VIII вопрос

Общественно-политическое устройство и социально-экономическое развитие Литовского княжества.

Уладаром дзяржавы быу вялики князь. Улада вяликага князя у межах дзяржавы спачатку ничым не абмяжоувалася, и ен з’яуляуся адзинай крыницай права. Але ужо у 15 ст. Яна абмяжоуваецца шляхецкими прывилеями, а потым и магнацка-шляхецкими палитычными органами. У вынику унии з Польским Каралеуствам сцвярдзиуся прынцып выбарнасци манаха, што таксама было своеасабливым инструментам абмежавання яго улады. Да 14 ст. урадавую дзейнасць ажыццяуляу Тольки сам князь, але трэба было арганизоуваць дваровую гаспадарку, з’явилися праблемы у унутранай и знешняй палитыке, таму з’явилися спецыяльныя урады и органы цэнтральнага киравання. У руках адной асобы магли спалучацца многия урадавыя фунцкцыи, але да Люблинскай унии гэтыя инстытуты не были самастойными. А тольки выконвали даручэнни князя. Сапраудными дзяржауными органами Яны стали. Кали пачали выконваць пастановы вальнага сейма. У землях-абласцях цэнтральную уладу увасабляли спачатку намесники, потым ваяводы и старасты.

Паны-рада. Першым рэальным крокам па абмежаванни улады вяликага князя стала княжацкая рада. З дакументау вядома, што князи раилися са сваими баярами. Да сяр. 15 ст. Склад и кмпетэнцыя рады не вызначалися, але актам Гарадзельскай унии буйная зямельная арыстакратыя атрымала шырокия палитычныя правы, и князь быу пастаулены у залежнаць ад яе. Потым яны атрымали права выбираць новага князя пасля смерци цяперашняга. У другой палове 15 ст. найбольш выразна акрэслиуся склад рады. У яе ваходзили духоуныя и свецкия вельможы, вяликакнажацкия намесники, удзельныя князи. Шлях у раду адкрывауся для кожнага, хто належай да вольнага шляхецкага саслоуя и быу падданым ВКЛ. Рэальна у ей пасаянна засядали прадстауники вышэйшай элиты, найбольш магутныя и заможныя людзи. И нават праваслауныя прадстауники заможных родау займали месца у радзе, хаця па Гарадзельскай унии уваходзиць магли тольки каталицкага веравызначэння, але праваслауныя духоуники у раду не дапускалися. У пачатку 16 ст. вызначылися и паунамоцтвы рады. Яна ведала дыпламатычными пытаннями, абаронай и финансавыми пытаннями, кантралявала справы шляхецтва и раздачу зямель, выконвала шэраг судовых функцый. Палитычная вага паноу-рады пачала змяншацца, кали утварыуся новы дзяржауны орган—шляхецки сейм.

Вялики сейм. Спачатку удзел у их брали прадстауники самых розных сацыяльных груп—браяр, шляхты и мяшчан. Были таксама и абласныя сеймы, якия ведали справами вобласци. Памиж баярами-шляхтай и мяшчанами вялася барацьба за свае интарэсы, якая скончылася пабедай першых. Таму абласны сейм ператварыуся у орган шляхецкага стану. Пад кан. 15 ст. на аснове абланых сеймау утварыуся агульны сейм усих зямель ВКЛ. Зараз манарх кликау на сход не тольки элиту (раду), але и прадстауникоу баярства-шляхты.

Сацыяльна-эканамичнае развицце.

У 13-16 ст працягвауся працэс фармиравання феадальных адносин. Галоуная каштоунасць—зямля. Галоуны занятак—земляробства, жывелагадоуля. Вярхоуным землеуладальникам личыуся князь. У валасцях зямля знаходзилася ва уладанни грамады и у асабистым карыстанни сялян, акрамя лугоу, сенажаци. Вадаемау, якими карысталися калектыуна. У 15-16 ст феадалам и царкве были пажалаваны значныя угоддзи. Адбывауся рост феадальнага землеуладання таким чынам: зямлю даравау князь, буйныя феадалы даравали зямлю царкве, надзяляли ей сваих феадалау, купля-продаж зямли, залог з наступным адчужэннем. Дробных землеуладальникау, атрымаушых зямлю за службу у войску называли баярами, пазней—шляхтай. Сярод буйных землеуладальникау были князи, магнаты, паны. У 16 ст усе землеуладальники ураунаваны у правах. Усе называюцца шляхтай. Статус сялян таксама змяняуся. Яны страцили права распараджацца зямлей, стали землекарыстальниками у феадалау. Иснуюць наступныя этапы запрыгоньвання сялян:

1. Прывилей 1447 канчаткова замацавау права феадалау на вотчынны суд

2. 1 Статут ВКЛ 1529 адмаулялу сялянам у парве уласначци на зямлю.

3. “Устава на валоки” 1557 замацоувала сялян за их зямельными надзелами—валоками.

4. 2 Статут ВКЛ 1566 увеу 10-гадовы пошук беглых сялян.

5. 3 Статут ВКЛ 1588 павяличыу пошук да 20 гадоу. Перавод сялян, якия пражыли боьш за 10 гадоу назямли феадала у разрад непахожых—сялян. Якия не магли пераходзиць ад аднаго феадала да другога.

У 15 ст з’яуляюцца фальварки, феадалы памяншаюць надзелы сялян. Ствараюць сабе добрыя земли. Сяляни становяцца землекарыстальниками, за права карыстацца зямлей павинны працаваць на зямли феадала.

Развиваюцца гарады, звязана гэта з развиццем рамяства и гандлю. Гарадское насельництва атрымала назву мяшчане. Для абароны сваих интарэсау рамесники аб’ядноувалися у цэхи, купцы у гильдыи. З 14 ст гарады пачынаюць атрымоуваць Магдэбургскае права. Яно давала гарадм самакираванне, судовы имунитэт, падаткавыя льготы, права валодання гарадской зямлей, права мець уласны герб, вызваляла ад службы у войску. У канцы 16 ст гэта права атрымали амаль усе больш-менш крупныя гарады.