3 Прадстаунiкоу кнiжнай асветы старажытнага перыяду нашай ricторый трэба адзначыць: у Смаленску - Клiмента Смаляцiча, у Ту­раве - Шрылу Тураускага, у Полацку - князёуну Прадславу-Ефрасшню.

Клiмент Смаляцiч жыу у першай палове XII ст. Як паведамляе летапiс, гэта быу кнiжнiк, раунi якому не было на усёй Pyci. Жыу ён у манастыры, але больш быу вучоным, чым манахам. У яго келлi побач з кнiraмi Святога Пiсання можна было знайсцi кнiri айцоу царквы (так звалi багасловау, якiя сфармулявалi дагматыку, правiлы богаслужэння, законы унутранага жыцця). 3 ix ён даведвауся пра антычных аутарау: Гамера, Платона, Арыстоцеля. Паводле звестак, якiя дайшлi да нас, Клiмент быу вельмi працавiтым аутарам: ён напiсау шмат кнir, казанняу (пропаведзяу), пасланняу, тлумачэнняу. 3 ycix гэтых матэрыялау да нашага часу дайшло толькi. адно пасланне, напiсанае клiментам смаленскаму святару Фаме. Гэта пасланне мае вялiкую каштоунасць, таму што яно сведчыць пра накiрунак думак Клiмента i яго сучаснiкау. Мы бачым, што грамадства таго часу цiкавiлася нaвyкoвa-pэлiгiйнымi пытаннямi Святога Пiсання. Адны казалi, што разумець Бiблiю трэба так, як яна напiсана, г. зн. лiтаральна, другiя не задавальнялiся тaкiм тлумачэннем i даводзiлi, што зразумець свяшчэнныя кнiri магчыма толькi з дапамогай свецкай навукi. Сам Клiмент (з 1147 па 1154 г. з'яуляуся мiтрапалiтам кiеускiм), як гэта бачна па накiрунку яго думкi, прытрьмлiвауся апошняга пункту гледжання.

Кiрыла Typaycкi - другi прадстаунiк асветы XII ст. -паходзiу сям,i заможных гараджан. Byчылi яго грэкi. По-

тым ён стау манахам-пустэльнiкам. Калi вызвалiлася епiскапская кафедра у Тураве, яго абралi enicкanaм. Праваслауная царква прылучыла Кiрылу Тураускага да лiку святых. Гэта быу не столькi кабiнетны вучоны, колькi выдатны царкоуны аратар. iмя яго сустракаем у агульных курсах рускай лiтapaтypы старажытнага перыя­ду. Прамовы Кiрылы уяуляюць сабой узоры царкоунага красамоуства таго часу. Яго казаннi i павучаннi створаны на асновах вiзантыйскай pыторыкi. Cучаснiкi дaлi яму назву Златавуста (задоуга да кiрылы жыу выдатны царкоуны аратар, адзiн з айцоу усходняй (праваслаунай) царквы iаан (каля 350 - 407), якога за красамоуства нaзвaлi Златавустам).

Прадслава-Ефрасiння, князёуна полацкая, таксама жыла у XII ст. Яна была унучкай полацкага князя-чарадзея Усяслава. Як апавядаюць паданнi, яна сваей прыгажосцю i розумам стаяла вышэй за уcix cвaix сучаснiц. Жanixi npaciлi рукi князёуны, але яна адмаулялася icui. замуж. Бацькi хацелi аддаць яе замуж прымусам. Дазнаушыся пра гэта, яна цiшком пакiнула родную сям'ю i уцякла у жаночы манастыр, на чале якога стаяла яе цётка. Бацькi пpaciлi яе вярнуцца дадому. Прадслава ж засталася у манастыры i праз некаторы час прыняла пострыг. Яшчэ у доме бацькоу Прадслава любiла у час адпачынку чытаць кнiri, што у тыя часы было рэдкай з'явай у грамадстве. Прыняушы манаства, яна стала працаваць над nepanicвaннeм кнiг. Вакол яе аб'ядноувалiся шматлiкiя паслядоунiкi асветы i кнiжнасць Манастыр, у якiм жыла i працавала Прадслава Ефрасiння, паступова стау буйным рэлiгйным i культурным цэнтрам, адкуль кнiri разыходзiлiся па ycix заходнiх землях Pyci. У сталым узросце Прадслава здзейснiла паломнiцтва у Палесцiну i iepyсалiм. Там яна i памерла у 1167 г. Мошчы Ефрасннi Полацкай знаходзяцца цяпер у Спаса-Ефрасiннеускiм манастыры, пабудаваным ею (часткова захавауся да нашiх дзён).

Шырокае развiццё На беларускiх землях атрымала прiкладное ма-стацтва. Нават звычайныя прадметы з дрэва, косцi, глiны, металу упрыгожвалiся разьбой, iнхрустацыяй Своеасаблiвая у гэтым сэнсе прыгажосць керамiкi XI XIII стст. У ёi мы не знойдзем яскравасцi маляушчых спалучэння пералiвалiся сонечнага спектра шкла. Яе прыгажосць выяулялася у строгасцi i стрыманасцi каляровых гучанняу, у шурпатасцi акоамiтнаоцi груба эробленай фактуры.

Tpoxi iншы характер мелi предметы, врызначаныя для феадаль-

най арыстакратыi, заможных гараджан. Яны часта упрыгожвалiся

выявамi фантастычных звяроу i птушак, выкананымi у асаблiвай

манеры - звярыным стылi, Любiмымi сюжэтамi старажытнарускага прыкладнога мастацтiа былi геральдычныя львы. Узорамi тонкай разьбы на каменю i косц з'яуляюцца шахматныя фiгуркi, знойдзеныя у Гродне i Ваукавыску.

Пра высокае мастацкае майстэрства тагачасных умельцау гавораць прадметы хрысцянскага культу. Сярод ix вылучаюцца найтанчэйшай мастацкай разьбой каменныя абразю з шэрага шыферу, знойдзеныя у час раскопак на гарадзшчы Мiнска у 1957 г. Адзiн з гэтых абразкоу выяуляе ушанаваных у старажытнасцi святых у поуны рост з фiгурай Хрыста у верхняй частцы. Што да характарыстыкi выяуленых асоб, спосабу разьбы па каменю, выразу тварау, дык ва ycix выразна праяуляюцца асаблiвасцi народнага мастацтва з яго непасрэднай перадачай навакольнага свету. Твары i аблiчча святых у многiм нагадваюць нам беларускiх сялян. Каштоунасць абразкоу абумоулена тым, што у дадзеным выпадку мы маем своеасаблiiвае злiццё майстэрства стварэння абразоу, запазычанага з вiзантьi i пауднёваславянскiх краiн, з пры-звычаенасцю i вопытам апрацоування дрэва i каменя, якая спрадвеку iснавала сярод народа i паходзiцы ад перыяду першабытнага грамадства.

Для стварэння прадметау хатняга побыту, 3бpoi, прылад працы i упрыгажэнняу выкарыстоувалкя розныя металы: жалеза, бронза, медзь, срэбра, золата. Тэхнiка ix апрацоукi у XI — XIII стст. дасяг-нула высокага узроуню. У бeлapycкix гарадах былi распаусюджаны амаль усе вядомыя у Еуропе тэхнiчныя спосабы апрацоую металау: плаука, Лiццё, коука, залачэнне дроту, гравiраванне, упрыгожванне мeтaлiчныx вырабау эмаллю, чарненнем.

Помнiкi прыкладнога мастацтва нешматлiкiя. Але i тое невялжае, што захавалася да нашага часу, сведчыць пра высокi узровень гэтага вiду мастацтва у нашых продкау. Мы маем на увазе найперш крыж Ефрасiннi Полацкай, створаны мясцоным майстрам Лазарам Богшам у 1161 г. Крыж выконвау ролю каучэга для захавання хрысцянскiх рэлiквiй. Яго асновай з'яулялася кiпарысавае дрэва. Зверху i знiзy дрэва закрывалi залатыя пласцiны (усяго 21), аздобленыя каштоунымi камянямi, арнаментальнымi кампазiцыямi i абразкамi, якiя былi выкананы у тэхнiцы перагародкавай эмалi. Па майстэрстве выканання твор Лазара Богшы не саступау лепшым вiзантыйскiм узорам, вырабленым у гэтай найташiэйшай тэхнiцы. Шасцпiканцовы крыж меу вышыню каля 52 см, пасярэдзiне у 5 квадратных падпiсаных гнёздах знаходзiлiся рэлiквii. Яго бaкi былi абкладзены срэбнымi з пазалотаю пласцiнамi, выкананымi у тэхнiцы цiснення. Крылу быу абведзены шнурком перлау.

Крыж Ефрасннi Полацкай з'яуляецца не тольш выдатным творам дэкаратыуна-прыкладнога мастацтва, але i каштоуным помнiкам старажытнабеларускага пiсьменства. Зробленыя на крыжы надпiсы умоуна падзяляюць на дзве часткi. У першай частцы паведамляецца аб годзе стварэння святыш, кошце матэрыялау i працы, у другой жа затсаны праклён таму, хто знясе крыж са Спаскай царквы, якой падаравала яго Ефрасiння.

Няпросты лес напаткау крыж Ефрасiннi Полацкай, шмат разоу змяняу ёя уладальнiкау i месцазнаходжанне. Ужо на мяжы XII -XIII стст. яго вывезлi з Полацка смаленскiя князi, у XVI ст. крыж ненадоуга Tpaniy у рукi маскоускiх князёу, а затым захоувауся у Сафiйскiм саборы, якi належау унiятам. пасля скасавання унii ён быу вернуты у Спаса-Ефрасшнеускую царкву. 3 1929 г. крыж знаходзiуся у Маплёускiм краязнаучым музеi. У гады Вялiкай Ай-чыннай вайны крыж знiк, i яго месцазнаходжанне невядома. У 90-я гады брэсцкiм майстрам М.Кузьмiчом была зроблена дакладная копiя гэтага крыжа.

Такiм чынам, багатая, яскравая i шматгранная культура Беларусi У IX - XIII стст. стаяла у шэрагу перадавых культур свайго часу, была часткай усходнеславянскай культуры.