14 Акцыя Савинкава и булак-Булаховича..Зялены дуб

Заключэнне прэлімінарнага мірнага дагавора 12 кастрычніка 1920 го¬да па¬між Польшчай, з аднаго боку, і Савецкай Расіяй і Савецкай Ук¬ра¬і¬най, з дру¬го¬га, выклікала не¬за¬да¬ва-ль¬нен¬не беларускіх палітычных груповак. 20 кас¬т-рыч¬ні¬ка 1920 года бе¬ла¬рус¬кія эсэры склікалі ў Рызе “беларускую на¬цы¬я¬на¬ль¬на-палітычную кан-фе¬рэн¬цыю” спадзеючыся аб¬’¬яд¬наць нацыянальныя сілы пад сваім кі¬ра¬ў¬ніц¬т¬вам і стварыць адзі¬ны агульны фронт барацьбы супраць Са¬вец¬кай улады. На кан¬фе¬рэн¬цыю прыбылі 15 прадстаўнікоў ад трох пар¬тый : БПС-Р, БС-ДП і ПБС-Ф. Выконваючы рашэнне “канферэнцыі”,беларускія гру-поў¬кі раз¬гар¬ну¬лі дзейнасць па стварэнню так званай “зялёнай арміі”. Па да¬ру¬чэн¬ні ЦК БПС-Р гэтым зай-ма¬ўся П. Злоцкі. Праз яго беларускія эсэ¬ры ка¬ар¬ды-на¬ва¬лі сваю дзейнасць з арганізацыяй Б. Савінкава “Саюз абароны радзі¬мы і свабоды”.

Прыбыўшы ў Польшчу па запрашэнню Ю. Піл-суд¬с¬ка¬га, Савінкаў уз¬на¬ча¬ліў ваенны аддзел Рускага палітычнага ка¬мі¬тэ¬та. У канцы кастрычніка 1920 года ў яго падпарадкаванні зна¬ходзі¬ла¬ся больш чым 60 тысяч бе¬лаг¬вар¬дзей¬цаў.

Польскае камандаванне 21 кастрычніка 1920 г. за¬я¬ві-ла аб с¬пы¬нен¬ні адносін з войскамі Пятлюры, Перамыкіна, Якаўлева і Бу¬лак-Ба¬ла¬хо¬ві¬ча. Ім прадстаўлялася поўная свабода дзеянняў. Да канца кас¬т¬рыч¬ні¬ка белагвардзейскія атрады былі перадыслакаваны да дэ¬мар¬ка¬цый¬най лі¬ніі. Армія Булак–Балаховіча была сканцэнтравана ў Ту¬ра¬ве і Давыд – Га¬рад¬ку.

Падрыхтоўка нападу Булак-Балаховіча вялася пры не¬пас¬рэд¬ным удзеле не¬ка¬то¬рых бе¬ла¬рус¬кіх палітычных груповак. 12 кастрычніка 1920 года Бе¬ла¬рус¬кі па¬лі¬тыч¬ны камітэт у Варшаве заключыў дагавор з Булак-Балаховічам, ўзяў аба¬вя-зак весці вярбоўку ў яго ар¬мію, а Булак-Балаховіч – перадаць ка¬мі¬тэ¬ту грамадзянскую ўла¬ду на за¬хоп¬ле-най тэрыторыі. Аналагічнае па¬гад¬нен¬не бы¬ло заключана і з Б. Са¬він¬ка¬вым. Беларускі палітычны ка-мі¬тэт перадаў так¬са¬ма ў пад¬па¬рад¬ка¬ван¬не Булак-Балаховічу атрады “Зялёнага дуба”.

У пачатку лістапада 1920 года армія Булак–Балаховіча перасекла дэ¬мар¬ка¬цый¬ную лі¬нію і заняла Петрыкаў, Мазыр, Рэчыцу, Калінкавічы. Барацьбу з Бу¬лак-Балаховічам вяла 16-я армія, часці якой панеслі значныя страты ў па¬пя¬рэд¬ніх ба¬ях з польскімі вой¬с¬ка¬мі. Булак-Балаховіч прыняў прапанову П. Алек¬сю¬ка і В. Ада¬мо¬ві¬ча стаць “начальнікам беларускай дзяржавы”і аб’явіў аб стварэнні “Беларускай На¬род¬най Рэспублікі”. Беларускі палітычны камітэт аб¬вяс-ціў сябе вышэйшым ор¬га¬нам дзяржаўнай улады, але дзейнасць яго была ве¬ль¬мі сціплай і аб¬ме¬жа¬ва-най.

Атрымаўшы падмацаванне, 16 лістапада злучэнні 16-й арміі пе¬рай¬ш¬лі ў нас¬туп¬лен¬не. На працягу тыдня балахаўская армія была поўнасцю раз¬г¬ром¬ле¬на ў ра¬ё¬не Мазыра, Калінкавіч і Рэчыцы.

“Слуцкае паўстанне”. Слуцкі ўезд паводле умоў прэлімінарнага да¬га¬во¬ру ады¬ходзіў да ССРБ. Кіраўнікі Слуцкага БНК вырашылі абвясціць тэ¬ры-то¬рыю па¬ве¬та незалежнай. Польскае камандаванне спецыяльна за¬цяг¬ва¬ла вывад сва¬іх войск са Случчыны. 16 лістапада 1920 г з удзе¬лам 105 чалавек адбыўся “з’езд”, згодна рашэнням, якога “Найвышэйшая Беларуская Рада” а’¬бяў¬ля¬ла¬ся вышэйшым органам дзяр¬жаў¬най улады на тэрыторыі Беларусі. Была аб¬’¬яў¬ле¬на яе незалежнасць у эт¬наг¬ра¬фіч¬ных граніцах, сфарміравана “першая бе¬ла¬рус¬кая бры¬га¬да” у складзе двух палкоў -каля 4 тыс. чалавек.

24 лістапада польскія войскі пакінулі Слуцк і адышлі за дэ¬мар¬ка¬цый¬ную лі¬нію. Кіраўніцтва Слуцкай рады пераехала ў мястэчка Се¬ме¬жа¬ва(8 км ад гра¬ні¬цы). 26-27 лістапада першы Слуцкі полк і другі Грозаўскі пачалі рабіць на¬па¬ды на заставы і варты 8-й дывізіі 16-й арміі.Са згоды польскага ка-ман¬да¬ван¬ня часці 16-й арміі былі уведзены у нейтральную зону на 3 дні. Пасля ўзб¬ро¬е¬на¬га сутыкнення пад Семежавым 6-7 снежня частка Слуцкай брыгады вы¬му¬ша¬на была перайсці польскую мяжу, дзе была інтэрніравана. Рэшткі Слуц¬кай брыгады, скарыстаўшы адыход часцей 16-й арміі з нейтральнай зоны, распачалі напады на пазіцыі савецкіх войскаў. Былі за¬ня¬ты мястэчкі Се¬ме-жа¬ва і Вызна. У мэтах ліквідацыі гэтай групоўкі 19 снежня па¬ча¬ла¬ся нас¬ту¬па¬ль¬ная аперацыя 8-й дывізіі. У выніку часткі Слуцкай бры¬га¬ды перайшлі на по¬ль¬с¬кую тэрыторыю, дзе былі раззброены.

Пасля гэтага беларускія палітычныя групоўкі прымалі ўдзел у арганізацыі антысавецкай барацьбы на тэрыторыі Савецкай Беларусі аж да 1925 г., а таксама ў падбухторванні ўзброенага паўстання ў Заходняй Беларусі, каб далучыць яе да Літвы згодна з умовай, заключанай урадам БНР В.Ластоўскага ў ліс¬та¬падзе 1920 г.

Осенью 1920 года зарубежная пресса сообщила, что появилась организация, которая имеет цель объединить и скоординировать антибольшевистское движение на Беларуси. Польские издания писали о «таинственной политической организации», о «неизвестных мстителях-зеленодубцах».. Организация делилась на «пятерки», которые были ядром отделов восстания.

Идея о создании «Зеленого Дуба» могла возникать среди членов Белорусской Воинской Комиссии (БВК), которая была создана в августе 1919 года и пробовала контролировать деятельность партизанских отрядов на территории Беларуси. Опекунами и крестными отцами зеленодубцев были лидеры Белорусского Политического Комитета, который после поражения С.Булак-Балаховича нашли убежище в Варшаве. Председатель БПК Адамович-отец следил за деятельностью Главного штаба. Он помогал оформлять партийные документы, делать печати, с ним решались вопросы о составе штаба, его функциях. Много кто из членов БПК были зеле-нодубцами и наоборот. Так атаман Дергач был членом БПК, его адъютант Густалес (семинарист Иван Пешко) являлся одновременно секретарем канцелярии БПК и главного штаба «Зеленого Дуба».

-15-16. Беларускі нацыянальны рух у Заходняй Беларусі 1921- 1939 гг.

Як і рэвалюцыйны і нацыянальна – вызваленчы рух у Заходняй Беларусі у сваім развіцці прайшоў некалькі этапаў.

Першы перыяд ахопліваў 1921- 1925 гг. На Палессі, Навагрудчыне і Віленшчыне партызанскай барацьбой кіравалі камуністы. Таму яна мела яскрава выражаны класавы, антыпамешчыцкі характар. У Гродзенскім, Ваўкавыскім, Сакулкоўскім, Бельскім і Беластоцкім паветах партызанскі рух першапачаткова насіў антыпольскі характар і ініцыіраваўся беларускімі эсерамі, якія карысталіся падрымкай урада Літвы. Пасля таго, як польская дыфензіва змагла расрыць эсераўскае падполле, ЦК БПС- Р завяршыў узброеную барацьбу. Але мясцовыя партызанскія групы, якія засталіся пасля іх у заходніх паветах, не склалі зброю і працягвалі барацьбу супраць польскіх акупантаў.

У адпаведнасці з рашэннямі II з’езда Кампартыі Польшчы ў канцы кастрычніка 1923 г. у Вільні было арганізацыйна аформлена стварэнне Камустычнай партыі Заходняй Беларусі ( КПЗБ). У канцы снежня 1923 г. у шэрагі КПЗБ улілася Беларуская рэвалюцыйная арганізацыя ( БРА), якая карысталася ўплывам сярод інтэлігенцыі і сялян. Яна налічвала каля 300 членаў, стаяла на пазіцыях класавай барацьбы, падрымлівала дыктатуру пралетарыяыта, выступала за канфіскацыю памешчыцкіх зямель і ўз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР. Да канца 1925 г. партызанскі рух у Заходняй Беларусі быў спынены.

З гэтага часу рэвалюцыйна- вызваленчая барацьба працоўных Заходняй Беларусі ўступіла ў новы этап свайго развіцця. Ен ахопліваў 1926- першую палову 1929 гг. Характэрнай яго асаблівасцю была первага рэвалюцыйна- дэмакратычных форм барацьбы, шырокае спалучэнне легальнай і нелегальнай работы Камуністычнай партыі ў масах, удзел у руху масавых легальнай і нелегальнай работы Камуністычнай партыі ў масах, удзел масавых легальных арганізацый працоўных- Беларускай сялянска- рабочай Грамады ( БС-РГ), Таварыства беларускай школы (ТБШ) і інш.

1922 г. у Польшчы праходзілі выбары ў вышэйшыя ограны дзяржаўнай улады- сейм і сенат. Беларускія палітычныя групоўкі прынялі актыўны ўдзел ў выбарах. Беларускія дэпутаты стварылі у сейме сваю фракцыю Беларускі пасольскі клуб. У 1924 г. у Беларускім пасольскім клубе пачаўся працэс палітычнага размежавання. У чэрвені 1925 г. Б. Тарашкевіч, С. Рак- Міхалоўскі, П. Валошын і П. Мятла, выйшлі з яго складу і ўтварылі асобную фракцыю пад назвай Беларуская сялянска- рабочая грамада. ( БС- РГ). Вясной 1926 г. лідэры новай фракцыі па дамоўленасці з КПЗБ апублікавалі праграму БС-РГ. У ёй знайшлі адлюстраванне асноўныя патрабаванні і надзеі шырокіх працоўных мас, перш за усе сялянства. Праграма патрабавала перадачы памешчыцкай і царкоўнай зямлі сялянам без выкупа, ліквідацыі асадніцтва, перанос падаткаў на маёмасныя класы, увядзенне 8-гадзінага рабочага дня, аплачваемых воджпукаў, дзяржаўнага страхавання, свабоды слова, друку, сходаў і інш.

Усей дзейнасцю Грамады кіраваў яе Цэнтральны Камітэт, у склад якога ўваходзілі члены фракцыі Грамады ў сейме: Б. Тарашкевіч- старшыня,С. Рак- Міхайлоўскі- нам. старшыні, П. Мятла- казначэй, П. Валошын і М. Бурсевіч- члены. Большасць членаў ЦК і павятовых камітэтаў БС- РГ былі камуністамі. Хутка расла колькасць членаў Грамады: калі у чэрвені 1926 г. у ей налічвалася 570 членаў, у лістападзе – больш 62 тыс., то ў студзені 1927 г. ужо звыш 100 тыс. членаў, якія былі аб’яднаны амаль у дзвюх тыс. гурткоў. Такім чынам, за год з невялікім БС- РГ стала масавай сялянскай арганізацыяй не толькі ў Польшчы, але і ў Еўропе.

У супрацьвагу Грамадзе правыя дзеячы Беларускага пасольскага клуба паспрабавалі стварыць альтэрнатыўную арганізацыю-Беларускі Сялянскі Саюз (БСС), на чале з Ф. Ярэмічам і В. Рагуляй. Але іх намаганні поспеху не прынеслі. Па колькасці членаў БСС нават не дасягнуў тысячнага рубяжа і стварыць перашкоду ў дзенасці БС- РГ, вядома, не мог.

Хуткі рост і дзейнасць Грамады наводзілі страх на памешчыкаў, асаднікаў, сурхезна тывожылі польскія ўлады. У студзені 1927 г. яны ажыццявілі арышт 400 членаў Грамады і ўсіх яе кіраўнікоў. У сакавіку 1927 гю БС- РГ была аб’яўлена па- за законам.

Вялікую культурна- асветніцкую працу ў гэты час праводзіла Таварыства беларускай школы (ТБШ). З сяырэдзіны 20-х гадоў яно знаходзілася пад уплывам КПЗБ і левых дзеячоў беларускага нацыянальнага руху. У сярэдзіне 1927 г. ТБШ ужо налічвала больш 10 тыс. членаў, аб’яднаных у 385 гурткоў. Правячыя колы Польшчы вымушаны дазволіць існаванне ТБШ, усімі сродкамі імкнуліся абмежаваць яго дзейнасць. З гэтымі мэтамі яны шырока выкарыстоўвалі розныя беларускія партыі і арганізацыі. Яшчэ ў снежні 1924 г. у процівагу ТБШ яны ўтварылі сваю арганізацыю пад назвай “ Прасьвета”.

У чэрвені 1926 г. у супрацьвагу ТБШ беларускія хрысціянскія дэмакраты і Беларускі сялянскі сакюз утварылі яшчэ адну арганізацыю- Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры. (БІГі К). Але і ён не дасягнуў жадаемых вынікаў. Гурткі яго праіснавалі да сярэдзіны 30- х гадоў, але аўтарытэтам сярод народных мас не карысталіся і памяшаць дзейнасці ТБШ не маглі. Такі ж лёс напаткаў “Цэнрасаюз” і Таварыства беларускай асветы (ТБА), утвораныя беларускімі панафіламі ў супрацьвагу ТБШ у 30- я гады.

Такім чынам, беларускім буржуазным і дробнабуржуазным палітычным партыям не удалося дэзарганізаваць працу ТБШ, захапіць у ім кіраўніцтва ў свае рукі і пераўтварыць у палафільскую арганізацыю.

У 1929 г. у капіталістычных краінах пачаўся крызіс. Шырокі размах рабочага і сялянскага руху ў гады крызіса вымушаў правячыя колы Польшчы шукаць шляхі уплыву на масы. Вялікія надзе яны ўкладалі на новую беларускую паланафільскую арганізацыю, створаную у жніўні 1930 г. А. Луцкевічам і Р. Астроўскім- Цэнтральны саюз культурных і гаспадарчых арганізацый( Цэнтрсаюз). Група Луцкевіча- Астроўскага склалася ў 1929г. і атрымала назву “ беларуская санацыя”. Яна выступала пад беспартыйнай шыльдай з мэтай заваяваць інтэлігенцыю і беларускае сялянства. “Цэнтрсаюз“ рэкламаў сябе адзіным прадаўжальнікам ідэй Грамады, а сваю дзейнасць прыкраваў лозунгамі абароны ”правоў усяго народа”. Яго стваральнікі спадзяваліся ўзначаліць увесь беларускі нацыянальны рух. Але, як і яго папярэднікі, поспеху не дасягнуў і хутка адышоў у нябыт.

Правыя беларускія палітычныя дзеячы пасля прыходу да ўлады гітлераўцаў у Германіі пачалі ствараць па нямецкаму ўзору свае палітычныя партыі і арганізацыі. Хутка побач з БХД і “ беларускай санацыяй” з’явілася партыя беларускіх нацыянал-сацыялістаў і беларуская нацыяналістычная “ Сябрыня”. Партыя беларускіх нацыянал-сацыялістаў узнікла на аснове невялікай групоўкі “Адраджэнне” на чале з Фабіянам Акічыцам пасля выхаду яе ў мае 1931 г. са складу “Цэнтрсаюза “. У лістападзе 1933 г. группа пачала выдаваць газету “ Новы шлях”. На яе старонках яна прапаведвала нацыскую ідэалогію, выказвала пахвалу рэжыму, устаноўленаму Гітлерам у Германіі. У снежні 1936 г. да нацыянал- сацыялістаў прымкнула група “ беларускіх незалежных радыкалаў”. Гэта з’явілася нагодай абвесціць аб стварэнні ў чэрвені 1937 г. Беларускай нацыянал- сацыялістычнай партыі ( БН-СП) і выбраць яе кіруючы орган – Цэнтральны камітэт, у склад якога ўвайшлі Фабіян Акінчыц( старшыня), Уладзіслаў Казлоўскі (сакратар) і інш.

Беларуская нацыяналістычная “ Сябрына”, якая таксама адкрыта прапагандавала фашысцкія ідэі сярод моладзі, была створана ў пачатку 1934г. У жніўні 1935 г. ЦК КПЗБ звярнулася з заклікам да БХД, БІГіКу з прапановай стварэння антыфашысцкага народнага фронта за дэмакратычныя свабоды, за школу на роднай мове.Гэта дазволіла ў лютым 1936 г. падпісаць “ Дэкларацыю ў справе барацьбы за школу на роднай мове” паміж ТБШ І БІГіКам.

Лідэры БХД вымушана было перагледзець сваю праграму і змяніць назву партыі. У 1936 г. яна была періменована ў Беларускае нацыянальнае аб’яднанне. Гэтым падкрэсліваўся свецкі характар партыі і заяўляліся правы на аднаасобнае прадстаўніцтва беларускага народа. Але БХД не змагло стаць тым, на што яна разлічвала. Леіам 1936 г. яе напаткаў крызіс. З БНА выйшла група Вікенція Гадлеўскага, якая у процівагу антыфашысцкаму Народнаму фронту, пастрабавала стварыць Беларускі нацыянальны фронт. Стварыць аднак не удалося. Не змагла выйсці з крызісу і БНА. Са снежня 1936г. яна значнай ролі ў грамадска- палітычным жыцці Заходняй Беларусі ўжо не адыгрывала.