118 Құқық пен мораль

Оқу және тәжірибелік мақсатта бір-бірімен өзара байланысты әлеуметтік нормалардың түрлерін ажырата білу керек. Әсіресе, құқық пен моральдың арақатынасын қарастыру қажет.

Құқық - бұл адамгершіліктің минимумы немесе заңи рәсімделген мораль болып табылады. Құқық қоғамның адамгершілік-гуманитарлық идеалдарды жүзегеа сыратын құрал.

Мораль - бұл адамдардың жүріс-тұрысын жақсылық пен жамандық, әділеттілік пен әділетсіздік тұрғысынан реттейтін нормалар мен қағидалардың жүйесі. Ол негізгі әлеуметтік институт. Бұл құбылыстың фактілік мазмұны мен құрылымы психологиялық кезеңдерді де –эмоцияны, мүдделер, ниет және т.б. қамтиды. Бірақ моральдың бастысы - жақсылық пен жамандық.

Құқық пен моральдың ұқсастықтары:

- әлеуметтік нормалар жүйесінде олар қоғамға ең кеңінен таралған, кешенді нормалар болып табылады.

- құқық пен моральдың мақсаттар мен міндеттері біреу қоғамдық өмірді қалыптастырурды, тұлғаның дамуы, адамның құқықтарын қорғау, әділеттілікті бекіту;

- құқық пен моральдың реттеу объектісі біреу қоғамдық қатынастар, олар белгілі бір адамдарға, таптарға, топтарға, ұжымға, олардың талап етудері бірдей болып келеді.

- құқық пен мораль нормативтік құбылыс ретінде субъектілердің жүріс-тұрысының шектерін анықтайды.

- құқық пен мораль түп негізінде қоғамның өзінен туындайды.

Құқық пен моралдың арасындағы ерекшеліктер:

1) Пайда болу негіздері бойынша: құқық тек мемлекетпен ғана пайда болады және мемлекетпен ғана жойылады, тоқтатылады немесе өзгертіліп тоқтатылады. Мемлекеттің құқықтың саяси жаратушысы ретінде болады, ал құқық шығармашылық мемлекеттің негізгі артықшылығы. Сонымен құқық тек халықтың еркін ғана емес, мемлекеттің еркін білдіріп, ерекше мемлекеттің реттеушісі болып келеді. Ал, мораль мемлекетпен және арнайы мақсатқа бағытталған қызметтің нәтижесінде пайда болмайды, ол адамдардың тәжірибелік қызметтерінің нәтижесінен құрылады.

2) Құқық пен моральқамтамасыз ету әдістері бойынша ерекшеленеді. Егер құқық мемлекетпен шығарылып мемлекетпен қамтамасыз етіледі, қорғалады, сақталады. Құқықты мәжбүрлеу аппараты қорғайды, яғни құқықтық нормалар сақталынбаса мәжбүрлеу аппаратының тарапынан жазалар қолданылады. Басқа сөзбен айтқанда заңи нормалар жалпы міндеттілік сипатқа ие. Құқық аса маңызды және өзі реттей алатын қоғамдық қатынастарды реттейді.

Ал, мораль мемлекеттік аппаратпен емес қоғамдық пікірмен қамтамамыз етіледі. Адамгершілік нормаларды бұзу мемлекеттік аппараттардың араласуна жол бермейді, ол барлық қоғамдық қатынастарды реттейді.

3) Құқық пен мораль оның сипатталуымен ерекшеленеді. Егер құқықтық нормалар мемлекеттің арнайы заңды актілерінде(заңдарда, қаулыларда, жарғыларда) бекітіледі, салалар мен институттар бойынша топтастырылады, кодекс, жинақ, жарғы, заңдылық ретінде бір жүйеге келтіріледі.

Ал, адамгершілік нормалары осындай бір жүйеге топтастырылмайды, белгілі бір сипатты иеленбейді, ол қоғамдық өмірдің қатысушыларының – адамдардың санасында пайда болып, өмір сүреді. Олардың пайда болуы заң шығарушылар мен өзге де құқық шығарушылардың еркіне байланысты емес. Яғни мораль қоғамдық қатынастардан орын тапса, құқық жазбаша нысандағы арнайы нормативтік актілерден көрініс табады.

Моралдық нормалар тек жазылмаған тыйым салулар мен шарттар ғана емес. Олардың көпшілігі әртүрлі қоғамдық бірлестіктерінің бағдарламалық және жарғылық құжаттарнынан, әдеби және діни ескерткіштерден орын алады.

119 Құқық пен дін

Діни нормалар адамдардың құдай туралы, оның өмір мен адамзат қоғамның негізгі бастауларының негізін салуы туралы пайымдауларынан туындайды. Діни нормалар деп әртүрлі діндермен орнықтырылған және осы дінге сенуші тұлғаларға міндетті болып табылатын ережелерді атайды. Олар әртүрлі діни кітаптарда көрініс тапқан: Құранда, Інжілде, Тәуратта, буддисттердің діни кітаптарында және т.б. бұл нормалар діни бірлестіктердің ұйымдастырылуының және қызмет етуінің тәртібін анықтайды, діни рәсімдерді орындау, шіркеулік қызмет тәртіптерін реттейді.

Тарихқа көз жүгіртетін болсақ, бірқатар дәуірлерде діни нормалар заңды сипат иеленіп, кейбір мемлекеттік, саяси, азаматтық-құқықтық, отбасы некелілік және тағы басқа қатынастарды реттеген. Қазіргі кездегі бір қатар ислам мемлекеттерінде Құран мен Сүннет мұсылмандардың өмірінінің барлық салаларын реттейтін діни рәсімдерді орындау құқықтық және моральдық нормалардың негізі болып табылады.

Діни ұйымдар орнықтырған нормалар бірқатар қатынастарда қолданыстағы құқық пен тығыз байланысқа түседі. Мысалы, Конституция әрбір адамға арождан бостандығын кез келген дінге еркін түрде сену құқығын кепілдей отырып, діни ұйымдардың қызметінің құқықтық негізін бекітеді, діни бірлестіктерге заңды тұлға мәртебесі берілуі мүмкін, олар шіркеулерге, оқу орындарына иелік етуге құқылы.

Мұсылмандық елдерде құқық діни нормаларда, адаттарда, шариаттарда орын алады, онда бұзушылық үшін қатаң жазалар қарастырылған.

Сенушілердің міндетті жүріс-тұрыс ережелері сияқты діни нормалар жалпыға мәлім тарихи ескерткіштерден Библиядан, Құраннан, Талмуддан, Суннадан буддизмнің киелі кітабынан орын алады. Қазақстан Республикасының конституциясына сәйкес ҚР зайырлы мемлекет болып табылады делінген Яғни ешқендай дін мемлекеттік немесе міндетті ретінде бекітілмейді. Діни бірлестіктер мемлекеттен бөлінген және заңның алдында олардың барлығы тең болып табылады. Соңғы кезде дінге сенушілік бостандығы адам құқықтарына, ізгілікке, адамгершілікке және жалпы танылған құндылықтармен қайшы кледі. Еліміздегі көптеген діни бірлестіктер қоғамға пайдалы қызметтерді атқармайды, яғни алдарына қойған мақсатқа сай қызмет етпейді.

Сонымен құқық пен дін бірге жүрмейді, олар бөлінген.