1 Нацыянальная мова і духоўная культура народа

Беларуская мова – мова беларускага народа, адметная форма яго духоўнай культуры. Гэта – «адзежа душы», самы дарагі яго скарб.Нацыянальная мова – матэрыялізаваная душа народа, які выпраца-ваў на працягу сваёй доўгай гісторыі спецыфічныя фанетычныя, лек-січныя, граматычныя адзнакі. Яе характарызуе, напрыклад, заўсё-ды цвёрдае вымаўленне гукаў [р], [ч] (чароўны, чабор), наяўнасць складаных гукаў [дз], [дж] (дзеці, гляджу), мілагучнае спалучэнне зычных і галосных (салодкі, ільняны), выкарыстанне сэнсава і эма- цыянальна ёмістых слоў (ліпень, вясёлка), характарыстычных фра- зеалагізмаў (гады ў рады, як на дзяды) і інш. Беларуская мова была і застаецца на нашай зямлі роднай мо-

ваю беларусаў. Яна трымае нас разам, цэментуе беларускую на- цыю. Тэрмін родная мова, выкарыстаны ў час перапісу насельніц- тва Беларусі 1999 года, паказаў наступнае: 81,2 % прызналі сябе беларусамі; 85,6 % з гэтай колькасці прызналі беларускую мову роднаю; болей за 40 % ад гэтай колькасці сцвердзілі, што карыста- юцца беларускаю моваю як формаю зносін паўсядзённа. Родная мова – гэта сістэма, якую пэўны народ самаідэнтыфікуе як сваю ўласную, надзвычай дарагую і каштоўную самому сабе, неад’ем- ную ад гісторыі краю, адметную ад суседніх ці іншых моў. Беларускаю моваю карыстаюцца штодзень у бытавых зносі- нах у вёсцы і горадзе. Беларускія словы, песні гучаць на вяселлях і радзінах, народных святкаваннях і проста за бяседным сталом. Іх можна пачуць па радыё і тэлебачанні, са сцэны тэатра і эстрады.

На беларускай мове выходзяць газеты і часопісы, друкуюцца наву-

Мова – не толькі сродак, з дапамогай якога людзі абменьваюц- ца інфармацыяй. Гэта люстэрка жыцця народа, яго грамадскага культурнага развіцця. Мова адлюстроўвае жыццёвы вопыт народа, асаблівасці яго мыслення і псіхікі, маральна-этычныя і эстэтычныя нормы. Інакш кажучы, мова замацоўвае ўсё тое, што прынята назы- ваць культурай. Яна з'яўляецца спецыфічным спосабам існавання захавання культуры. Разам з тым мова – прадукт чалавечай культу-

ры і яе важная частка, якую мы атрымліваем ад прадзедаў. Любая культура з'яўляецца працэсам і вынікам асваення ча-

1. Беларуская мова ў сям’і індаеўрапейскіх моў. Вытокі беларускай мовы

У свеце, паводле звестак вучоных, налічваецца ад 2,5 да 6000 ізалявана, не ўваходзяць у склад сем’яў ці груп.

Беларуская мова належыць да індаеўрапейскай моўнай сям’і, славянскай групы, усходнеславянскай падгрупы.

Індаеўрапейскія мовы – самая вялікая ў свеце моўная сям’я.У наш час амаль кожны другі жыхар планеты гаворыць на мове

7 Паняцце «білінгвізм». Аспекты білінгвізму Білінгвізм (лац. bilinguis < (bis) = двойчы, lingua = мова), ці двухмоўе, – валоданне і папераменнае карыстанне дзвюма мовамі. Калі ва ўжытку знаходзяцца тры і больш моў – гэта шматмоўе або

полілінгвізм. У навуковай літаратуры можна знайсці і некаторыя іншыя азначэнні гэтага паняцця. І гэта зразумела, бо білінгвізм – гэта вельмі складаны моўны і маўленчы працэс. Так, Ю.Д. Дэшы- рэеў вызначае двухмоўе як «вольнае валоданне ці проста валодан-не дзвюма мовамі». На думку даследчыка, двухмоўе пачынаецца тады, калі ступень авалодання другой мовай шчыльна набліжаецца да ступені валодання першай. У. Вайнрайх лічыць, што білінгвізм –

гэта папераменнае карыстанне дзвюма мовамі ў залежнасці ад сіту- ацыі, а асоб, якія ў той ці іншай ступені валодаюць дзвюма мовамі, называе білінгвамі. На нашай планеце жывуць многія народы. Яны знаходзяцца ў

Вылучаюць наступныя разнавіднасці двухмоўя:

- індывідуальнае, калі дзвюма мовамі валодаюць толькі асоб-ныя члены калектыву;

- групавое, калі двухмоўнымі з'яўляюцца цэлыя групы або асоб-ныя слаі;

- поўнае, ці суцэльнае, калі двухмоўе з'яўляецца характэрным для ўсіх сацыяльна-культурных груп народа;

- дзяржаўнае, калі ў адной краіне статус афіцыйнай, дзяржаў-най маюць дзве мовы, напрыклад, у Фінляндыі – фінская і швед- ская; у Канадзе – англійская і французская.

Па іншых крытэрыях можна выдзеліць такія тыпы двухмоўя: кантактнае, якое ўзнікае ў выніку сумеснага жыцця двух народаў (беларуска-польскае, беларуска-літоўскае), і некантактнае, калі не-пасрэдны кантакт паміж групамі адсутнічае (беларуска-нямецкае).

Білінгвізм і інтэрферэнцыя. Віды інтэрферэнцыі У сітуацыі двухмоўя ўзаемадзеянне моў, якія кантактуюць, Марфалагічная інтэрферэнцыя звязана з разыходжаннямі ў граматычным афармленні рускіх і беларускіх лексем, асабліва тых, якія маюць агульныя карані.

нтэрферэнцыйныя памылкі ў сінтаксісе (сінтаксічная інтэр- ферэнцыя) выклікаюцца адрозненнямі ў будове словазлучэнняў, про- стых і складаных сказаў. У словазлучэннях выразна праяўляецца фанетычнай Лексічная

Лексічная інтэрферэнцыя падзяляецца на ўласна-лексічную (калі ў рускім маўленні выкарыстоўваюцца бе- ларускія словы і наадварот): Леший его ведает, отчего так час- лексіка-семантычную (калі ў маўленні выкарыстоўваюцца словы ў значэннях, якія характэрны для іншай мовы): Урал богатырём приветливым Ручник дороги разост- лексіка-стылістычную (рускія і беларускія словы маюць аднолькавае значэнне, але належаць да розных сты- ляў маўлення): рус. хвороба – (дыялект.) – бел. хвароба (літара- Міжмоўныя амонімы – словы з розных моў, якія поўнасцю або

часткова супадаюць у гучанні або напісанні, але маюць рознае зна- чэнне. У працэсе перакладу тэксту з рускай мовы на беларускую ці Акцэнтная інтэрферэнцыя звязана з разыходжаннямі ў націску рускіх і беларускіх лексемах: рус. ольх'а – бел. в'ольха, рус. киш-

5 Спецыяльнай лексікай карыстаюцца прадстаўнікі пэўнай галіны навукі, прафесіі ці роду заняткаў. Асноўнымі разрадамі спе- цыяльнай лексікі з’яўляюцца тэрміны, наменклатурныя назвы і прафесіяналізмы. Спынімся на азначэннях гэтых паняццяў і пры-вядзём прыклады. Тэрмін (ад лац. terminus – граніца, мяжа) – гэта афіцыйна ўза-коненае слова або словазлучэнне, якое ўваходзіць у тэрміналагіч-ную сістэму пэўнай галіны навукі, культуры, вытворчасці, спорту і

г.д., абазначае спецыяльнае паняцце і мае дакладнае лагічнае азна- чэнне (напр., інтэграл, атмасфера, сінтэз, марфема, гіпотэза, афсайд, пенальці і інш.). Тэрміны могуць быць як агульнанавуко- выя (аналіз, дослед, працэс, мадэль, тэорыя і інш.), так і вузка- спецыяльныя (напр., у генетыцы: храмасома, ген, зігота і інш.; у мовазнаўстве: постфікс, фанема, сінтаксіс, тапонімы і інш.; уплаванні: батэрфляй, кроль, брас і г.д.). Заўважым, што словы агульнай лексікі засвойваюцца людзьмі стыхійна, па меры авало- дання мовай, ствараюцца для патрэб усяго грамадства. Тэрміны ж62