Вольга Міхайлаўна Самусевіч

Граматыка сучаснай беларускай мовы

Граматыка:

1. Лад мовы

2. Раздзел мовазнаўства, у якім вывучаюцца сістэма форм слова (марфалогія) і правілы іх спалучэння (сінтаксіс)

3. Сукупнасць прынятых для мовы правілаў змянення слоў і пабудовы словазлучэнняў і сказаў

4. Падручнікі, дапаможнікі, у якіх разглядаюцца гэтыя правілы.

Тыпы граматык:

1. Навуковая апісальная

2. Нарматыўная

3. Гістарычная

4. Параўнальная (параллелі паміж рускай і беларускай мовай)

5. Тыпалагічная (схожы тып за рускай і ўкраінскай мовай)

6. Структурная

7. Трансфармацыйная (есць мовы, створаныя самім чалавекам)

Значэнні слова:

Лексічнае:

1. Індывідуальная ўласцівасць слова

2. Канкрэтная ці абстрактнае

3. Неабавязковае

4. Утвараюць адкрытае мноства

Граматычнае:

1. Надіндывідуальнае

2. Матэрыяльны падмурак – фармальныя паказчыкі

3. Абавязковае

4. Толькі абстрактнае

5. Уяўляюць сабой закрыты клас

Граматычнае значэнне – агульнае, уласцівае цэламу класу слоў значэнне, непасрэдна не звязанае с зексічным значэнем, але! абавязкова спадарожнічае яму.

На аснове разгляду 2 ці больш супрацьпастаўленых форм: бінарныя, небінарныя, эквіпалентныя, прыватыўныя.

Слова разам з паказчыкам яго граматычнага значэння ўтварае граматычную форму.

Адзінства граматычнага значэння і граматычнай формы ўтварае граматычную катэгорыю, якая з’яўляецца двухбаковай: план зместу і план выражэння.

Стол – сталы: граматычная катэгорыя ліку.

Граматычная форма

Граматычнае значэнне

Граматычны спосаб: афіксацыя, суплетывізм, службовыя словы, рэдуплікацыя (падваенне: снег белы-белы), асноваскладанне, парадак слоў, інтанацыя.

Тыпы: Сінтэтычны і аналітычны

Моўныя сродкі: флексія (канчатак), суфіксы, прэфіксы, націск.

Словаформа і форма слова

Слова ў тэксце выкарыстоўваецца ў поўнай форме – у адной са сваіх словаформ – марфалагічная адзінка, якая ўяўляе сабой адну з магчымых форм канкрэтнай лексемы.

Марфалогія, падручнікі: Шуба, Янковіч.

Марфалагічная парадыгма – строга арганізаваная сістэма ўсіх словаформ слова: поўная, няпоўная, збыткоўная. Поўная – дванаццаць словаформ (6 адз. Л. і 6 мн. Л.); няпоўная – займеннік сябе, назоўнік нажніцы; збытковая – імя (даць імю, даць імені, - можна скланяць як “ім”, так і з суфіксам “ен”).

Граматыкалізацыя – функцыянальны пераход лексічнай адзінкі ў граматычную. Праз пераход адной часціны мовы у іншую: марожанае (назоўнік), марожанае мяса (прыметнік).

Найпрыгажэйшая найразумнейшая: прыметнік у найвышэйшая ступені параўнання, але дзве словаформы.

Два, тры, чатыры – пасля іх назоўнікі ідуць у назоўным склоне: два месяца (рус.) – два месяцы (бел.).

Словаформа больш канкрэтная, а форма слова – масштабная.

Граматычныя пытанні – марфалагічныя і сінтаксічныя

Граматыка = марфалогія+сінтаксіс

Марфалогія – граматычнае вучэнне аб слове: слова як часціна мовы

Аб’ект – асобнае слова і яго граматычныя формы.

Лекція №2

Кароткія прыметнікі і дзеепрыметнікі змяняліся як і назоўнікі. Быў парны лік. Пасля катэгорыя парнасці знікла, але засталіся адгалоскі такога ліку ў “вочы” і некаторых іншых. Ніякі род у лічэбніка “два” быў “дзве”: дзве акне, дзве вядрэ (жаночы род). Інфінітыў і супін (згубіўся). Назоўнікі у множным ліку пры выкарыстанні з займеннікам “мой” быў свій род – множнага ліку.

Лічэбнікі ўзніклі толькі з з’яўленнем пісьменнасці – адна з самых старажытных часцей мовы.

Часціны мовы – асноўныя паняцці марфалогіі:

Лексіка-граматычныя класы слоў, якія характарызуюцца:

1. Адзінствам абагульненага значэння

2. Агульнасцю граматычных катэгорый

3. Характарам словазмянення

4. Пэўнай марфалагічнай структурай

5. Тоеснасцю сінтаксічных функцый

6. Спосабамі словаўтварэння.

Падзел на часціны мовы на аснове:

1. Катэгарыяльнага лексічнага значэння

2. Марфалагічных прыкмет

3. Сінтаксічных уласцівасцей

4. Спосабаў словаўтварэння

Паўназначныя і непаўназначныя

Знамянальныя і ўказальныя

Імены і дзеяслоў.

Дзесяць часцін мовы: 6 паўназначных (назоўнік, прыметнік, дзеяслоў, займенік, лічэбнік, прыслоўе) і 4 непаўназначных (злучнік, прыназоўнік, клічнік, часціца).

Часціны мовы: паўназначныя і непаўназначныя

Паўназначныя:

1. Выконваюць намінатыўную функцыю

2. Перадаюць паняцці

3. Маюць фанетычны і лагічны націск

4. Складаюцца з марфем

5. Маюць граматычныя катэгорыі

6. У сказе члены сказа

7. Можна задаць пытанне

Непаўназначныя:

1. Не выконваюць намінатыўную функцыю

2. Не выражаюць паняцці

3. Не падае галічны націск

4. Няма марфалагічнай стркутуры

5. Няма граматычных катэгорый

6. Нязменны

7. Не з’яўляецца членам сказа

8. Нельга задаць пытанне.

Пераходнасць у сістэме часцін мовы і з’ява сінкрэтызму:

1. Субстанцывацыя S

2. Ад’ектывацыя Adj

3. Нумералізацыя Num

4. Пранаманілізацыя Pron

5. Вербалізацыя V

6. Адвербіялізацыя Adv

7. Мадаляцыя Mod

8. Прэпазіцыяналізацыя (прыназоўнік)

9. Кан’юкцыяналізацыя (злучнікі)

10. Інтэр’ектывацыя (выклічнік)

Назоўнікаў больш, чым дзеяслоў у 4,5 разы, прыслоўяў у 20 разоў. Назоўнік – самая распаўсюджаная часціна мовы.

Назоўнік

Назоўнік – часціна мовы з агульным значэннем прадметрасці, якое выражаецца ў марфалагічных катэгорыях роду, ліку і склону.

Прадметнасць – логіка-граматычнае паняцце.

Толькі назоўнікі могуць:

Мець азначэнне

Нулевая суфіксацыя

Абрэвіяцыя

Пераноснае значэнне

Лексіка-граматычныя разрады назоўнікаў:

1. Агульныя ці ўласныя

2. Канкрэтныя ці абстрактныя (!)

3. Адушаўленыя ці неадушаўленыя

4. Асабовыя ці неасабовыя

5. Зборныя

6. Рэчыўныя

Агульныя – назва классу аднародных прадметаў; уласныя індывідуальныя назвы асобных прадметаў.

Вялікія назвы кніг не адносяцца да назоўнікаў.

Асаблівасці:

Муж і жонка Сцяпанавы

Сям’я Жалцяковых

Браты Кавалеўскія

Адушаўленыя і неадушаўленыя:

У кантэкцсце ці сітуацыі

Ізаляцыя (семантыка)

У сказе.

Жывы ці нежывы

Пытанне

Граматычныя паказчыкі

Мысленне

Прадметы, якія мы можам называць некім іменем, назвы традыцыйных гульняў, назвы літаратурных і музычных твораў, калі яны суадносяцца з нечым жывым.

Зборныя назоўнікі:

Абазначаюць сукупнасць людзей, жывых істот, аднародных прадметаў як адно непадзельнае цэлае

Назоўнікі, якія абазначаюць зборнасць лексічна няма множнага ліку

Рэчыўныя: хімічныя рэчывы, выпапні, прадметы харчавання, сельска-гаспадарчыя культуры, тканіны, розныя матэрыялы, лякарствы – могуць быть ці адзіночнага ліку, ці множнага ліку.

Канкрэтныя і некантрэтныя (абстрактныя, рэчыўныя, зборныя)

Граматыка! Калі могуць ужывацца з колькаснымі лічэбнікамі!

Лексіка! Пераноснае значэнне, Сінкрэтызм!

Сінгулятывы – адно з мноства

1-2-3 няшчасці, але шчасце толькі канкрэтнае.

Лекцыя №3

Назоўнік

Катэгорыя роду дае магчымасць дыктаваць форму.

Кваліфікуючая катэгорыя: парны род, агульны род.

Род складаных слоў

Род нескланяльных назоўнікаў

Род абрэвіятур

Спосабы вызначэння:

1. Семантычны (біялагічны пол)

2. Марфалагічны (граматычныя паказчыкі)

3. Сінтаксічны (азначэнне).

Професіі: апсальны спосаб, рэдэрывацыя.

Апісальны спосаб: манікюрша – майстар па манікюру (мужчына); скотніца – даглядчык скаціны.

Даярка – даяр – рэдэрвацыя.

Агульны род – назоўнікі, якія з’яўляюцца характарыстыкай, часта негатыўнай, але не заўседы: плакса, забіяка, малайчына. Таксама сюды адносяцца: зомбі, хіппі, неафіцыйныя імены асоб на “а, я” – Валя, Саша.

Словы-характарыстыкі: хітрая ты ліса, ах ты мядзведзь.

Катэгорыя ліку існуе для:

1. Выражэння колькасных характарыстык прадметаў аб’ектыўнай рэчаіснасці (4 тыпы)

Патэнцыяльна множналікавыя утвараюць сукупнасць: блізняты, бацькі:

• Выкарыстанне (стылістыка):

1. Абагульненае значэнне – калі гаворыцца аб тым, што можна абагуліць, гаворым у адзіночным ліку, але маем на ўвазе сукупнасць: газета – маюцца на ўвазе усе газеты, а не адна.

2. Зборнае значэнне – “дзень настаўніка”: дзень не аднаго настаўніка, а усіх людзей такой прафессіі; “дарагі чытач” – звяртаюцца да ўсіх чытальнікаў, а не да некага аднаго.

3. Дыстрыбутыўнае значэнне – абазначае пэўны прадмет, які есць у шэрагу іншых: студэнты павярнулі галаву ў бок дзвярэй. Галава не адна на ўсіх.

Катэгорыя склону – катэгорыя, якая абазначае адносіны імя да другога слова: сінтэтычна, аналітычна, аналітычна-сінтэтычна. Цяжкасці:

1. Супадзенне пытанняў

2. Дзеясловы кіруюць 2 словам

3. Нельга задаць склонавае пытанне

4. Змяшэнне склонавых сінтаксічных пытанняў

5. Дыялектны ўплыў.

Метад замены і метад граматычных паказчыкаў

Скланенне назоўнікаў:

1. Субстантыўны тып:

• 1 скланенне – мужчынскі тып, ніякі тып

• 2 скланенне – жаночы тып, мужчынскі тып (а, я)

• 3 скланенне – жаночы тып за нулевым канчаткам (гусь – яна)

2. Ад’ектыўны тып (марожанае, бартавы, дзяжурны)

3. Змешаны тып (уласныя назоўнікі – прозвішчы)

4. Рознаскланяльные назоўнікі

5. Нулявое скланенне – нескланяльныя назоўнікі: геаграфічныя назвы, запазычаныя прозвішчы.

Рознаскланяльныя назоўнікі:

Тры назоўнікі на “мя”: імя, племя, стрэмя

Назвы маладых істот: ягня, дзіця

Назвы асоб паводле сацстановішча

Нацыянальнай прынадлежнасці і месца знаходжання: мінчанін, армянін

Сусед, калена, чорт

Неба

Вока, вуха, плячо

Маці

Розныя канчаткі у Р. с. залежаць ад розных лексіка-граматычных значэнняў: народ – шмат народу (пазначэнне зборнасці), подзвіг беларускага народа (канкрэтны народ). Каля пад’езда нумар пяць; няма пад’езду да нашага ўніверсітэта. Лісце падае з дуба, стол з дубу.

Месны склон: залежыць ад таго, на які зычны заканчваецца аснова. Андрэю (уласнае імя), трактар Рыгору. Аб пні, вучню. У малацэ (малако). Пайду гуляць (машыны стаяць) на двары, на дварэ сення хмура. На ляту, на хаду, на пасту – устойлівыя выразы з прыназоўнікам “на” маюць канчатак “у”. Астатнее – канчатак “це”.

Манюшка, стараста, Слава

Н. манюшка, Слава, стараста

Р. манюшкі, старасты, Славы

Д. Старасту, манюшку, Славу – м. род, жаночы род – старасце, манюшцы, Славе.

Т. Старастам, Манюшкам, Славам – м. род, жаночы – “ай”

В. Старасту, Манюшку, Славу

М. аб старасту, манюшку, Славу – м. род, жаночы – “е”.

Нескланяльныя назоўнікі: замежныя словы (назвы жывел, мужчынскага і жаночага роду, агульныя (метро)).

Для беларускай мовы зараз больш характэрны поўныя, а не кароткія формы. Раней з кароткай формай стаяў займеннік “я”.