V XIII ст. Умовы для манументальнага будаунцтва натэрыто-

рьi Беларусi icтотнa змянiлiся. У сувязi з драбленнем Полацкай зямлi на удзелы i палiтычным аслабленнем самога Полацка тут практычна прыпыняецца манументальнае культавае будаунцтва. Пачынаюць пераважаць абарончыя збудаваннi, што звязана з узмацненнем ваеннай пагрозы з боку крыжакоу i татар. У апошняй чвэрцi XIII ст. у Камянцы (каля Брэста) была узведзена 30-метровая вежа абарончага значэння — Белая вежа, якая захавалася да нашага часу. Круглая у плане, яна мае 5 ярусам з байнцамi на кожным з ix. Ёсць звесткi пра тое, што такiя вежы былi у Гродне, Тураве, Новагародку i, магчыма, у Полацку.У заходнiх землях Pyci вышэйшага узроуню дасягнуу фрэскавы жывапiс, якi атрымау самастойнае развiццё, увабраушы багатыя народныя традыцыi, лепшыя здабыткi вiзантыйскiх мастацкiх школ. Ён быу шырока выкарыстаны у полацкiх Сафiiскiм i Cnacкiм саборах, у храмах Бельчыцкага манастыра, вiцебскай Благавешчанскай i гродзенскай цэрквах. Яго сюжэты — фiгуры святых, iлюстрацыi да евангельскiх i бiблейскiх сказанняу. Культура старажытных беларускiх зямель бярэ свой пачатак ад вуснай народнай творчасцi, песень,былiн, легенд, прымавак, казак, плачау-галашэнняу, загадак. Асобнае месца у вуснай творчасцi належыць былiнам. Iх гiстарычныя сюжэты часта iдуць ад рэальных падзей. Правобразам былiннага героя Вальгi Святаславiча стау полацкi князь Усяслау.

У былiнах пра Усяслава народ дау тлумачэнне падзеям 1068 г., звязаным з паустаннем Kieускix нiзоу, якiя вызвалiлi з няволi Усяслава i абвясцлi яго вялiкiм князем Pyci. Былiнная ацэнка Усяслава перагукаецца з той, якую яму дае аутар "Слова пра паход iгаравы". Лес гордай Рагнеды, дачкi полацкага князя Рагвалода, таксама стау сюжэтам для шэрага паданняу i былiн.

Новым этапам у старажытнарускай культуры стала з'яуленне nicменстваa. 3 прыняццем хрысцiянства Русь пазнаёмiлася з культурнымi дасягненнямi развiтых Kpain Еуропы i Усходу. Кнiжная асвета заходнiх зямель Pyci ад самага пачатку мела хрысцянскую накiраванасць. Вакол царквы i манастыроу групавалiся тады адукаваныя людзi. Так было не толькi на Полаччыне, але i на Кiеушчыне, у Заходняй Еуропе, Вiзантый.

Сталыя зносiны з Вiзантыяй узбагачалi старажытнарускую культуру. З грэчаскай мовы запазычалiся некаторыя слова напрыклад,тетрадь, лампа, русскiм людзям давалiся грэцаскiя iмёны- Александр, Георгiй, Софiя. На Русi перакладалiся грэчаскiя кнiгi на русскую мову. Былi сярод iх сачыненнi пра стварэнне свету, бiблейскiх герояу, аб рымскiх палкаводцах,жыццi святых i г.д.

Да сярэдзiны XI ст. на Pyci разам з перакладнымi кнiгамi з'яуляюцца i арыгiнальныя творы, у тым лiку i першыя летапiсы. У той час у Заходняй Европе гiстарычныя xpoнiкi, царкоуныя i iншыя кнiri пiсалася на незразумелай народу мове. На Pyci кнiri адразу сталi пiсаць на новай, гутарковай мове. Маюцца звесткi аб тым, летапiсы складалiся Полацку, Тураве, Новагародку. Рэлiгйнымi i культурна-асветнiцткiмi цэнтрамi на Pyci былi манастыры. У ix (цi пры ix) снавалi школы, пiсалiся i перапiсвалiся кнiгi, групавалiся адукаваныя людзi У некаторых гарадах пры саборах iснавалi вялiкiя бiблiятэкi. Летапiсы паведамляюць аб такой бiблiятэцы пры полацкiм Сафiйскiм саборы. Вядома, што унучка полацкага князя Усяслава, Ефрасння, перапiсвала кнiri. Узорамi старажытных рукапiсных кнiг знойдзеных на тэрыторыi Беларусь з'яуляюцца: вядомае Тураускае евангелле (XI ст.); Рэймскае евангелле (XI ст.), названае так па месцы знаходжання у мушцыпальнай бiблiятэцы г.Рэймса Германi; служэбнiк Валаама Худынскага (канец XII - пачатак XIII ст.); Аршанскае еван­гелле (XIII ст.) i некаторыя iншыя. Асноуная частка старых рукапiсных кнiг загiнула пры пажарах, была разрабавана у перыяд мiжусобных войнау. Шмат помнiкау старажытнай культуры, у тым лiку кнiг, было знiшчана пазней eзуiтамi.