Вопрос 22

Η Γενιά του Τριάντα των ελλήνων λογοτεχνών δημιουργήθηκε μέσα σε ένα πνευματικό κλίμα που το χαρακτηρίζει από την μια η ανανέωση της ποίησης και από την άλλη, οι αναζητήσεις στο χώρο της πεζογραφίας. Τα ρεύματα του υπερρεαλισμού και του μοντερνισμού επηρεάζουν τους λογοτέχνες της περιόδου, ενώ κάποιοι πεζογράφοι εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τον ρεαλισμό. Οι ποιητές υιοθετούν τον ελεύθερο στίχο και οι πεζογράφοι εγκαταλείπουν το διήγημα και καλλιεργούν το μυθιστόρημα. Μεγάλοι ποιητές της περιόδου αναδείχτηκαν ο Γιώργος Σεφέρης, ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Ανδρέας Εμπειρίκος κ.α. ενώ σπουδαίοι πεζογράφοι ο Στρατής Μυριβήλης, ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Κοσμάς Πολίτης, ο Μ. Καραγάτσης, ο Άγγελος Τερζάκης. Ο όρος «Γενιά του Τριάντα» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από την ομάδα των νεωτεριστών ποιητών και μυθιστοριογράφων που συνεργάστηκαν στην έκδοση του περιοδικού Τα Νέα Γράμματα(1935-1944).

Οι πεζογράφοι που εντάσσονται στην «Γενιά του '30» είναι σύνολο συγγραφέων με συχνά διαφορετικά χαρακτηριστικά, αλλά με κοινό στόχο την ανανέωση της πεζογραφίας. Οι γενικές τάσεις που επικράτησαν μπορούν να διακριθούν σε τρεις ομάδες: πεζογράφους με καταγωγή από την Μικρά Ασία,που εμφανίστηκαν ήδη από την δεκαετία του '20 και έμειναν πιο κοντά στην παράδοση, εμπνεόμενοι κυρίως από τον τόπο καταγωγής τους και οι οποίοι συχνά αποκαλούνται «Αιολική Σχολή» (Στράτης Μυριβήλης, Ηλίας Βενέζης, Φώτης Κόντογλου και Στρατής Δούκας), τους πεζογράφους που ακολούθησαν κυρίως την τάση του αστικού ρεαλιστικού μυθιστορήματος (Γιώργος Θεοτοκάς, Άγγελος Τερζάκης, Μ. Καραγάτσης κ.α.) και τέλος πεζογράφους που εισήγαγαν μοντερνιστικές τάσεις όπως η παραβίαση των ρεαλιστικών συμβάσεων και νέες αφηγηματικές τεχνικές όπως ο εσωτερικός μονόλογος. Αυτή η ομάδα συχνά ονομάζεται «Σχολή της Θεσσαλονίκης», επειδή οι κύριοι εκπρόσωποι (Στέλιος Ξεφλούδας, Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης κ.α.) έζησαν και έδρασαν στην Θεσσαλονίκη.

Μία αξιοσημείωτη τάση που παρατηρείται στην πεζογραφία της γενιάς του '30 μετά την δικτατορία του Μεταξά το 1936 είναι η στροφή πολλών συγγραφέων στο άμεσο ή απώτερο παρελθόν, δηλαδή σε αναμνήσεις από την παιδική τους ηλικία (για παράδειγμα ο Λεωνής του Θεοτοκά) ή ιστορικά μυθιστορήματα (όπως η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ του Τερζάκη). Αυτή η στροφή ερμηνεύεται ως εθελοντική «λογοκρισία» των συγγραφέων απέναντι στο καθεστώς αλλά σχετίζεται και με την αναζήτηση της εθνικής ταυτότητας και την αξιοποίηση της παράδοσης.

- Το ιστορικό πλαίσιο:

Οι δεκατίες '20-'30 σφραγίστηκαν από την τραυματική εμπειρία του α' παγκ. πολέμου και την κατάρρευση της Μεγάλης ιδέας. Πολιτική αστάθεια από τη μια, γέννηση νέων ιδεολογιών από την άλλη.

- Οι 2 φάσεις στην πεζογραφία:

α. 1920-30: στενότερη σχέση με παράδοση, προοδευτική αποδέσμευση από τη γενιά του 1880, ολοένα εντονότερη τάση για ανανέωση.

β. 1930 και μετά: σαφέστερη έκφραση νεωτερικότητας, ριζικές αναθεωρήσεις.

12.1.2 Το Ελεύθερο Πνεύμα (1929) του Γ. Θεοτοκά

Πρόκειται για το μανιφέστο της γενιάς του '30. Αποκρυσταλλώνει τη διάθεση για ανανέωση, υποδεικνύει την ανάγκη αφύπνισης και επισημοποιεί τη ρήξη με το παρελθόν.

Παρόλο που οι απόψεις δεν υιοθετήθηκαν από το σύνολο, προϊδεάζουν για τις επερχόμενες αλλαγές.

- Οι λόγοι που απορρίπτεται η παράδοση > ηθογραφία:

   α. Παθητική και περιοριστική η φωτογραφική αποτύπωση της πραγματικότητας.

   β. Δεν υπάρχει η δυνατότητα έκφρασης της εσωτερικότητας ανθρώπων και τοπίων.

   γ. Η στάση του πεζογράφου απέναντι στη ζωή είναι δουλική και παθητική.

- Ο στόχος του πεζογράφου κατά Θεοτοκά:

  α. Να διαπεράσει την επιφάνεια της ζωής και να αγωνιστεί να βρει το βαθύτερο νόημα των όντων και των πραγμάτων.

   β. Να αποδεσμευτεί από την περιγραφή της εξωτερικής πραγματικότητας.

   γ. Να μη διστάζει εμπρός σε τολμηρές συλλήψεις, πλατιές συνθέσεις ή στην αφομοίωση της φιλοσοφικής σκέψης.

   δ. Κυρίαρχος στόχος: η ατομικότητα, η εσωτερικότητα, ο ίδιος ο Άνθρωπος.

- Ποιους εξέφρασε τελικά:

Οι προγραμματικές εξαγγελίες του Θεοτοκά εξέφρασε τους Αθηναίους φιλελεύθερους αστούς.

- Ποιο το αποτέλεσμα:

 α. Οι αστοί διαψεύστηκαν αλλάζοντας προσανατολισμούς.

 β. Εκείνοι που δημιούργησαν έξω από τον κύκλο της ομάδας των Αθηναίων αστών πεζογράφων τόλμησαν και πέτυχαν.

12.1.3 Τα γενικά χαρακτηριστικά (1930-40)

- Το πλαίσιο:

   Η τραυματική εμπειρία της μικρασιατικής καταστροφής και το κύμα των προσφύγων ωθούν στην αναζήτηση νέων προσδιορισμών της έννοιας της Ελλάδας σε σχέση κυρίως με τον δυτικό ευρωπαϊκό χώρο.

- Οι 3 τάσεις:

   α. ελληνοκεντρική με αφομοιωμένο το ευρωπαϊκό πνεύμα (Μυριβήλης, Βενέζης)

   β. πιο ανοικτή στην Ευρώπη, χωρίς εθνικά όρια (Καστανάκης, Πολίτης, Τερζάκης, Θεοτοκάς)

   γ. μοντερνιστές, ριζική ρήξη με παράδοση, αντίδραση στις κοιν/πολιτικές συνθήκες, αμφιβολία για τη θέση του ατόμου μέσα στην κοινωνία, σχετικότητα της εξωτερικής πραγματικότητας. Όλα αυτά εκφράστηκαν τεχνοτροπικά με: τον κατακερματισμό των αφηγηματικών συμβάσεων, την κατάλυση της αναπαράσταση και τις νεωτερικές τους τεχνικές (Αξιώτη, Σκαρίμπας, Μπεράτης).

- Τι επέφερε την ρήξη με την παράδοση:

Αστικοποίηση πληθυσμού => πολιτική/κοινωνική κρίση => ανάγκη κοινωνικού αυτοπροσδιορισμού => αναταραχή, κινητικότητα => απομάκρυνση από την στατική ηθογραφία, η οποία δεν ικανοποιούσε πλέον τις σύγχρονες ανάγκες της εποχής.

- Οι 2 διαφορές:

Πριν: συλλογική ζωή της κοινότητας, προσήλωση στο αγροτικό και επαρχιακό περιβάλλον.

Τώρα: ατομικότητα, εσωτερικότητα, πολυπλοκότητα του ανθρ. ψυχισμού. Κέντρο βάρους οι πόλεις, η Αθήνα.

- Οι αντιδράσεις:

Θετική υποδοχή από την κριτική (βούληση ελεύθερη και αισιόδοξη, ματιά ερευνητική και άφοβη, πρωτοποριακή φαντασία, εμβάθυνση στο νόημα της κοινωνίας και του ανθρώπου χωρίς προλήψεις).

- Οι αντιφάσεις:

   α. αποδοχή παράδοσης =/= απόρριψη ηθογραφίας

   β. κοινωνικός προβληματισμός =/= έμφαση στην ατομικότητα-φαντασία-ελεύθερη κρίση κτλ.

   γ. έμφαση στο άτομο =/= δημιουργία ανθρώπινων τύπων που εντάσσονται σε ένα γενικότερο σύνολο.

- Ο κοινωνικός στόχος:

Πρόκειται για μια πεζογραφία προβληματισμού, φορέας ιδεολογιών που σκοπό έχει να συμβάλει στον αστικό εκσυγχρονισμό της κοινωνικής ζωής. Η κοινωνία αποτελεί ένα σύνολο προς μελέτη αλλά και αντανάκλαση της ατομικής ζωής. Επομένως, ο κοινωνικός προβληματισμός παραμένει κατά βάση ατομοκεντρικός.

- Μορφές και τρόποι αφήγησης:

   α. Πέρασμα από το διήγημα στο μυθιστόρημα ("όλα χωρούνε κι όλα επιβάλλεται να μπούνε στο μυθιστόρημα" Θεοτοκάς (δηλ. εσωτερική ζωή, θεωρητικός προβληματισμός, κοινωνική ματιά).. διέξοδος προς την απόλυτη ελευθερία της έκφρασης χωρίς θεματικούς ή άλλους περιορισμούς).

   β. Δυτικά λογοτεχνικά πρότυπα (νέες θεματικές-μορφές-αφηγηματικοί τρόποι)

       Νέα αφηγηματική τεχνική: ο εσωτερικός μονόλογος.

   γ. Ευρύτερες και πολυπρόσωπες αφηγηματικές συνθέσεις (πλατιά συνθετικά έργα)

   δ. πιο σύνθετη δομή οργανωμένης αφήγησης

- Παρατήρηση:

Σε γενικές γραμμές οι συγγραφείς δεν κατόρθωσαν να υλοποιήσουν όλους αυτούς τους στόχους.

12.2.1 Έννοια - πεζογράφοι της γενιάς του '30

- Ο ορισμός:

Μια ομάδα νέων του μεσοπολέμου που "ωρίμασαω" ανάμεσα στο 1930-40, με κοινά βιώματα, σαφείς νεωτερικές τάσεις και ιδεολογική χροιά (αν και όχι από όλους). Διάθεση να έρθουν σε ρήξη με το παρελθόν, να διαφοροποιηθούν με την κατεστημένη τάξη.

- Κοινός τόπος:

Ανταποκρίθηκαν στην πρόκληση για ανανέωση.

- Ονόματα:

Μυριβήλης, Θεοτοκάς, Βενέζης, Καραγάτσης, Πολίτης, Τερζάκης, Νάκου, Σκαρίμπας.

12.2.2 Οι 2 κυριότεροι σταθμοί

α) 1933:

   έτος-σταθμός

   α. λόγω πληθωρικής παραγωγής (από το 1930 το μυθιστόρημα μεσουρανεί)

   β. λόγω ανάπτυξης θεωρητικού λόγου γύρω από το νέο αυτό είδος.

β) 1936 και μετά:

   Πνευματική κρίση, εξαντλημένοι οι Αθηναίοι λογοτέχνες (Νέα Γράμματα).

   Οι λόγοι:

   α. ιδεολογικό αδιέξοδο αστικής τάξης

   β. μη ανταπόκριση του έργου τους στο αναγνωστικό κοινό

   γ. πτώση Βενιζέλου => μεταξική δικτατορία => διάψευση πρόθεσής τους να συμβάλουν με το έργο τους στον αστικό εκσυγχρονισμό της κοινωνικής ζωής.

- Η πορεία από 1936 και μετά:

Άλλαξαν στόχους και προσανατολισμό: επιστροφή στο παρελθόν, τόπο καταγωγής, ζωή γενέθλιας πόλης (Πρεβελάκης-το χρονικό μιας πολιτείας), παιδική/εφηβική ηλικία (Πολίτης-Eroica), ιστορία/πολιτιστική παράδοση (Π.Δέλτα-μυστικά του βάλτου).

ΟΙ 3 ΤΑΣΕΙΣ

12.3.1 Αιολική Σχολή (πεζογραφία ως μαρτυρία)

Οι γεννημένοι σε Λέσβο και μικρασιατικά παράλια. Αυτοί που έζησαν την κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας. Υπήρχαν δεσμοί μεταξύ τους, σχεδόν συνομήλικοι. Σχολή που διαμορφώθηκε σε έναν συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, στο πλαίσιο μιας πολύ συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Δεν είχε επιγόνους.

- Η θεματική:

η τραυματική εμπειρία των βαλκανικών πολέμων, της μικρασιατικής καταστροφής, της προσφυγιάς, της αιχμαλωσίας.

- Δραστηριοποίηση:

Λογοτεχνικοί και καλλιτεχνικοί σύλλογοι στη Λέσβο, εξέδιδαν εφημερίδες και λογοτεχνικά περιοδικά, γενικά είχαν αναπτύξη έντονη πνευματική δραστηριότητα ευρύτερα γνωστή ως "λεσβιακή άνοιξη / αναγέννηση". Η προσπάθεια συνεχίστηκε στην Αθήνα (λόγω εκπατρισμού), στο πλαίσιο της γενιάς του '30.

- Τα 3 χαρακτηριστικά της:

   α. αφήγηση βιωμένης εμπειρίας.

Ο σκοπός: να κρατήσουν ζωντανά στη συλλογική μνήμη τα κρίσιμα για την Ελλάδα ιστορικά γεγονότα. (Μυριβήλης, Βενέζης, Δούκας)

Η μέθοδος: με τη μορφή της μαρτυρίας, σε α' πρόσωπο πιστοποιώντας έτσι την αυθεντικότητά της. Λειτουργία της μνήμης, αναπαράσταση της βιωμένης εμπειρίας. Ημερολογιακές και αυτοβιογραφικές αφηγηματικές μορφές.

Η οπτική γωνία: αντιμιλιταριστικός και αντιηρωικός τόνος, αμφισβήτηση του επικού χαρακτήρα του πολέμου, τραγικότητα ατόμου και ανθρώπινης μοίρας.

Η αντίθεση: ατομικές ιστορίες =/= συλλογική εμβέλεια, εκφράζουν την ανθρώπινη διάσταση της δοκιμασίας του κάθε ανθρώπου στον πόλεμο, την υπαρξιακή αγωνία του θανάτου, τη φρίκη της βίας και του σωματικού πόνου.

Το αποτέλεσμα: Δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν στις φιλόδοξες μυθιστορηματικές επιδιώξεις της γενιάς, δεν κατόρθωσαν να πραγματοποιήσουν σύνθετες δομές.

β. σεβασμός στις ελληνικές παραδόσεις, "ελληνικότητα".

Το περιβάλλον: ο τόπος καταγωγής τους (Λέσβος-Ανατολή) με μια ολοφάνερη νοσταλγική διάθεση.

Η μέθοδος: φανερός ο απόηχος της παλαιότερης ηθογραφίας. Τοπικότητα (εκζήτηση δημοτικής, χρήση τοπικών ιδιολέκτων).

Η οπτική γωνία: προσήλωση στα εντόπια, λαϊκές παραδόσεις, αναζήτηση της "ελληνικότητας", της πολιτισμικής δηλαδή ταυτότητας/ιδιοσυστασίας του ελληνισμού, αναγκαιότητα να καταδειχθεί η πνευματική ιδιοφυία του ως αποτέλεσμα σύνθεσης χώρου/ανθρώπων (λόγω κατάρρευσης Μεγάλης Ιδέας). Έντονος ενδοσκοπικός εθνοτισμός. Η φύση - κύριο συστατικό εθνικής μοναδικότητας και ιδιοτυπίας - πνευματικοποιείται, γίνεται άυλη και αφηρημένη δύναμη (νησιά, Αιγαίο). Σθεναρή αντίδραση σε κάθε ξενόφερτο νεωτερισμό.

γ. ρεαλισμός και λυρισμός.

Η μέθοδος: Παλιές τεχνικές δοκιμασμένες στην ευρ. λογοτεχνία ήδη από τον 18ο αι (αυτοβιογραφικός λόγος, εύρημα χειρόγραφων επιστολών, μάρτυρας που αφηγείται στον συγγραφέα την ιστορία του χωρίς να φαίνεται η επέμβαση του συγγραφέα). Ωστόσο: λανθάνοντα στοιχεία επεξεργασίας (τολμηρές παρομοιώσεις, δηκτική ειρωνεία, ιδιαίτερα οξυμένο γλωσσικό αίσθημα, αλλεπάλληλες επεξεργασίες, εκφραστική "ωραιολατρία") που υποδηλώνουν το αντίθετο, την στάση του συγγραφία απέναντι στον πόλεμο, τον θάνατο, τη φύση, τη ζωή.

Το αποτέλεσμα: ένας συνδυασμός αυθεντικότητας και μυθοπλασίας, ένας συνδυασμός ρεαλισμού και έντονης ιμπρεσιονιστικής λυρικής έκφρασης. Ανάμειξη ονειρικού με πραγματικό => άνετα θα μπορούσαν να χαρακτηριστού και συμβολιστικά κείμενα.

-Πού απέτυχαν:

α. δεν ανταποκρίθηκαν στις σύνθετες μυθιστορηματικές δομές

β. δεν απέδωσαν αυτοτελείς και ολοκληρωμένους ανθρώπινους χαρακτήρες

γ. δεν μπόρεσαν να περιγράψουν την πολυπλοκότητα της σύγχρονης κοινωνικής ζωής.

- Πού πέτυχαν:

α. διατύπωσαν το αντιπολεμικό και αντιηρωικό τους μήνυμα χάρη στην έμφαση στον άνθρωπο και την ατομική εμπειρία του πολέμου

β. συντονίστηκαν με τους νέους ιδεολογικούς προσανατολισμούς της γενιάς

γ. το αίτημά τους ενσωματώθηκε στο κυρίαρχο αίτημα της "ελληνικότητας", που όμως τους κράτησε μακριά από τα ευρωπαϊκά λογοτεχνικά πρότυπα και από τολμηρότερους λογοτεχνικούς πειραματισμούς.

- Τα νεωτερικά στοιχεία:

α. αντιπολεμικό πνεύμα

β. προβολή ατομικού ως διεκδίκηση της προσωπικής ελευθερίας και αξιοπρέπειας

γ. έντονα λυρική έκφραση

δ. ενδελεχής αισθητική επεξεργασία της μορφής που άμβλυνε τα όρια του ρεαλισμού.

12.3.2 Αστικός ρεαλισμός (αθηναϊκό κέντρο)

- Διαφορές με Αιολική Σχολή:

α. οι αστικές καταβολές τους

β. η αστική τους παιδεία

γ. η μεγαλύτερη εξοικείωση με την ευρ. λογοτεχνική παραγωγή.

δ. απομακρύνονται από την βιωματική εμπειρία / αυτοβιογραφική μορφή

ε. πιο σύνθετες δομές, πειραματίζονται με νέες αφηγηματικές τεχνικε΄ς

στ. αφορίζουν την ρεαλιστική ηθογραφία

ζ. οι υποθέσεις εξελίσσονται στις πόλεις / Αθήνα (αστικό πλαίσιο δράσης)

η. κοινωνικός προβληματισμός με έντονη ιδεολογική φόρτιση

θ. έμφαση στο άτομο και την εσωτερική του ζωή

- Εκπρόσωποι:

Θεοτοκάς, Καραγάτσης, Τερζάκης, Πολίτης

- Θεματικές προτιμήσεις:

α. Θεοτοκάς, Αργώ (η ανάλυση παρακάτω)

Ανανέωσαν τη θεματολογία, την εμπότισαν με ιδεολογικό περιεχόμενο και κοινωνικό προβληματισμό. Επικεντρώθηκαν στην ψυχογραφική και κοινωνική ανάλυση της σύγχρονης ζωής στην πόλη. Ζωντανεύουν πρόσωπα από την σύγχρονή τους πραγματικότητα.

β. Κοσμάς Πολίτης, Eroica (η ανάλυση παρακάτω)

γ. Τερζάκης, Μενεξεδένια πολιτεία (ανάλυση παρακάτω)

Προβλήματα που προκύπτουν από ενδοοικογενειακές σχέσεις

δ. Καραγάτσης, Μεγάλη Χίμαιρα (ανάλυση παρακάτω)

Υλικό έξω από το πλαίσιο της προσωπικής τους ζωής και εμπειρίας.

- Αφηγηματικές τεχνικές και τεχνοτροπία:

α. γ' πρόσωπο, χρονικές ανακολουθίες, αλλαγές οπτικής γωνίας => πολυεπίπεδη αφήγηση που αντικατοπτρίζει την πολυπλοκότητα του ανθρ. ψυχισμού και της σύγχρονης ζωής.

β. εσωτερικός μονόλογος, ταύτιση χρόνου δράσης και αφήγησης => πλασματική εντύπωση ρεαλιστικής αμεσότητας (Πολίτης, Λεμονοδάσος)

γ. ήρωας σε γ' πρόσωπο => δεσμευμένος από την δική του οπτική γωνία (Πολίτης, Εκάτη)

δ. οπτική γωνία που αλλάζει συνεχώς, "παντογνώστης αφηγητής" => αποδέσμευση από το κεντρικό πρόσωπο, ευρείες δυνατότητε σύνθεσης. Παιχνίδι με τον χρόνο, εναλλαγή εσωτερικού μονολόγου - γ' προσώπου. Ποιητική γραφή, έκδηλη μουσικότητα λόγου, λυρικές περιγραφές, χρήση 15σύλλαβου (!), ρυθμικότητα, παρήχηση. Μη ρεαλιστικά στοιχεία στις περιγραφές, υποβλητική ατμόσφαιρα, ονειρικό στοιχείο. Συμβολιστική γραφή. (Eroica)

ε. απομάκρυνση από βιωματικό αυτοβιογραφικό πρότυπο. Απόσταση από τα γεγονότα όχι από ειρωνεία αλλά από συγκατάβαση => ύφος ψυχρό που όμως υπαινίσσεται τη βαθιά τραγωδία των ταπεινών ανθρώπων. Αιχμηρές μικρές λεπτομέρειες => φορτίζει συγκινισιακά με τρόπο αδρό και ανεπαίσθητο. (Τερζάκης).

στ. Αποστασιοποίηση και σε Θεοτοκά.

- Τεχνικές αδυναμίες του κειμένου του:

Η αντικειμενικότητα θεωρήθηκε ως ψυχρότητα ή αδυναμία να φορτίσει συγκινισιακά τους ήρωες (Αργώ, Θεοτοκάς). Επίσης, χρησιμοποίησε ελάχιστα νεωτερικές τεχνικές όπως ο εσωτερικός μονόλογος και ο ελεύθερος πλάγιος λόγος. => δεν αφήνει στους ήρωες περιθώρια αυτονομίας και δραματικής ανάδυσης, δείχνουν να μην συντονίζονται μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να χαθεί ο έλεγχος της αφηγηματικής οικονομίας (όλα για Θεοτοκά).

- Τα θετικά:

Λιτή, περιεκτική, υπαινικτική και εμμέσως σχολιαστική γραφή αδρά ειρωνική. Προσεκτικά επιλεγμένες λέξεις. Αφαιρετικές περιγραφές. Απόσταση που αφορά κυρίως στη δομή, τα πρόσωπα δονούνται από ρομαντικά πάθη και ένταση, "αποκρυστάλλωμα της εκρηκτικής εσωτερικότητας". Πρόσωπα ρομαντικά, αφού αναζητούν το απόλυτο => 3 τάσεις μέσα στην Αργώ: η ρεαλιστική (κοινωνία και πολιτική αρχών αιώνα), η μοντερνιστική (εσωστρέφεια, εξομολογητική διάθεση, σχετικότητα της αλήθειας) και η ρομαντική (ξεχείλισμα ψυχής, πλεόνασμα ζωής, καλλιτεχνικές ροπές των προσώπων).

ζ. πληθωρικότητα, ορμητικότητα γραφής. γ' πρόσωπο, παντογνώστης αφηγητής. Εσωτερικός μονόλογος που βάζει τον αναγνώστη στη ροή συνείδησης των ηρώων. Άμεσα αντιληπτή η επέμβαση του συγγραφέα. Ψυχολογία που απορέει από την εξωτερική συμπεριφορά και εξέλιξη της δράσης. Περιγραφικός, όχι αναλυτικός. ανάμειξη ωμού ρεαλισμού με λυρ΄κή διάθεση (Καραγάτσης, Μεγάλη Χίμαιρα)

Ρεαλισμός και εσωτερικότητα

Πρωτοποριακοί, μόνο όμως ως προς το ιδεολογικό τους προβληματισμό. Στα τεχνοτροπικά η Αιολική Σχολή, μάλλον πειραμματίστηκε περισσότερο (Beaton.. ισχύει;)

Έθεσαν ευρύτερους στόχους, έναν προβληματισμό γύρω από τον τρόπο με τον οποίο το άτομο βιώνει τις σύγχρονες κοινωνικές σχέσεις στην οικογένεια, στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.

-Αντιφατικός στόχος:

Από τη μια η απεικόνιση της κοινωνίας (δηλ. ρεαλισμός), από την άλλη εστίαση στην εσωτερική ζωή και ψυχισμό του ατόμου (δηλ. λυρισμός, ποιητικά στοιχεία, νέες αφηγηματικές τεχνικές όπως ο εσωτερικός μονόλογος ή ο ελεύθερος πλάγιος λόγος, παντογνώστης αφηγητής)

- Η νέα οπτική γωνία:

Η υποκειμενική πρόσληψη και ερμηνεία της πραγματικότητας. "Ροή συνείδησης": ως η πλέον πειστική μίμηση της εσωτερικής πραγματικότητας που αποκαλύπτει τη διαμεσολάβηση του συγγραφέα, καθώς και τον πλασματικό ρεαλισμό της εξωτερικής.

12.3.3 Μοντερνιστικές αναζητήσεις

- Γενικά γνωρίσματα:

Έντονα επηρεασμένοι από Ευρώπη, γραφή ριζοσπαστική (συγγενεύει με υπερρεαλισμό), έμφαση στην ενδοσκόπηση και τις εσωτερικές διαδρομές σκέψης-συναισθήματος, αλλοίωση σχέσης αφήγησης με αντικειμενικότητα.

- Γνωρίσματα μοντέρνου μυθιστορήματος:

α. Απόλυτα υποκειμενική και εσωτερικευμένη πρόσληψη πραγματικότητας (υποσυνείδητο, υπερρεαλισμός).

β. Δεν υπακούει στις γνωστές δομές χρόνου-χώρου, συχνά απουσιάζει πλήρως η πλοκή.

γ. Νέες τεχνικές: εσωτερικός μονόλογος, ελεύθερη εκφορά του λόγου, άλογο στοιχείο, ροή συνείδησης.

δ. Όχι παντογνώστης αφηγητής, αλλά με εσωτερικευμένη και περιορισμένη οπτική γωνία ή και πολλαπλές οπτικές γωνίες.

ε. Η εκφορά του λόγου δεν υπακούει στη λογική της αντικειμενικής αναπαράστασης/χρονική αλληλουχία, αντίθετα: αποσπασματική, με συγκοπές, χάσματα, ανώμαλη στίξη.

- Εκπρόσωποι:

Πεντζίκης, Σκαρίμπας, Αξιώτη

- Κριτική:

Αμήχανη. Άλλοι καταδίκασαν, άλλοι δέχτηκαν με επιφυλάξεις, άλλη σιώπησαν

- Η οπτική γωνία:

Μεταφυσική στροφή προς τα ένδον, αναζήτηση της έννοιας της ύπαρξης, μετατόπιση σε μια πραγματικότητα νέα που πρέπει να δημιουργήσουμε. Αδιάκοπη σύγχυση ζωής και ονείρου. Εξατομίκευση αντικειμενικού. Συμβολισμός. Τάση φυγής. Ιμπρεσιονιστική απόδοση και ονειρική διάθεση.

α. Πεντζίκης, Σκαρίμπας, Αξιώτη (οι αναλύσεις παρακάτω)

Στοιχεία αφηγηματικής τεχνικής:

Δυο βασικα στοιχεια αφηγηματικου εργου: χρονος και οπτικη γωνια- ο χρονος σχετιζεται με τον τροπο της αφηγησης, παρατακτικη/γραμμικη ή πιο σύνθετη, με πολλα εναλλασσομενα επιπεδα χρόνου, χώρου και προοπτικης.

Στοιχεία που διαχωρίζουν το αφηγηματικό από το θεατρικό έργο: Vitti 1.ο χρόνος που συνδέεται με τη δομή της αφήγησης η οποία είναι παρατακτική /γραμμική( Αιολική Σχολή) ή σύνθετη (Αστικός ρεαλισμός και Μοντερνισμός). 2. η οπτική γωνία είτε είναι αμετακίνητη είτε εναλλασσόμενη (ειρωνική αποστασιοποίηση).

Αιολική σχολή τα περισσοτερα παρατακτικη οργανωση-Τα περισσοτερα του αστικου ρεαλισμου και ολα των μοντερνιστων συνθετη οργανωση- στον τρόπο της αφηγηση και

Αφηγηματική οργάνωση: Αιολική σχολή: οργανώνουν συνήθως παρατακτικά την αφήγησή Αστικός ρεαλισμός μοντερνιστές: προτιμούν συνθετότερη οργάνωση.

1) η έννοια του παντογνωστη αφηγητη, σε όλα τα μυθιστορηματα (παντογνωστης ειναι ο μυθιστοριογραφος της ορθοδοξης παραδοσης (δυτικων προδιαγραφων) ο οποίος γνωριζει τις σκεψεις ολων των προσωπων του, ολα τους τα μυστικα, και τα κρατα κρυφα από καποια μεριδα του φανταστικου πληθυσμου του-παντογνωστης ειναι συνηθως ο συγγραφεας μυθιστορηματων συνετης δομης, εχει ετσι τη δυνατοτητα να μετακινει τον αναγνωστη αναμεσα σε χωροχρονους διαφορετικους

2) Εκφορά της αφήγησης = Σε α΄ σε β΄ και σε γ΄ ενικο. Το α΄ προσωπο ταυτιζεται συχνα με τον συγγραφεα, ενω το γ΄ επιτρέπει στον συγγραφεα να τηρησει τις αποστασεις του- όταν ο λογος εκφερεται σε α΄ προσωπο έχουμε να κανουμε με ευθυ λογο, όταν εκφερεται σε γ΄ προσωπο έχουμε πλαγιο λογο –ενδιαμεση κατηγορια ο ελευθερος πλαγιος ή ανεξαρτητος πλαγιος λογος= δεν είναι ουτε ευθυς ουτε πλαγιος, καθως συναιρει το λογο του αφηγητη και του ηρωα.

Στον ανεξαρτητο πλαγιο που μιλα σε γ΄ προσωπο ο συγγραφέας –για λογαριασμο όμως ενος προσωπου του εργου του (με λέξεις κι εκφρασεις που ταιριαζουν στο προσωπο αυτο)- οπτικη γωνια=η σκοπια από την οποία γινεται η αφηγηση- όταν η οπτικη γωνια ενος συγγραφεα ειναι αμετακινητη η οράνωση του υλικου ειναι απλη και η προοπτικη λιγοτερο ευελικτη- αντιθετα, η εναλλαγη οπτικης γωνιας επιτρεπει τη δημιουργια της ειρωνικης αποστασιοποιησης= αποσταση αναμεσα στον αφηγητη και τα προσωπα του εργουèκαι του αναγνωστη απο τα προσωπα αυτα- η πιο περιπλοκη αλλαγη οπτικης γωνιας στην Eroica-τα περισσοτερα της γενιας του ’30 όμως χαρακτηριζονται απο αυτοβιογραφικοτητα χωρις υποψια ειρωνικης προοπτικης-

Ρόλος οπτικής γωνίας του συγγραφέα στο μυθιστόρημά του: όταν είναι σταθερή το μυθιστόρημα έχει απλούστερη δομή. Όταν εναλλάσσεται η οπτική γωνία της αφήγησης ο αφηγητής αποστασιοποιείται από τα πρόσωπα του έργου του. (ειρωνική αποστασιοποίηση) Πολίτης Eroica

Εσωτερικός μονόλογος= Ο χωρίς ακροατή λόγος είτε σε α΄, γ΄ πρόσωπο εκφράζοντας τις πιο ενδόμυχες σκέψεις μέσα από ευθείς φράσεις. Οι μοντερνιστές ασχολήθηκαν περισσότερο με το εσωτερικό μονόλογο.\Ο λογος χωρις ακροατη και ο μη απαγγελομενος, στον οποιο ενα προσωπο εκφράζει την πιο ενδομυχη σκεψη του, αυτη που ειναι πλησιεστερη προς το ασυνειδητο-προγενέστερη καθε λογικης οργανωσης, εκφρασμενη μεσω ευθεων φρασεων, περιορισμενων στην ελαχιστη δυνατη συνταξη, ουτως ωστε να δοθει η εντυπωση οτι λεει κανεις ο,τι του περνα απ’το μυαλο (Βιττι) -η ροη της συνειδησης, εντονο ενδιαφέρον για τον εσωτερικο ανθρωπο, την εσωτερικη περιπετεια (αναλογο και το άλογο στοιχείο και η αδεσμευτη συγκινησιακη αλληλουχια του ποιητικού λόγου στη μοντερνα ποιηση) καλλιεργηθηκε κυριως απο τους μοντερνιστες πεζογραφους-εκφερεται είτε σε α΄ είτε σε γ΄ προσωπο- σε α΄ προσωπο έχουμε ευθυ λογο, σε γ΄ προσωπο έχουμε ανεξαρτητο πλαγιο λογο

Tο γεγονός της Μικρασιατικής Καταστροφής και της ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας προηγήθηκε μιας σημαντικής λογοτεχνικής γενιάς στον ελλαδικό χώρο, της γενιάς του Μεσοπολέμου ή Γενιάς του ’30, πάνω στην οποία και έριξε βαρύ τον ίσκιο του. O ενθουσιώδης ελληνοκεντρισμός και ο ρομαντισμός της Μεγάλης Ιδέας που επηρέαζε το έργο των πεζογράφων της προηγούμενης εικοσαετίας, βενιζελικών και αντιβενιζελικών, ξαφνικά δέχθηκαν ισχυρό πλήγμα. H Γενιά του ’30 σημαδεύει αυτή την τραγική στροφή στην ελληνική πνευματική δημιουργία και προετοιμάζει τις ρεαλιστικότερες μορφές τέχνης που θα ακολουθήσουν στη μεταπολεμική πεζογραφία. Ένα μεγάλο μέρος των λογοτεχνών της Γενιάς του ’30 προέρχεται από τις πνευματικές και κοινωνικές εστίες της M. Aσίας: ο Φώτης Kόντογλου από το Aϊβαλί, ο Θράσος Kαστανάκης από την Kωνσταντινούπολη, ο Hλίας Bενέζης από το Aϊβαλί, ο Kοσμάς Πολίτης από τη Σμύρνη, ο Γιώργος Θεοτοκάς απο την Kωνσταντινούπολη. Στα έργα τους η Μικρασιατική Καταστροφή δεν είναι το μοναδικό κεντρικό θέμα. H ζωή στις πόλεις που άφησαν, οι παιδικές και εφηβικές τους αναμνήσεις, ο εύρωστος, κοσμοπολίτικος κοινωνικός περίγυρος της «χαμένης πατρίδας» αναδύονται μέσα από τα μυθιστορήματά τους και έρχονται σε αντίθεση με τις δραματικές αφηγήσεις της καταστροφής. Oι αναμνήσεις αυτές είναι ο πρώτος «χρόνος» στη λογοτεχνία της καταστροφής. Αυτό καθεαυτό το γεγονός της Μικρασιατικής Καταστροφής αναλύεται στο έργο των λογοτεχνών του Μεσοπολέμου σε τρεις φάσεις: Στη φάση του ξεριζωμού των ανθρώπων από τη M. Aσία, στη φάση του ερχομού τους ως προσφύγων στον ελλαδικό χώρο, και στη φάση της εγκατάστασης και της προσπάθειας ενσωμάτωσης. H θέση που παίρνουν όσοι μιλούν για το γεγονός είναι η θέση του πρόσφυγα. H φωνή του ντόπιου που δέχεται τον πρόσφυγα διαθλάται σχεδόν πάντα μέσα από την προσφυγική ψυχολογία.

Tο μεγαλύτερο μέρος της Γενιάς του ’30 είναι αυτόπτες μάρτυρες κάποιας φάσης ή και όλων των φάσεων της καταστροφής: κανείς τους δεν είναι συναισθηματικά αποστασιοποιημένος από το γεγονός· όλοι τους σχεδόν το περιγράφουν ως μια άφατη καταστροφή και μια τραγική μοίρα που σημαδεύει όχι μόνο τις ζωές των ατόμων αλλά και τη συλλογική συνείδηση και μνήμη. Ωστόσο ιδεολογικά δεν ανήκουν όλοι στους ίδιους χώρους: ο σημαντικότερος αντίλογος γίνεται ανάμεσα σε φιλελεύθερους και αριστερούς, οι οποίοι στη δεκαετία 1910-1920 αρχίζουν να αρθρώνουν έναν συνειδητό πολιτικοκοινωνικό λόγο. Eξάλλου έχουμε να κάνουμε με μια περίοδο της ελληνικής ιστορίας κατεξοχήν ταραγμένη και διχασμένη ιδεολογικά: ο διχασμός προέρχεται ως έναν μεγάλο βαθμό από την κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας και από την πολιτική διελκυστίνδα που αναπτύχθηκε γύρω και μετά τη μικρασιατική εκστρατεία και την άδοξη έκβασή της. Tο θέμα της «προσφυγιάς» και της αναγκαστικής μετακίνησης πληθυσμών είναι ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει ένα ευρύ φάσμα κοινωνιολόγων, ανθρωπολόγων αλλά και ιστορικών. Είτε δούμε την επιβεβλημένη ρήξη του κοινωνικού χρόνου και των κοινωνικών ορίων που υφίσταται ο πρόσφυγας ως απώλεια της εστίας και ψυχολογική αστάθεια του ατόμου που «εκπατρίζεται», που χάνει τις πολιτισμικές του αναφορές αλλά και την οικογένειά του και τους ανθρώπινους δεσμούς του, είτε τη δούμε ως αίτιο δημογραφικής, διοικητικής ή οικονομικής ανατροπής τόσο για το χώρο αναχώρησης όσο και για το χώρο υποδοχής, το προσφυγικό ζήτημα δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί εκτός της συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας που το προκαλεί, το διαχειρίζεται, και το αναπαριστά. Έτσι οι συγγραφείς του Μεσοπολέμου αντιμετωπίζουν τη Μικρασιατική Καταστροφή και την άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα σαν έναν τραγικό ξεριζωμό που ανέτρεψε όχι μόνο την κοινωνική υπόσταση των ανθρώπων της M. Aσίας αλλά και αυτό καθεαυτό τον ανθρώπινο χαρακτήρα τους: στα έργα της εποχής, είτε αναφέρονται στη βεβιασμένη αναχώρηση που ακολούθησε την αποτυχία της μικρασιατικής εκστρατείας και την καταστροφή της Σμύρνης, είτε στην οργανωμένη αναχώρηση που ακολούθησε την ανταλλαγή των πληθυσμών, οι άνθρωποι της M. Aσίας εμφανίζονται ως ανθρώπινα ράκη, χωρίς στέγη και τροφή, κάποτε και χωρίς την αξιοπρέπεια που ενδύεται η ένταξη σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό και εθνικό σύνολο. Κοινός όρος αυτής της λογοτεχνίας είναι ο εθνικός της προσανατολισμός: στον απόηχο ακόμη της Μεγάλης Ιδέας οι πρόσφυγες συνεχίζουν να είναι Έλληνες, τα «αδέλφια» του ελλαδικού πληθυσμού, μαζί τους κουβαλάνε το χώμα της «πατρίδας» τους αλλά και κάποτε τα οστά των προγόνων τους, όλα τα σύμβολα της «εγκατάστασης» που τα χρόνια εκείνα αποκτούν εθνικές διαστάσεις. Στη λογοτεχνία της Μικρασιατικής Καταστροφής οι ήρωες, θετικοί ή αρνητικοί, είναι πάντα οι πρόσφυγες, οι ντόπιοι περιγράφονται μόνο ως κοινωνία υποδοχής: καταγγέλλονται για την άρνησή τους να ενσωματώσουν τους πρόσφυγες ή εξιδανικεύονται για την υποδοχή και τον ανθρωπισμό τους. Είμαστε ακόμη μακριά από την εποχή που η λογοτεχνία, όπως και η ιστορία και η ανθρωπολογία, θα μελετήσει τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών ως παράδειγμα, θα λάβει υπόψη της τη διεθνή συγκυρία και θα επιχειρήσει να ανιχνεύσει την πολιτισμική συνάντηση των δύο κοινωνιών, απαλλαγμένη από ηρωισμούς και τραγικότητες: ίσως ένα τέτοιο παράδειγμα να είναι, πολύ αργότερα, η Λωξάντρα της Mαρίας Ioρδανίδου. Για τη μεταπολεμική λογοτεχνία και τους αριστερούς λογοτέχνες, οι Μικρασιάτες πρόσφυγες είναι τα οικτρά θύματα ενός απάνθρωπου ιμπεριαλισμού, αλλά και μια από τις όψεις του κοινωνικού περιθωρίου που δημιούργησαν οι πόλεμοι και η βιομηχανική εξέλιξη στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου και μετά: αντιμετωπίζονται, ωστόσο, ακόμα σαν ένα ενιαίο εθνικό προλεταριάτο, χωρίς βούληση, κοινωνικές διαβαθμίσεις ή ιδεολογικές αποχρώσεις.

1.2. Οι λογοτέχνες

Ένας από τους σημαντικότερους πεζογράφους της Μικρασιατικής Καταστροφής και της Γενιάς του ’30 είναι ο Στράτης Μυριβήλης –ψευδώνυμο του Σ. Σταματόπουλου (1892-1969). H λογοτεχνική του μαρτυρία έχει ιδιαίτερο βάρος καθώς συμμετείχε σε όλους τους πολέμους, από το 1912 μέχρι την εκστρατεία του 1922. Γεννήθηκε στη Μυτιλήνη. Πολιτογραφήθηκε στη Γενιά του ’30 και στη λογοτεχνία της Μικρασιατικής Καταστροφής με το μυθιστόρημα ΗZωή εν Tάφω, που δημοσιεύθηκε πρώτη φορά στην Αθήνα το 1930. Eίναι ένα έργο που αποπνέει μια έντονη αντιπολεμική στάση, ακολουθώντας την αντιπολεμική παράδοση του Έριχ Μαρία Ρεμάρκ. O πόλεμος και η ιμπεριαλιστική ανοησία των αρχηγών των κρατών και των ανώτατων στρατιωτικών είναι οι κύριοι υπεύθυνοι για τη δυστυχία του απλού στρατιώτη που δεν έχει καμία διάθεση να γίνει εθνικός ήρωας σφάζοντας αθώους και ανυποψίαστους τουρκικούς πληθυσμούς –κυρίαρχη στάση που την ξαναβρίσκουμε και στις συλλογές των διηγημάτων του: Tο γαλάζιο βιβλίο (1934), Tο πράσινο βιβλίο (1935), Tο κόκκινο βιβλίο (1952) και Το βυσσινί βιβλίο (1959)–, αλλά δεν έχει και καμία διάθεση να πεθάνει. Μέσα από τις ρεαλιστικές αντιπολεμικές σκηνές του έργου, όπου κυριαρχεί η φρίκη του πολέμου, αναδύεται η λατρεία για τη ζωή. Στη συνέχεια του έργου, στο μυθιστόρημα H δασκάλα με τα χρυσά μάτια, που γράφτηκε το 1933, η κριτική στάθηκε διστακτική απέναντι στον έκδηλο αντιεθνικισμό του και στη φυσιογνωμία του αντιήρωα Βρανά, και προτίμησε να ασχοληθεί με τον νατουραλιστικό λυρισμό της φύσης και του έρωτα που ήταν διάχυτος στο βιβλίο. Λυρισμός και καθημερινότητα που θα οδηγήσουν τον συγγραφέα να ανιχνεύσει μια ειρηνική εικόνα της εγκατάστασης των προσφύγων στο έργο του Παναγιά η γοργόνα (1949), όπου το τραγικό στοιχείο απομακρύνεται από το θέμα της προσφυγιάς και ξαναγυρνά στις πρωτογενείς μορφές του άνδρα και της γυναίκας και στο αιώνιο στοιχείο της θάλασσας. Από την άποψη αυτή ο Μυριβήλης εκφράζει ίσως την πιο αντιδραστική πλευρά μιας ελεγειακής, τραγικής λογοτεχνίας, και μιας απεγνωσμένης γενιάς που ακολούθησε τη Μικρασιατική Καταστροφή.

O Hλίας Bενέζης (ψευδώνυμο του H. Μέλλου, 1904-1973) γεννήθηκε στο Αϊβαλί. Έφηβος ακόμη, το 1922, στρατολογήθηκε στα καταναγκαστικά τάγματα εργασίας που συγκροτούσαν οι Τούρκοι από τον ελληνικό πληθυσμό της M. Ασίας και τα έστελναν στην ενδοχώρα: η εμπειρία αυτή έδωσε το πρώτο του βιβλίο, Tο νούμερο 31328 (1931), όπου ο ρεαλιστικός εφιάλτης ενός αιχμαλώτου έχει ωστόσο εθνικό πρόσωπο, είναι ο «βάρβαρος Τούρκος», κλίμα που συναντάμε και σε έναν άλλον πεζογράφο της γενιάς αυτής, τον Στρατή Δούκα, στο έργο του H ιστορία ενός αιχμαλώτου (1929). Mε τη μετέπειτα λογοτεχνική του παραγωγή ο Ηλίας Βενέζης εκπροσωπεί την τραγική πλευρά της Μικρασιατικής Καταστροφής: στη Γαλήνη (1939) μιλάει για το δράμα του πρόσφυγα, την απώλεια και τη νοσταλγία της πατρίδας, τις δυσκολίες της προσαρμογής στον καινούριο τόπο. H ίδια νοσταλγία διαπνέει και την Αιολική γη (1943), όπου η χαμένη πατρίδα εξιδανικεύεται, παίρνει τις διαστάσεις του ονειρικού χώρου και την ασάφεια του παραμυθιού.

O Γιώργος Θεοτοκάς (1905-1966), αντίθετα με τους προηγούμενους, δε διαχειρίζεται τις μικρασιατικές του μνήμες ούτε με νοσταλγία ούτε με πάθος. Η Κωνσταντινούπολη του Λεωνή (1940) μοιάζει να είναι ο κοινωνικός και πολιτισμικός περίγυρος ενός ανήσυχου εφήβου από ευκατάστατη οικογένεια, μια μεγαλούπολη της Ανατολής, που ζει στο κέντρο των διεθνών πολιτικών εξελίξεων και ιδεολογικών ζυμώσεων: έτσι το μυθιστόρημα του Θεοτοκά τοποθετεί για πρώτη φορά τον μικρασιατικό ελληνισμό μέσα στο ρεύμα μιας ευρύτερης «πολυεθνικής» ιστορίας, που έχει υπερβεί τα όρια των εθνικών εστιάσεων της Γενιάς του ’30. Στην Αργώ (1936), η προσφυγιά στους δρόμους και τις συνοικίες της Αθήνας μοιάζει να είναι αντικείμενο μιας προσεκτικής ρεαλιστικής παρατήρησης και γραφής, απαλλαγμένης από το συναισθηματισμό της γενιάς του συγγραφέα. Αντίθετα, στο Ταξίδι στη Μέση Ανατολή και το Άγιο Όρος (1961), η επαφή με τον «Μείζονα Ελληνισμό» προκαλεί στο συγγραφέα μια βαθύτερη συγκίνηση και ξυπνά μέσα του τη θέρμη της οικείας μνήμης. Στο έργο αυτό, το ταξίδι στη Μικρά Aσία πριν από την καταστροφή γίνεται ο «τόπος» επιστροφής στην παράδοση, επομένως και ο δίαυλος για την αναζήτηση μιας νέας, εσωτερικής, εθνικής ταυτότητας.

Από τους σημαντικότερους πεζογράφους μας, ο Στράτης Μυριβήλης ανήκει στη γενιά του ’30, αν και μεγαλύτερης ηλικίας. Γεννήθηκε ως Ευστράτιος Σταματόπουλος στις 30 Ιουνίου 1892 στην τουρκοκρατούμενη Συκαμιά της Λέσβου. Μέτριος μαθητής, στο δημοτικό αποφοιτά το 1909 από το Γυμνάσιο Μυτιλήνης. Από τα μαθητικά του χρόνια έρχεται σε επαφή με σημαντικά κείμενα του δημοτικισμού, που διαμορφώνουν τη λογοτεχνική και γλωσσική του συνείδηση. Κείμενά του δημοσιεύονται ήδη σε περιοδικά της Σμύρνης και της Μυτιλήνης.

Το 1912 τον βρίσκουμε να φοιτά στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, εργαζόμενος συγχρόνως ως δημοσιογράφος. Το Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς διακόπτει τις σπουδές του και κατατάσσεται ως εθελοντής στο στρατό. Λαμβάνει μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους, τραυματίζεται στη μάχη του Κιλκίς το 1913 και επιστρέφει στην Αθήνα. Η Λέσβος είναι ήδη απελευθερωμένη από τον τουρκικό ζυγό και ο Μυριβήλης αποφασίζει να επιστρέψει στα πάτρια εδάφη, όπου εργάζεται ως δημοσιογράφος. Το 1915 κυκλοφορεί το πρώτο βιβλίο του, τη συλλογή διηγημάτων «Κόκκινες Ιστορίες».

Το 1917, κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, στρατεύεται εκ νέου και λαμβάνει μέρος στις επιχειρήσεις στη Μακεδονία. Εκεί αρχίζει να γράφει το αριστούργημά του «Η Ζωή εν Τάφω». Το 1920 παντρεύεται την προσφυγοπούλα Ελένη Δημητρίου και αποκτούν τρία παιδιά. Λαμβάνει μέρος και στη Μικρασιατική Εκστρατεία και μετά την καταστροφή επιστρέφει δια μέσου Θράκης στη Μυτιλήνη. Θα παραμείνει στο νησί ως το 1932, οπότε επιστρέφει στην Αθήνα. Κύρια επαγγελματική του απασχόληση όλο αυτό το διάστημα παραμένει η δημοσιογραφία.

Το 1924 δημοσιεύει σε πρώτη έκδοση το «Η Ζωή εν τάφω», το οποίο θα γίνει γνωστό και θα σημειώσει μεγάλη επιτυχία στη δεύτερη έκδοσή του το 1930, όταν θα λάβει την οριστική μορφή του. Πρόκειται για ένα αντιπολεμικό μυθιστόρημα με τη μορφή ημερολογίου, επικό, ρεαλιστικό, αλλά και λυρικό. Κεντρικό πρόσωπο, ο φοιτητής - λοχίας Αντώνης Κωστούλας, που καταγράφει στο ημερολόγιό του, όχι την ηρωική, αλλά τη φρικτή πραγματικότητα του πολέμου.

Ακολούθησε ένα ακόμη σπουδαίο μυθιστόρημά του, «Η Δασκάλα με τα χρυσά μάτια» (1933), που μεταφέρθηκε στη μικρή οθόνη από τον Κώστα Αριστόπουλο το 1978. Η ατμόσφαιρα του πολέμου είναι κι εδώ παρούσα, καθώς ο ήρωας επιστρέφει από τον πόλεμο στη Μυτιλήνη, όπου βασανίζεται ανάμεσα στο σεβασμό προς τη μνήμη του σκοτωμένου φίλου του και στον έρωτα που αισθάνεται για τη χήρα εκείνου.

Το 1938 ο Μυριβήλης διορίζεται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, ενώ από το 1946 έως το 1950 είναι διευθυντής προγράμματος στο Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας. Το 1958 εκλέγεται τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Εξακολουθεί με εντατικούς ρυθμούς τη λογοτεχνική του παραγωγή με μια σειρά από διηγήματα, τα οποία συγκέντρωνε σε βιβλία, χαρακτηρίζοντάς τα κάθε φορά και με διαφορετικό χρώμα: «Το πράσινο βιβλίο» (1935), «Το γαλάζιο βιβλίο» (1939), «Το κόκκινο βιβλίο» (1952) και «Το βυσσινί βιβλίο» (1959).

Ένα από τα διηγήματα του «Γαλάζιου Βιβλίου» το επεξεργάστηκε περισσότερο για να προκύψει η θαυμάσια νουβέλα «Βασίλης ο Αρβανίτης» (1943). Είναι η ιστορία ενός λαϊκού ανθρώπου, γεμάτου ομορφιά και ζωική ορμή, που περιφρονεί τις κοινωνικές συμβάσεις. Ξεπερνά, όμως, το όριο και φθάνει στην «ύβρη» και μαζί στην καταστροφή. Με αρκετή καθυστέρηση, ο Μυριβήλης μας δίνει ένα ακόμη μυθιστόρημα το 1949, την «Παναγιά τη Γοργόνα», την ιστορία μερικών προσφύγων που εγκαθίστανται σ’ ένα παραθαλάσσιο χωριό της Μυτιλήνης.

Ο Στράτης Μυριβήλης τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Πεζογραφίας το 1949 και προτάθηκε τρεις φορές για το Νόμπελ. Η αγάπη για τη ζωή, για τον άνθρωπο και το φυσικό του περιβάλλον θα παραμείνει ο συνεκτικός ιστός της σκέψης του και ολόκληρου του έργου του. Η αντιπολεμική θεματολογία, το λυρικό και ποιητικό ύφος, η καλοδουλεμένη γλώσσα ενός μεγάλου τεχνίτη του λόγου, κατατάσσουν τον Μυριβήλη ανάμεσα στους μεγάλους συγγραφείς μας. Πέθανε στις 19 Ιουλίου 1969, έπειτα από μακροχρόνια ασθένεια, σε ηλικία 78 ετών. Τα βιβλία του Στράτη Μυριβήλη κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «ΕΣΤΙΑ».