*, ялч.

Темән, мөрн, цар,

Тергн, хозлг, күртлән…

Байн - нойн болн,

Байр уга олн.

Хурл, сүм, суврһн

Хурсн алг әмтн.

Яһсн цоохр зург,

Яду дүртә бәәдл?

Цандг, элсн эрг,

Цаглаһан ирлцснлә әдл!

Хулдачин дәргдг хәләлдәд,

Хурлын цолыг давна.

Берәд - күүкд ирлдәд,

Билцг - сиик авна.

Тотхад хулд кехлә,

Тоота мөңгнь баһрна:

Хурсн деншг - булшгнь

Хулдачин хавтхд орна.

Минь эн цагла

Мигмр бас үзгднә.

Олн хурсн һазрт

Олмһа* үгәрн медгднә.

Күдр* иштә домбрнь

Күңкнсн айста болна.

Күмн хурсн һазртнь

Күүкн домбрт келнә:

Яңхлас ирсн Петькиг

Яһсн кевәр магтна,

Харан - Худгт нутгшад,

Хальмгин кишгт багтна.

Петька:

Торһд нутга күмб,

Тоолвр - уханд буурлтлав.

Һанц әмтә төләдән

Һазр деер даңдлав.

Мигмр:

Арчмар торһн бүснь

Ард - өмннь шавшна.

Хо - шар Петькнь

Хотна нәәрт тавшна.

Байн нег зуда,

Баатр нег сумна.

Мана цаг ирх,

Мандлҗ нарн һарх…

А юртн, нәәрән көтртн,

Атан - марһан эклхмн,

Хойр бөк бәрлдхмн,

Хооран - өмәрән заагртн.

ТОЛИН КӨДЛМШ

әәмх (әәмцх) – үүмх; әәх, ухаһан геех

бахтх – ханх, байрлх восторгаться, восхищаться; получать удовольствие

зам – хаалһ, җим- хаалһ; хот кедг гер

зарц – ялч; көтч күүкн, көвүн

күдр – 1) Сиврт бәәдг, марлын тохмта, өвр уга, уулын адусн; 2) чидлтә; 3) бат цогцта; 4) күчтә

күкл- тевг, һурвар гүрсн үсн, гиҗг

олмһа – керсү, ухата

саңна- 1) маңна; 2) мөрнә толһа деернь урһсн тевг үсн

сөөвң – зарц, көтч

таалх – өкәрлх, эңкрлх

тавшх – маршар йовх, дегц йовх; тавшад биилх

талвах- төвкнх; номһрх, тогтнх

цодх – менрх, унтрх, әмн тасрх

ҮҮДӘВРИН АҺУЛҺАР КӨДЛХ СУРВРМУД

1. Мигмрин дурллһ түүрвәч яһҗ медүлҗәнә?

2. Бүкл Таңһч хурсн Чөөрә хурл поэмд яһҗ үзүлгдҗ?

3. Яңхлас ирсн Петьк ямаран күмб?

4. Мигмр ямаран эрдмтә күүкн бәәсмб?

XI.

Өнчн бөк диилхд

Өмнәснь ицәд агслав,

Өргәд цоксна хөөн

Өврн* бахтҗ зогслав.

Үрсд диилсн бөкин

Үнн һатлх зөвтә.

Түүг шүүгдсн улс

Түүмһҗ һутх лавта.

С әәчүд дотрас босад

Сөрсәҗ Инҗр келв:

- Махсҗ ирсн, нохад

Мөрән өгхшив,- болв.

- Мөрн нанд керго.

Марһа авсм болх!

Диилсндм цуһар ханҗ,

Делкән арнзл унулх.

Делкән хурдн, арнзлас

Давдг мөрн бәәхий?

Олнас босгсн бөкиг

Отгар нурһдад диилхий?

«Чадш уга!...»

«Чамаг кен

Күн диилх?!..»

«Чини зөв!..»

Чидлчнь юн

Бөк эс биилх?!..»

Тиигҗ келсн үгиг

Түмн күн давтв.

Өнчн бөк цухрад

Өлчр бийән татв…

Ончта Инҗрин бөкиг

Омгта кевәр диилв.

Арин олндан ирхләрн

Адг көвүн болв.

Дотран аарглҗ авлдад,

Дорнь теврҗ хавлна.

Көл - һараснь шүүрлдәд,

Көвүг өкәрлҗ эвлнә*.

- Начн* шоңхр шовундм…

Өнчн бөк көвүндм…

Нертә бөкиг диилснднь,

Нам ядхдан,-

Альчур,

Альчур өгтн.

Һар арчх альчур!

Һанц үрндм хавчултн!

Ачим һазалсн хамгтн,

Армин шүрүнд чавчултн!..

Түүгән давтҗ келәд,

Түгдһлзҗ өвгн өгтмнв*.

Сарсалһҗ һарарн деләд

Сәәчүдин өмнәһәр ишкмнв.

Минь үүнлә урлдад

Мигмр үзгдн геедрв.

Оошг торһн альчур

Олн дотр ээдрв.

Эн альчуриг, негнь

Өнчн бөкд бәрүлв.

Эркн белгиг таңсглҗ

Өрчдән шахҗ әрүлв*…

Дәәвд нойн мөктәд*,

Дәәвлҗ темтрн ишкв.

Өөрк урядниктән өлкәдәд,

Өвгнә тускар мөшкв*.

Дәәвәд нойнд шоодулгдсн*,

Дәәсрхҗ эдн ирв.

Көгшн өвгиг дегдрүлсн,

Көтлҗ авад һарв.

- Өдгтән тулҗ мулҗрсн,

Өвгн болсн күн -

Өнчн үринь һазалснд

Өөлҗ – һундх* зөвнь.

Хөвәснь үүг хаһцулх

Зөрг танд бәәхлә -

Эн олн харчудыг

Энлүлҗ ардаснь туутн!..

Иигҗ би халурхҗ,

Инҗрлә мөткәлдҗ зогсув.

Наадк урядникуднь омрхҗ,

Намаг бәрлһәр төгсв.

Өвгн ман хойриг

Өрлә тууһад һарна.

Ардм өнчн Бөк

Альчуран дайлҗ аралдна.

Минь тер альчур

Мигмрин бәәснь таньгдна.

Өрчдән шахсинь санхла,

Өлвтрсн нүдн аньгдна.

XII.

Амн үгән келҗ,

Атказла харһҗ туугдлав,

Арвн җилд энлҗ

Ардан килүрхҗ уугдлав.

Циил тохма өвгнд

Цингә гем ирлә.

Төмр чөдртән диилгдәд

Тайгад көөрк хоцрла,

Сиврин орнд һанцарн

Седкләр урсҗ уульлав,

Һалзу уйн цогцарн,

Һашудад кесг дууллав:

«Һалун шовун доңһдна,

Һазр - усн соңсгдна.

Һанциг заясн

заяч чамаг

Һазртан күрәд меднәв».

«Хасг зандн харм

Хазар - удан мартна.

Хәрәд орһхар седхлә,

Харул догшниг яахв».

***

Ирм цацуһан гилтә,

Инҗрлә харһхар зүткләв.

Гертән өөрдҗ ирәд,

Генәртә зәңгд согтлав:

Ардм үлдсн отгм

Аюлла харһад тарҗ.

Өшрсн Инжрин бөк

Өнчн бөкиг дарҗ.

Шоварньг ханцлҗ ирәд

Шуһуднь гетдг болна.

Шүрүсн бөк тохма -

Шүрүтә үринь ална.

Байн Инҗрәрн дамҗулад,

Байрин хүрм ачулад

Мигмртм әрк зөөҗ,

Манахс түүг эс көөҗ!

Эңкр иньгинь алсиг

Эгл Мигмрм меднә.

Үүср түүнәс зулҗ,

Үкләр җирһхәр седнә:

Харм хәәсән ишкҗ бәәһәд,

Харачиннь бүчәр чихт авад,

Хәәртә күзүһән боорлад

суңһана,

Хәәсиг тулһтаһинь тиирәд

уңһана.

Хурла гелңгуд ирнә,

Худлар әәрхәд гүүлднә.

Харачас дүүҗләтәһинь хаяд

Хотарн сүрдәд нүүлднә.

Эҗго нутгас зулад,

Эвҗәркәд эрмгнь әәнә.

Һашута Мигмрм үлдәд

Һурвн сардан бәәнә

Ик салькнла харһҗ.

Ишкә гернь хамхрна.

Теегт бара һарһҗ,

Терм - уньнь хумхарна…

Тер хамгиг соңсад

Темтрәд дәәвлҗ - арһлав.

Эңкр Мигмртән һундад,

Эврән ду һарһлав:

«Теңгрин шовун харцх

Теҗәл меңнҗ генлв.

Тенсн өнчн Мигмр

Термәсн атхҗ энлв.

Өөгәрн нисгсн итлгиг

Өнчн Бөкиһән болһна.

Кеер кевтсн көөркүдм

Керә шовун золһна.

Уйн баһ Мигмрнь,

Уньнасн чигтхлҗ шугшна.

Ууһн ахиннь хантрҗ,

Уудьврта Сивр тушна,

Энлсн тачалта Мигмриг

Эҗго нутгт хонулна.

Эңкр хәәртә цогцинь

Элә - шовунд чоңкулна».

***

Олн теегәр кедҗ,

Өөлсн дууһан өргләв.

Өшәһән авхар седҗ,

Өрң талан эргләв.

Зун ишкм һазрт

Зөрүд күн үзгднә.

Ирәд түүнлә харһхла,

Инҗрин бөкнь медгднә.

Мендинь аралдн сурчкад,

Модан даладад авлав.

Хавдрлсн чирәһинь үзчкәд

Хәрү бийән татлав…

Өнчн бөкиг ална,

Өнр сәәчүдән дахна.

Өлн - түрү үзтлән

Өвдкүртә йовдл һарһна,

Онкоров атамана цергт

Омлһн церглҗ шүлтнә.

Хар теңгсин көвәд

Хоцрҗ теднәсн үлднә.

«Заян иктә сәәчүд

Заграниц һатлад зулна»,

Эң деер харчуд,

Энләд хайгдсн болна.

Бүкл җилдән тенәд,

Үкл уга йовад,-

Харһнсн хаалһд зовҗ,

Харһцҗ нанла йовҗ…

Эн хамган келәд,

Эрлһ эрхләнь - дөгләв.

Сумкан адһн уудлад,

Сухар һарһҗ өгләв…

«Өнчн Бөкин, Мигмрин

Өшәг кенәс авхв?»

Түүг аралдн санад,

Түүмһҗ ишкәд һарлав.

Чиңнән махнь, би

Чидлән чиләһәд - гендҗв

Цевәсн мөлтрм цацуһан

Цергт эс мордад - эндҗв.

Һурвн- дөрвн жилд

Һашута өлн Әрәсәһәр

Һууль һууһад йовсндан

Һундн гейүрҗ алхмнлав.

Нанас одак салад

Найнтахнар һууль һууна.

Әмт кедн эргәд

Әркин боз ууна.

Һаргсн үүлән

Һартан бәрәд,-

Һазр төгәләд гекнә.

Бузр нерән

Болмар барад

Бозд машурад үкнә.

Тууҗч үгән төгскнә,

Тулмин амн боогдна.

Туурмҗ җирһл өскнә,

Турута арнзл сөөгднә.

***

Нанд тууҗасн үлдәсн

Найнтахна өвгиг таньхт.

Өвгн цогцарн зүтксн,

Өнр йовхинь медхт.

Таңһчин арвдгч җилин

Таңсг өнр байрла -

Тер өвгнлә харһлав,

Телүлҗ дотран түүмһләв:

Минь тиигхд бас

Мини таңһч дүрклнә…

Таңсг байсҗ хазна,

Тачалта зовлң үзнә.

Эн кевәр олн -

Эңдән эс дүрклнә,

Зуг «цаһан ястнр»

Зууньрҗ манур күрклнә.

Кезәңк тер байрас

Кевтән харчуд өөгднә.

Өгтм «сәәчүдин» тукрсн

Өлркг урядникүдәс көөгднә,

Тер чон җирһлд,

Теегт үзмҗ төрхш,

Һанцар ноолдсн баатр

Һацата сүүрд орхш.

Өнчн бөкнрин тууҗ

Өлн теегәр деврлә.

Эңкр Мигмр күүкд

Энлҗ элкән теврлә…

Эндр нарн һарна,

Эңдән тег байрлна.

Эгл олн бөк,

Элвг тууҗ өк…

Негл Мигмрлә әдл,

Нарма күүкн сәәхн!

Халмган цохтад үмсгсн,

Халдҗ дәәлдснь бәәхм!

Арань тачкнҗ зууньрсн,

Арлтана хасн сумн.

«Атак» дурдад орсн,

Аралдн дәврсн күмн.

Нарна герлд цәклсн-

Наадн гилвксн үлдс,

Мөрн цергә залус,

Мөсн зүрктә салдс.

Өнчн Бөк Мигмртә,

Өнр Баатр тохмта,

Өшәтнлә бәрлдх саамд

Оньдин нернь туурна:

Манд

Өнчн бөкнр

Дала олн,

Ноолдхд- белн!

Өшәтнд

Өнр манахн

Дүмбр төрскән

Дәәлүлш угань үнн!

Поэмин дууһан төгскнәв.

Поэт күслән өскнәв.

Алтн тууҗан герәслсн

Ааван дахулҗ җирһнәв,

Өдр эндрин цагт

Өлн өнчәр өсгсн

Өвгрсн насн халурна,

Өлчрхн байрлҗ - залурна.

Өнчн гисн нернд,

Өнр бичгәрн шүтнәв,

Өндин дөрвн цагт

Өлчринь дурдҗ зүткнәв.

ТОЛИН КӨДЛМШ

Әрүлх (әрвслх) – (саңгин идә, күҗ уңһдаһад ) цеврлх

Һундх - өөлх

Мөктх (мөксдх) – муңхг болх, һәрглх

Мөшкх – сурлһ авх

Начн – зерлг махч шовун

Өврх – соньмсх; алң болх; өврмҗ кех изумляться, удивляться

Өгтмнх - ик сана зүүх, деерлкх

Шахх – дарх, хавчх

Шоодх – уурлх, керлдх

Эвлх - үгдән орулх

Ээдрх – исх (үснә тускар)

ҮҮДӘВРИН АҺУЛҺАР КӨДЛХ СУРВРМУД

1. Үрсин бөк бәрлдәнд кен диилвр бәрв? Эн диилвр ямаран темдгтә?

2. Марһана мөрәһинь Өнчн бөкд өгв, аль угай? Юн учрар?

3. Эн бөлгт ямаран хальмг авъяс харһна?

4. Тегәд кен, ямаран мөрә Өнчн бөкд бәрүлв?

5. Баячуд Өнчн бөкәс яһҗ өшәһән авв?

6. Мигмрин тууҗнь ямаран болв?

7. «Манд

Өнчн бөкнр

Дала олн.

Ноолдхд - белн!» гисн үгин чинр - утхинь цәәлһтн.

«ѲНЧН БѲК» ПОЭМИН АҺУЛҺ

30-гч җилмүдин хальмг утх - зокъялын тууҗд Сән - Белгин Хасрин «Өнчн бөк» поэм үүдлһн ончта йовдл болв. Поэмд хальмг улсин хуучн цагин бәәдл - җирһл үзүлгдҗ. Түүрвәчин ик оньг поэмин һол дүрт нерәдгдҗ, эн чидлтә, зөрмг, чаңһ- чиирг өнчн көвүнә амр биш йовдл. Өнчн бөк зөв уга, буру йовдлын ноолдач. Поэмин һол дүр - өнчн, уг- тохм уга күн, тегәд эн цуг угатя улсин нерн деерәс бөк бәрлдх болна. Түүрвәч эн дүрәр угатьнрт хөөннь ирх шин цага ухан - тоолвр медүлҗәнә.

«Түрүн болҗ иртн -

Түдл уга бәрлдхв.

Сул адг бостн -

Сүрдл уга ноолдхв.

Танд торһуд

кергтә болхла,

Нанд төрүц

нерн керго!

Таңһчин олна нүүрт

Таниг һутаҗ диилнәв»,- гиҗ Өнчн бөк Инҗрин бөкд келҗ баячудын өмнәс Үрс сарин байрин өдрлә босад, диилвр бәрв. Өнчн көвүнә дииллһн һанцхн терүнә күчн биш, эн - угатя улсин диилвр. Инҗр мөрә болҗ тәвсн өнр залуһин көлглдг өнчн булг мөриг бийдән үлдәнә. Баячуд болхла, Өнчн бөкин зөрмг йовдлд дурго болад, көвүг эврәннь зарһла харһулна. Келсн Мигмр күүкнь байнас зулҗ үкләр җирһх санаһан күцәнә. Мигмрин ахиг болн көгшн өвгиг киитн Сиврүр йовулна. Өнчн бөкин аавнь цингә гемәс көлтә өңгрв.

Поэмин эцүст Сән - Белгин Хаср хуучн цагин сүл җилмүд, шин революцин цагин эклц өвәрц кевәр үзүлҗәнә:

«Манд

Өнчн бөкнр

Дала олн.

Ноолдхд - белн!

Өшәтнд

Өнр манахн

Дүмбр Төрскән

Дәәлүлш угань үнн!»

СОҢСХВРИН БОЛН ИЛДКЛИН ТӨРМҮД

1. Сян- Белгин Хасрин утх- зокъялын үүдәлтин хаалһнь.

2. Хальмг хотна нег өдрин бәәдл- җирһл.

ДЕГТРИН САҢГИН СЕЛВГ

Сян- Белгин Хасрин эс умшсн үүдәврмүд бәәх гиҗ саннавидн. Төрскн литературин дасхлһна көтлврт эс орсн бичәчин соньн үүдәврмүд тадниг күләҗәнә. Урдаснь медүлҗәнәвидн: умшлһн гиигн болшго, зуг соньн юмн оньдин күнд болдгинь бичә марттн.

1. Сян- Белгин Хаср «Улан хотн» келврмүдин хураңһу.

2. Сян- Белгин Хаср «Цаглаһан күр кенәв» шүлгүд болн поэмс.

3. Бембин Т. «Теегин эрвңг үрн» [ Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс.]

4. Җимбин А. «Хасрин нигт билг» [ Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс.]

Утх зокъялын онл. Үүдәврин һол болн һол биш дүрмүд.

Дүр [греческ келнд hērōs - зөртгә дәәч, туурсн цергч, баатр] - кезәңк дурсхлмудт эврәннь арһ- чидләрн туурсн күн; утх- зокъялын дүр. Хальмг улсин амн урн үгин билгт туульмудт ончта орм эзлнә. Нурһлҗ туульмудын һол дүрмүдин күсл маңһс аллһн, эгл улс сулдхлһн болна. Утх- зокъялмудт һол болн һол биш дүрмүд гиҗ йилһрнә. Сян- Белгин Хасрин «Өнчн бөк» поэмин һол дүр- өнчн көвүн. Эк- эцк уга, яду көвүнә өслт ил поэмд шүлгч үзүлв. Нерн уга өнчн бөк цуг угатя улсин зөв харсад туурв. Эн дүрәр дамҗулад бичәч шин цагин җисә үзүлв.

СУСЕН

АКСЕН

(1905 - 1995җҗ.)

Сусен Аксен – хальмг советск литературин ууһн бичәчнрин негнь – Ново - Алексеевск станицин Атаманск күүтрт (ода Ростовск областин Зимовникоск район) 1905 җилд теңгә хазг хальмгин өрк-бүлд төрсмн. Эцкнь бичкнднь өңгрәд, ахиннь герт өсҗ боссн күн.

СУРҺУЛИН ҖИЛМҮД. 1926 җ.Сусен Аксен Әәдрхнә багшин техникумд орна. Тер цагт энд сурчасн баһчуд эврә келндән, урн үгдән, тууҗдан харуч бәәсмн. Техникумд сурн бәәҗ эн барин көдлмшлә таньлдад, тенд көдлҗәсн бичәч Манҗин Нимгрлә үүрлнә. Тиигәд «Таңһчин зәңг» газетин редакцд литературин багд орна. Сурн бәәҗ Сусен Аксен Манҗин Нимгрин ик дөңгәр экләд үүдәврмүд бичдг дасна. 1929 җ. «Теегин герл» нертә түрүн комсомольск газетин түрүнк редакторт шиидгдсмн. 1930 җиләс авн «Улан баһчуд» нертәһәр һарад төрскн келәр барлгддг билә.

БИЧӘЧИН ҮҮДӘЛТ. Хальмг литературт Дендән Айс (20-30-гч җилмүдт Сусен Аксен иим нуувч нер авсмн) 20-гч җилмүдт орҗ ирсмн: түрүн шүлгүдин хураңһунь 1929 җилд «Болд зүркн» нертәһәр барлгдла. 1934-гч җилд бичәчнрин зергләнд орулҗ авгдла. Сусен Аксен Хальмг улсин шүлгч (1967), Хальмг АССР - ин О.И.Городовиковин нертә мөрән лауреат (1974), филолог номин кандидат (1958 җилд «Поэтика Джангариады» гидг нертә диссертац харссмн), хальмг болн орс келәр барлгдсн һуч һар дегтрин түүрвәч: «Бичә март» (1932), «Теегин үрн» (1939; 1980 җилд эн поэм 2 әңгтәһәр барлгдла), «Кишг хәәлһн» (1940), «Төрскн тег» (1941; 2-гч һарцнь - 1959), «Шин җирһл угтад» (1961; 2-гч һарцнь - 1976), «Зөргин хаалһар» (1962), «Иньг минь, бичә март» (1965), «Дууна дееҗ» (1967), «Цагин айс» (1968), «Хомутниковин туск ухаллһн» (1969; 2-гч һарцнь -1982), «Төрскнә магтал» (суңһсн шүлгүд болн поэмс, 1970), «Эрднин экн цаг» (түүк, 1973), «Эңкр ээҗ – тег минь» (суңһгдсн поэмс болн шүлгүд, 1983), «Зүркнә дун» (1984).

Партин Хальмг Таңһчин комитетин пропагандын әңгин һардачар көдлҗәһәд, хальмг келнә, тууҗин болн литературин институтын секторин һардачар 1965 җ. пеньст һартлан көдлҗәв. 20 җилин туршар хальмг бичәчнрин Ниицәнә правленьд суңһгдад, «Теегин герл» альманахин редакторин үүл дааҗ, дорас өсч йовх бичәчнрт ик дөңгән күргсмн.

Сусен Аксен – хальмг литературин ууһн бичәч, шүлгч, драмургч мөн.