21 Мемлекеттің нысаны

Мемлекеттің нысаны, оның мәні мен мазмұнының тікелей көрсеткіші болып табылады. Мемлекеттің мәні мен мазмұны қандай, оның нысаны да, сондай болады. Мемлекетті мән тұрғысынан зерттеу қоғамдағы қандай топтың, таптың мүддесін білдіруі мен қорғауын анықтауға болады. Мемлекетті мазмұны тұрғысынан қарастыру, оның қалай және қандай бағытта қызмет етуін анықтауға болады. Мемлекетті нысан тұрғысынан зерттеу, оның құрылымын негізгі құрамдас бөліктерін, мемлекеттік билікті жүзеге асырудың негізгі әдістерін анықтауға мүмкіндік береді. Егер аумақ, тұрғындар, мемлекеттің мазмұндық сипаттамасын білдірсе, онда мемлекеттің нысаны, оның құрылымдық бөліктерін құру әдісін білдіреді. Мемлекеттің мәні мен мазмұны сияқты, оның нысаны әртүрлі әлеуметтік – экономикалық, саяси, тарихи, идеологиялық факторлардың әсерінен өзгеріп отырады.

Мемлекеттің нысаны – бұл оның құрылысы, оған әлеуметтік-экономикалық факторлар, табиғи, климаттық жағдай, қоғамның ұлттық-тарихы және діни ерекшеліктер, мәдени даму деңгейі әсер етеді. Қазіргі кезде мемлекеттің нысанын үшке бөледі:

- мемлекеттің басқару нысаны - бұл жоғары және жергілікті мемлекеттік органдарды ұйымдастыруды және олардың арақатынас тәртібін білдіретін мемлекеттік билікті ұйымдастырудың әдісі.;

- мемлекеттің құрылым нысаны - бұл мемлекеттің ұлттық және әкімшілік-аумақтық құрылымын, құрылымдық бөліктері арасындағы арақатынасын, жоғарғы және жергілікті органдардың мемлекеттік билік арасындағы арақатынасты білдіретін мемлекеттік нысанының бір бөлігі;

- мемлекеттің саяси режим - бұл саяси биліті жүзеге асырудың әдістері мен тәсілдерінің жүйесі.

Сонымен, мемлекет нысаны – бұл мемлекеттің басқару нысанын, құрылым нысанын және саяси режимдерді қамтитын саяси билікті ұйымдастырудың тәсілі.

22 Мемлекеттің басқару нысаны

Мемлекеттің басқару нысаны – бұл жоғары және жергілікті мемлекеттік органдарды ұйымдастыруды және олардың арақатынас тәртібін білдіретін мемлекеттік билікті ұйымдастырудың әдісі.

Мемлекеттік басқару нысаны билікті бір адам немесе сайланбалы алқалы субъектілердің жүзеге асыруына байланысты екіге бөлінеді:

- монархия;

- республика.

Монархия – бұл билік толық немесе ішінара бір адамның, яғни мемлекет басшысының (монарх, король, патша, шах) қолында шоғырланатын басқару нысаны.

Монархияның белгілері:

- билік мұра арқылы беріледі;

- билік мәңгілік сипатта болады;

- монархтың заң алдындағы жауапсыздығы;

- билікті бір адам немесе алқалы органдардың жүзеге асуы;

- монархтың мемлекетті өз еркіне сәйкес өкілдеуі;

- монархтың заң алдындағы жауапсыздығы.

Монархияның түрлері:

1) абсолюттік (шексіз) монархия – бұл заң бойынша барлық билік бір адам қолында шоғырланатын басқару нысаны. Абсолюттік монархияда халықтың мүддесін білдіретін өкілді органдар болмайды, мемлекеттің егемендігін ұстаушы ретінде тек бір адам болады (Сауд Аравиясы, Бурней).

2) конституциялық (шектеулі) монархия – бұл монархтың билігі өкілдік органдармен шектелетін басқару нысаны. Конституциялық монархияда мемлекеттік егемендікті ұстаушы ретінде млнархпен бірге мемлекеттің басқа да органдары болады. Өз алдына конституциялық монархия екіге бөлінеді:

- парламенттік;

- дуалисттік.

1) Парламенттік монархияның белгілері:

- Үкімет Парламент сайлауында көп дауысқа ие болған партияның өкілдерінен құрылады;

- Парламентте көп орны бар партияның көсемі – Үкімет басшысы болады;

- мемлекеттік билікке монархияның араласпауы, ол тек символ ретінде болуы;

- конституцияға сәйкес, Үкімет монархтың емес, Парламенттің алдында жауапты болады (мысалы, Ұлыбритания, Жапония).

2) Дуалисттік монархияда мемлекеттік билік екі жақты сипатта болады: атқарушы билікті - монарх құратын Үкімет жүзеге асырады, ал заң шығарушы билігі – Парламент жүзеге асырады (мысалы, ХІХ ғасырларда Германияда болды, қазіргі кезде жоқ).

Республика – бұл жоғары мемлекеттік билікті белгілі бір мерзімге тұрғындармен сайланатын, сайланбалы органдар немесе лауазымды тұлғалар жүзеге асыратын басқару нысаны.

Республикалық басқару нысанының белгілері:

- дара немесе алқалы мемлекет басшысының болуы;

- мемлекет басшысы және басқа да жоғарғы мемлекеттік органдардың белгілі бір мерзімге сайлануы;

- мемлекеттік билікті өз еркімен емес, халықтың тапсырысы бойынша жүзеге асыруы;

- заңмен белгіленген тәртіпте мемлекет басшысының жауаптылығы;

- жоғары мемлекет органдардың шешімі, барлық мемлекеттік органдарға міндеттілігі;

- мемлекет өз азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының қорғауы, мемлекет пен тұлғаның өзара жауаптылығы.

Үкіметті кім құрады, ол кімге бағынады және кімге есеп беруіне байланысты республика келесі түрлерге бөлінеді:

1) Президенттік (АҚШ, Қазақстан);

2) Парламенттік (Германия, Италия);

3) аралас (Польша, Австрия).

1) Президенттік республика – бұл мемлекеттік өмірді ұйымдастырудағы басты рөл Президенттің қолында болатын басқару нысаны.

Президенттік республиканың белгілері:

- Президентті тікелей халық сайлауы;

- Үкіметті Президент құруы;

- Үкімет Парламент алдында емес, Президенттің алдында жауапты болуы;

- Парламенттік республикаға қарағанда мемлекет басшының өкілеттігінің кең болуы.

Кей мемлекетте мемлекет басшысы және үкімет басшысы лауазымын бір адам (АҚШ), ал кейбір мемлекетте екі адам иеленеді (Қазақстан).

2) Парламенттік республика – бұл мемлекеттік өмірді ұйымдастырудағы басты рөл парламенттің қолында болатын басқару нысаны.

Парламенттік республиканың белгілері:

- Үкімет Парламент сайлауында көп дауысқа ие болған Парламенттің өкілдерінен құрылады;

- Үкімет Парламент алдында жауапты болуы;

- мемлекет басшысы Парламент не Парламент құрған арнайы комиссия немесе халық арқылы сайлануы;

- мемлекет басшысының билігі үкімет басшысының билігімен шектелуі.

3) Аралас республика (жартылай Президенттік, жартылай Парламенттік) - қоғамдық өмірді ұйымдастырудағы басты рөл Президенттің және Парламенттің қолында болатын басқару нысаны.

Аралас республиканың белгілері:

- Үкімет Президенттің де, Парламенттің де алдында жауапты болады;

- Президент пен Парламентті тікелей халық сайлайды;

- Президент Парламенттегі саяси партияларды ескере отырып, үкімет басшысын тағайындайды.