УА “Віцебскі дзяржаўны ордэна Дружбы народаў

медыцынскі універсітэт”

Кафедра рускай і беларускай моў ФПДП

Абмеркавана на пасяджэнні кафедры

рускай і беларускай моў ФПДП

Пратакол №8 ад 24.02.2010г.

Метадычная распрацоўка для студэнтаў №16

для правядзення заняткаў на І курсе лячэбнага факультэта

Па дысцыпліне “Беларуская мова. Прафесійная лексіка”

Тэма: Культура прафесійнага маўлення.

Час: 75 хвілін

І. Вучэбныя і выхаваўчыя мэты:

1. Выпрацаваць і замацаваць практычныя ўменні і навыкі граматнага карыстання вуснай і пісьмовай мовай.

2. Развіць моўна-эстэтычны густ, звязаны з чысцінёй і правільнасцю мовы.

3. Вызначыць асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення: дарэчнасць, выразнасць, багацце і інш.

ІІ. Матэрыяльнае забеспячэнне:

Дыдактычны матэрыял па тэме.

III. Пытанні для самападрыхтоўкі па змесце заняткаў:

1. Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення:

а) дарэчнасць;

б) выразнасць;

в) багацце.

2. Тыповыя маўленчыя памылкі, іх прычыны, спосабы выпраўлення.

IV. Пытанні для аўдыторнага кантролю ведаў:

1. Якое маўленне лічыцца дарэчнасць?

2. Якое маўленне лічыцца выразным? Назавіце спосабы і сродкі дасягнення выразнасці.

3. Якое маўленне лічыцца багатым?

МАтэрыял для самападрыхтоўкі

1. Дарэчнасць маўлення

Дарэчнасць (рус. уместность) – адно з цэнтральных паняццяў і культуры маўлення як практычнай дысцыпліны, і стылістыкі беларускай мовы як тэарытычнага курса. Маўленне лічыцца дарэчным, калі выкарыстаныя ў ім моўныя сродкі адпавядаюць стылю, жанру, часу, месцу, мэтам і ўмовам камунікацыі ці інфармацыі.

Улічваючы тое, што моўныя стылі – гэта грамадска ўсвядомленыя, функцыянальна абумоўленыя і ўнутрана аб’яднаныя разнавіднасці мовы ці маўлення, якія склаліся гістарычна і залежыць ад характару і зместу выказвання, а таксама спосабы і прыёмы выкарыстання мовы як сродку зносін, неабходна адрозніваць сферы грамадскага жыцця, дзе складваюцца ўсе стылі літаратурнай мовы. Так у сферы афіцыйных і справавых зносін сфарміраваўся і бытуе афіцыйна-справавы стыль – стыль дзяржаўных дакумуентаў, указаў, законаў, кодэксаў, актаў, даверанасцей, пратаколаў і г.д., у публіцыстычнай сферы, або ў сферы грамадска-палітычных зносін – публіцыстычны стыль, а ў сферы навуковых зносін – навуковы стыль. На сучасным этапе развіцця стыляў даследчыкі вылучаюць яшчэ і падстылі: заканадаўчы, канцылярскі, папулярны, паэтычны, празаічны, драматургічны і інш. Аднак найчасцей моўныя сродкі, што абслугоўваюць стылі і падстылі, аб’ядноўваюць у два пласты: вусна-гутарковыя, ці сродкі вусных стыляў маўлення, і кніжна-пісьмовыя, ці сродкі пісьмовых стыляў маўлення.

Ужо адзначалася, што кожны стыль сучаснай беларускай мовы мае свае спецыфічныя нормы, і таму прыдатнае і патрэбнае ў адным стылі можа не падыходзіць да другога ці будзе зусім недарэчнае ў ім. Значыць, трымацца адзінства стылю – асноўнае патрабаванне як стылістыкі, так і культуры маўлення.

2. Выразнасць маўлення

Добрае, зразумелае і яскравае маўленне забяспечваецца не толькі правільнасцю, дакладнасцю, лагічнасцю і дарэчнасцю, але і выразнасцю, якая дасягаецца за кошт пазіцыі слова ў кантэксце, уплыву кантэксту на ўспрыняцце слухача ці чытача, месца слова ў арганізацыі інфармацыі (вуснай ці пісьмовай), яго трапнасці.

Выразнасць маўлення – гэта яго экспрэсія, вобразнасць, звязаная з выкарыстаннем эпітэтаў, метафар, параўнанняў, паралелізму і г.д.

Значную выразнасць прыдаюць разнастайным выказванням (тэкстам) такія гатовыя афарыстычныя сродкі, як прыказкі, прымаўкі, фразеалагізмы, перыфразы і інш. Правільнае і дакладнае ўжыванне іх ажыўляе маўленне, ліквідуе сухасць выкладу, аднастайнасць, абыякавасць, халоднасць, раўнадушша, увогуле ўсялякую невыразнасць маўлення. Той хто карыстаецца мовай у выніку маўленчай дзейнасці, павінен памятаць, што любая думка будзе перададзена ў вусна-гутарковым ці кніжна-пісьмовым выглядзе – патрабуе стопрацэнтнай адэкватнасці, або так званай “слоўнай нагляднасці”. Інакш жаданне паразуменне ператворыцца ў непаразуменне.

Абедзве формы нашага маўлення маюць і сваю спецыфіку: вусная – гэта спантанная, жывая, гукавая, разнастайная паводле інтанацыі, жэстаў, мімікі і інш., пісьмовая – прадуманая, скампанаваная, адшліфаваная з усіх бакоў, насычаная кніжнай вобразнасцю, заснаваная на лексіка-сінтаксічных магчымасцях, на здабытках мовы мастацкай літаратуры, на лепшых узорах усіх стыляў пісьмова-кніжнага маўлення. Можна спаслацца на такую вучэбную дысцыпліну, як выразнае чытанне, што вучыць умела карыстацца асаблівасцямі як вуснай, так і пісьмовай разнавіднасці беларускай літаратурнай мовы.

Выразнасць маўлення ствараецца найперш самім выказваннем, тэкстам ці нават падтэкстам. У пісьмовым маўленні пэўную ролю адыгрываюць напісанні з вялікай ці малой літары (напрыклад, у байцы К. Крапівы “Дыпламаваны Баран”), выдзяленне шрыфтам, кампаноўка тэксту, структура абзацаў і інш.

У многіх выпадках дапамагаюць у дасягненні выразнасці маўлення непасрэдныя звароты да слухача ці чытача з рознымі рытарычнымі ці пытальна-рытарычнымі канструкцыямі, воклічамі-заклікамі ды самаперабівамі-недагаворкамі. Шырока выкарыстоўваецца і пытальна-адказавая форма, якая дае пэўны эфект і ў літаратурна-мастацкім маўленні. Літаратурна-мастацкаму маўленню прыдаюць спецыфічнасць нават знарочыста прыдуманыя пісьменнікамі двухсэнсоўкі або асацыятыўная мнагазначнасць слоў, словазлучэнняў, сказаў.

Як і дарэчнасць маўлення, выразнасць у кожным стылі мае сваю спецыфіку і мэтазгоднасць выкарыстання вобразна-выяўленчых сродкаў. Напрыклад афіцыйна-справавы стыль не патрабуе ніякай экспрэсіі, можа поўнасцю абыходзіцца без прыказак і прымавак, у той час як гутарковы і мастацкі стылі аніяк не могуць абысціся без эмацыянальнасці ды экспрэсіўнасці. І маўленне вучонага, і маўленне адваката, і маўленне настаўніка павінны мець сваю так званую функцыянальна-стылістычную афарбоўку, якая ў залежнасці ад маўленчай сітуацыі апіраецца на патрэбную (пэўную) дозу эмацыянальнасці і экспрэсіўнасці.

Выразнасць маўлення павінна кантралявацца самім стваральнікам маўлення заўсёды і на ўсіх узроўнях, асабліва на лексічным, фразеалагічным, сінтаксічным і стылістычным.

Павышэнне выразнасці і займальнасці маўлення садзейнічаюць спецыяльныя лексікаграфічныя працы, г.зн. слоўнікі эпітэтаў, метафар, параўнанняў і інш.

3. Багацце маўлення – гэта яго аптымальная насычанасць рознымі сродкамі нацыянальнай мовы, прытым без нематываванага іх паўтарэння як пры гаварэнні, так і пры пісьме.

Але трэба адрозніваць багацце мовы і багацце маўлення. Багацце мовы – гэта лексіка-фразеалагічны фонд, семантыка-стылістычныя і сінтаксічныя рэсурсы. Багацце (разнастайнасць) маўлення – камунікатыўная якасць, якая вызначаецца ўменнем носьбітаў мовы карыстацца яе скарбамі ў розных сферах зносін.

Пра колькаснае багацце сродкаў той ці іншай мовы цяжка разважаць, але пра якаснае выкарыстанне яе, гаварыць можна. Напрыклад, пра багацце лексікі і фразеалогіі беларускай мовы сведчаць калі не слоўнік, то ўсе пісьмовыя крыніцы, г.зн. усё тое, што напісана на нашай мове, пачынаючы з самай глыбокай старажытнасці і канчаючы сённяшнім часам. Вядома, магчымасці жывой народна-дыялектнай і вусна-гутарковай разнавіднаці нашай літаратурнай мовы яшчэ большыя, так што нельга ўсё гэта багацце ні зафіксаваць, ні падлічыць.

Багацце і беднасць маўлення асобных індывідаў залежыць ад іх адукацыі, жыццёвага вопыту, умення гаварыць і пісаць, іх адносін да мовы як сродку зносін і інш. Вызначаецца багацце маўлення, як правіла, на аснове ўліку частаты ўжывання тым ці іншым індывідам слоў, словазлучэнняў, сказаў. Асабліва часта, нематываваныя паўторы тых самых моўных адзінак, аднастайнасць выкладу (выражэння думкі) сведчыць пра беднае вуснае ці пісьмовае маўленне аўтара як стваральніка выказвання ці тэксту. Праўда, тут трэба ўлічваць і нормы функцыянальных стыляў літаратурнай мовы, як напрыклад, у афіцыўна-справавым і навуковым стылях часцей дапускаюцца паўторы, чым іх сінанімічныя замены.

Багацце маўлення – гэта не толькі развіццё сінанімікі і варыянтнасці літаратурнай мовы, але і ўменне карыстацца ўсім скарбам нацыянальнай мовы, найперш, апрабаванымі ўжо сінонімамі і варыянтамі.

Багаццю і разнавіднасці маўлення садзейнічае ўзаемадзеянне функцыянальных стыляў сучаснай беларускай літаратурнай мовы, а таксама знарочыста-матываванага змяшэння элементаў разнастайных стыляў. Таму паступова пацвярджаецца моўнай практыкай існаванне штодзённа-бытавога і афіцыйнага гутарковага маўлення, заканадаўчага, адміністрацыйна-канцылярскага і дыпламатычнага падстыляў у афіцыйна-справавым стылі, уласна навуковага, навукова-папулярнага і навучальнага падстыляў у навуковым стылі і г.д. У сучасным расійскім мовазнаўстве актыўна вядзецца гаворка пра такія стылі, як навукова-справавы, вытворча-тэхнічны, канфісіянальны, а таксама разнастайныя жанрава-сітуацыйныя стылі, якія збліжаюцца з індывідуальнымі, але маюць надіндывідуальны характар.

Багацце маўлення непарыўна звязана з формай і зместам, якія ў сваю чаргу залежаць і ад фунуцыянальных стыляў, і ад моўна-выяўленчых сродкаў. Ды і астатнія камунікатыўныя якасці маўлення уласцівыя кожнаму выказванню (тэксту), але ўсе яны знаходзяцца ў прапарцыянальнай залежнасці ад стылістычных, лексічных, фразеалагічных і граматычных норм. Вольнае адыходжанне ці нават ігнараванне агульнапрынятых норм, прыводзіць як да пэўных маўленчых памылак, так і да разнастайных ляпсусаў, кур’ёзаў і недарэчнасцей.

Беднасць маўлення нельга ліквідаваць частым ужываннем разнастайнай лексікі, фразеалогіі, марфемікі, рытма-мелодыкі. Акрамя дарэчнасці, павінна дзейнічаць і мера ўжывання ўсіх сродкаў, якая вызначаецца інтэлектам, чуццём і пачуццём мовы, стаўленнем аўтара да агульнанароднага, элітарнага, стылістычна абмежаванага і рэгіянальнага. Колькасць словаўжывання не заўсёды з’яўляецца паказчыкам багацця і разнастайнасці маўлення.