Din_tanu_zhauaptary_2

1.Діни сенімнің ерекшеліктері. Діни сана: рациональді және жігер-эмоционалды беттерінің өзара қатынасы. Діни сана - жаратылыстан тыс күштерге, құдайға деген сенімнен туындайтын көзқарастардың, идеялардың, нанымдардың, теориялардың жиынтығ. Дін XIX ғасырдың аяғында — XX ғасырдың басында пайда болды және діни сананың құдай (рух), жұмақ, дозақ, күнә және т.б. ұғымдарды қамтитын мазмұны туралы, сондай-ақ намаз, дұға, жалбарыну және басқа да парыздарды атқару кезіндегі адамның эмоциялық күйі мен сезімдері туралы едәуір материал жинақталды. өмірінде сыртқы, ресми, таза рациональді

сана дінге тән ретінде қабылдай алмайтын шығармашылық процестер орын алады.

2.Дін ғұрыпы: мазмұны және функциялары.Дін ұғымы (лат. religio)  лига сөзінен шығады, яғни байланыс, бірлік; лига сөзінің аналогы болып санскриттегі йога сөзі табылады (бағытталу, күш салу). Байланыс ұғымы шарттасқан, бірлескен, үздіксіз, бүтіндік, қауымдастық, т.б. мағынаны білдіруі мүмкін. Практикада дін ретінде әрбір байланыс түсіндірілмейді, онда рухани байланыс бірінші. Байланыс ішкі және сыртқы, кездейсоқ және қажетті, мәнсіз және мәнді, материалды және материалды емес болады.

Қоғамдағы интеграциялық процестердің дамуы мен сақталуы үшін тек дін жауапты емес, оған  мифология, философия, өнер, мораль, ғылым және т.б. әсер етеді.

Бірақта сана мен рухтың бұл формаларының ешқайсысы фундаментальды құндылықтарды сакральдамайды. Егер дін мифті қарастырмаса, онда миф сакральді емес. Философия мәселелерді шешпейінше өмір сүреді, Өнер өзінің туындыларындағы шындыққа сенімді қажет етпейді, бірақ дін өнерді дінге ауыстырып, Негізгі құндылықтарды сакральдау процедурасы дінді басқа дүниеге қатынас формаларынан және қоғамдық

3.Діни ұйымдар. Діни ұйымдардың түрлері-діни сенімді уағыздау, тарату мақсатында құрылған. Осы мақсатқа лайықты белгілері: дін тұту, құдайға құлшылық ету, басқа діни салттар мен ырым-жоралғылары бар, сондай-ақ дінге үйрету және өз ізбасарларына діни тәрбие беруге ұмтылатын азаматтардың ерікті бірлестігі. Олар діни топтар (заңды тұлға емес) жәнедіни ұйымдар (заңды тұлға ретінде тікеуден өткен) ретінде құрыла алады. Діни ұйымдар жергілікті (ізін қуған адам оннан кем емес) және орталықтандырылған (құрамында үштен кем емес жергілікті ұйымдар кіретін) болып бөлінеді.Ресейде халықшылдар, Ирландия, Македония, Сербияда ұлтшылдар, Франция, Италия, АҚШ-та анархистер, т.б. солшыл радикалды қозғалыстар пайда болып, өз үкіметтерінің қызметіне ықпал етуге ұмтылды. Бұл қозғалыстардың идеялық негізінде әртүрлі идеологиялық тұғырнама жатқанымен, олар Лаңкестікті “қоғам игілігі үшін өзін-өзі құрбан ету” деп түсінді. Олардың ішіндегі ең ірі Лаңкестік ұйымдар: “Тупак Амару атындағы революциялық қозғалыс”, “Ку-Клус-Клан”, Орындалатын жұмыстың мәнін анықтау- бұл міндеттің орындалуы үшін ұйымның нақты жұмыс түрлерін және кезеңдерін қарастыратын бөлімдерін ажыратып көрсету. Мысалы, мақсат қою, осы мақсаттың орындалуы үшін қажет жұмыс көлемін есепке алу, пайдасыз жұмыстардың қайталануын тоқтату, жұмыс процесін анықтау, тексеру (жұмыс құрылымының маңызды мәселесін жіберіп алмас үшін). Кәсіпкерлік ісі бойынша көптеген кітаптар авторы профессор Друкер ұйым құрылымының негізгі үш кезеңдерін атап кеткен. “Арийлік ұлт” оңшыл экстремистік ұйымы, “Аум Синрике”, “Ирландияның республикалық армиясы”, “Хамас” (Исламдық қарсыласу қозғалысы), “Хезболлах”, т.б.

5.Тарихи дінтануда «адам табиғатының» ерекшеліктері негізге алынып жасалған діннің антропологиялық концепциясы батыс философиясында кеңінен танымал. Л. Фейербах дінді адам тұрмысының бейнесі ретінде түсіндірді. Ол адамды Алла жаратқан жоқ, ал адам өзінің қалауы мен қажетінеқарайөзҚұдайынжасапалдыдепсанады.Антропологиялық концепцияның теологиялық және идеалистік теориядан айырмашылығы - дінді адамның елестетудің, қиялылықтың салдары ретінде қарады. Француздың діни социологы Э. Дюркгейм (1859-1917) әлеуметтік концепцияның атасы деп аталды. Дюркгейм Құдайды әлеуметтік тұтастық көрініс ретінде қарап, діннің әлеуметтік табиғатын атап көрсетті. Дюркгейм дін кез-келген қоғамға қажет, ол адамдардың мәңгілік серігі деген тұжырымға келді. Э. Дюркгейм дінді әлеуметтік өмірдің мазмұнын беретін белгілер мен рәміздер жүйесінің бар екенін басыпайтады. Діннің мәнін түсіндіретін неғұрлым маңызды концепциялар қатарына феномен ретінде оның әлеуметтік мәдени себептілігіне көп көңіл бөлетіндері. Дінді адам жатсынуының формасы дептүсіну(Л.А.Фейербах,К.Г.Маркс).  4. Діннің мәнін әлеуметтік-мәдени тұрғыдан түсіндірудің негізгі үлкен кемшілігі онда адамның мәні оның әлеуметтік-мәдени деңгейіне бағытталған. Бірақ адамның мәні көпдеңгейлі. Осы көпдеңгейлікті ескерудің формасы ретінде бүгінгі күні діннің мәнін түсіндірудің терең - психологиялық пайымдауы болыптабылады. 6.Дінтанушы ғалымдар тайпалық, ұлттық және әлемдік діндерден бөлек дінге ешқандай қатысы жоқ, яки, дін деп атауға болмайтын кейбір топтарды «Дәстүрлі емес культ- тар» деп атайды. Мұндай культтарға «сатанизм», «криш- найзм» секілді діни топтар жатады.

Тотемизм - өмір сүрген ортада кейбір аңдар мен жа- нуарларды, өсімдіктерді киелі деп соларға сиыну.

Фетишизм –  қандай  да  бір  затты  қасиетті,  киелі деп сенумен сол затты өзімен бірге алып жүру

Анимизм - түрлі рухтарға табыну нәтижесінде пайда болған сенім.

7.Ұлттық діндер (бір ғана ұлт өкілдері ұстанатын діндер:   индуизмді  үндістер,  сихизмді  жапондар  ғана ұстанады). Мысыр Респуликасының діні - Ислам. Олар: 90% - Сүнни мұсылманлар, 5-6% суфи және 3-4% шиға.

Басқа ең үлкен діні - мәсіхшілік, бүкіл елде 16% осы дініге кіреді. Олардың көпшілігі Александрияның Копттік Православ Шіркеу мүшелер. Басқа да шіркеулер - КопттікКатолик және Копттік Евангелик (Протестанттар).Мысырдың заңдары Шариғатқа негізделеді.

«Копт» сөзі арабтың «купт» сөзінен, ал оның өзі гректің «эгиптос» сөзінен шыққан. Бірақ түп тамыры одан да тереңіректе ежелгіегипеттік "Ха-Ка-Птах" сөзінен таралуы да мүмкін. Коптар Ніл алқабын мекендеген алғашқы египеттік христиандардың ұрпақтарымыз деп санайды. Египтегі христианшылдықтың пайда болған жері Александрия, бұл жерден ол елдің ішінде екі негізбен: анахореттік және монаштық қоғамдастық ретінде тарады. Коптар Иисус Христосқа екі – тәңірлік және адамдық табиғат емес, тек бір ғана тәңірлік табиғат қана тән деген сенімді ұстады. Әлемдік Халкидон Соборы 451 ж. монофизиттікті қате ілім деп айыптағаннан кейін, Египеттегі копт шіркеуі ортодоксалды христиан шіркеуінен ажырады.Мысырды 641 жылы арабтар жаулап алғанға дейін бірнеше ғасырлар бойы христиан елі болып келді. Енді коптар Египеттің 68-миллиондық тұрғындарының ішіндегі шамамен 5-7 млн. деп саналады. Олар мұсылмандармен қатиар өмір сүреді, тіпті кейбір уақытта шіркеудің қоңыраулықтары мешіттердің мұнараларымен көрші орналастырылған.

Копт шіркеуінің басында патриарх тұр, қазіргі уақытта Шенуда ІІІ, резиденциясы Александрияда. Коптар ұқыпты сыйынады және пост (еттен және сүт тағамдарынан бас тартады) ұстайды. Олардың литургиясы православ ғұрыптарына жақынырақ.

«Месопотамия — архивтер отаны» деп тегіннен-тегін атамағанын атап өткіміз келеді, өйткені мүнда мемлекеттік архивтермен қатар жеке адамдардың да архивтері болған. Сонымен қатар шумерлер — ең көне медициналық еңбектердің, дәрі-дәрмек рецептері жинақтарының авторлары, диқаншының түңғыш күнтізбегін жа¬саған да осы шумерліктер.

8.Индуизм б.д. дейінгі бірінші мыңжылдықта пайда болды. Ол адамды рухани құтқарудың үш жолын ұсынды. Олар: қасиетті істер жолы (медитация және құдіретті болмыс туралы ойлар); адалдық жолы (құдайға және оның рахымына сену). Индуизмнің тұңғыш қауымы – “адживака” тақуалық жолын тұтып, тән құмарлығымен күресті. Бірақ, Вишнуға табынды. “Адживака” діни идеяларын “бхагаватами” толықтыра түсті. Ол Вишнумен қатар Кришнаға тең дәрежеде құрмет көрсетті. ХІІ ғасырда брахмандар жарты құдай – Рамаға ерекше тұғыр орнатты. Еврей халқының өмірінен, оның рухани дүниесі мен мұраларынан Інжілдің (Библия) ең көнедегі үлгісі – Көне өсиеттер көптеген қызғылықты мәліметтер береді. Бұл кітапты мұқият ден қойып оқыған адам оның әр жолынан оны құрастырушылардың дүниеге келетін жаңа құтқарушыны тағатсыздақпен күтуін сезінген болар еді.  Көне өсиеттерді христиандар өздерінің діни кітабы санайды. Сонымен бірге ол еврейлердің қазіргі діні – иудаизм діні Қасиетті жазуларының да негізі болып табылады. Мұнда ешқашан сәйкессіздік жоқ. Өйткені Христостың өзі де еврей халқының ортасынан шыққан пайғамбар, христиан діні мен иуда дінінің арғы тамыры бір жерден барып қосылады. Мәселе еврейлердің Христосты шын Құтқарушы тұрғысында қабылдамауында.  Еврей деген халықтың өзі қайдан шыққан? “Еврей” деген сөз, ғалымдардың пайымдауынша, “өзеннің арғы бетінен келегндер” немесе “кезбелер”дегеннен шыққан. Еврейлер мен арабтар негізгі бір тамырдан тарайтын нәсілдес халықтар. Көне замандарда еврейлер де Арабия түбегінде тұрып, мал бағумен күн көрген. Беймәлім себептермен олар оқшауланып, батысқа - Сирияға, Жерорта теңізі аумағына қарай қоныс аудара бастаған. Олар осы жолында арында Евфрат өзенін кесіп өткен. Бәлкім, “өзеннің арғы бетінен келегендер”

9. Конфуцийшілдік — діни философиялық ілім. Б.з.б. 6ғ Қытайда пайда болған, Конфуцийшілдік негізін қалаушы — Конфуций (Кун — цзы). Бұл ілімін негізіне сүйенсек, адамдар «бекзат» және «төмен» болып екіге бөлінеді. Конфуцийшілдік ілімі бойынша, ел басы болып, қызметші қызметші болып, әке әке болып, бала бала болып өмір сүруі керек. Кіші үлкенін айтқанын екі етпей тындауы керек, төмен сатыда тұрған өзінен жоғары тұрғанға бағынуы керек.

Даосизм (қыт. 道教, dàojiào) - атақты ойшыл Лао Цзы идеяларына негізделіп құрылған ежелгі Қытай философиялық және діни дәстүрі (тікелей аудармасы«жол мектебі»), Даосизм - табиғат күштерін мойындаудың және онымен үйлесімділікте болудың маңыздылығын қолдайтынтеория.

Даосизм - байырғы Қытай философиясындағы негізгі бір бағыт. Б.з.д. 4-3 ғасырда пайда болған. Даосизмнің негізгі идеялары «Лао-цзы» және «Чжуан-цзы» трактаттарда берілген.

«Чжуан-цзыда» конфуцийшілікке қас идеялар айтылып, табиғат қоғамға карсы қойылады. Адам өзін қоршаған міндеттерден босанып, табиғатқа жақын тұрмысқа қайтса, Дао (әлемнің түпкі негізі, сезімге қонбас сырды, тіршіліктің бүтіндігі) жолына келеді деген ой-пікірді білдіреді. Осынымен бірге Даосизмдегі табиғатты зерттеуге шақырған идеялар Қытайда алғашқы іліми түсініктердің және ойлап табулардың шығуына көмекші болады.Дін – қытай қоғамы даму тарихының ұзына бойына өзінің формасы мен мазмұнын өзгертіп, толықтырып, байытып отырды. Сөйтіп дін қытай халқының сенім-нанымына ие болумен бірге, оған жетекшілік етіп те келді. Әрине, барлық діндер секілді, дәстүрлі қытай діндерінің түп-тамыры да ежелгі қытай наным-сенімдерінде жатыр. Ал ежелгі қытай діндері – табиғат құбылыстарына табыну, киеге табыну, рухқа табыну, тотемге табыну, жыныс мүшелеріне табыну, ата-баба аруағына сиыну, әулие-батырлар рухына сиыну т.б.- да толып жатқан алғашқы наным-сенімдер негізіндегі көп құдайлы діндер болатын. Бұл көп құдайлы діндер – қытайдың дәстүрлі діни сенім-нанымы қалыптаса бастаған алғашқы Чинь мен Хань дәуірінде бар болмыс-бітімімен жарқырап көрінді.

10. Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим діндері. Діни мифологиялық көзқарас бойынша: алғашқы кезде Хаос (түпсіз түң-ғиық) өмір сүрді, одан жер күдайы Гея және жерасты қүдайы Тартар шықты. Гея аспан қүдайы, әрі баласы, әрі әйелі Уранды туды. Екінші қатар күдайлары, Гея мен Уранның балалары - Титандар туды. Уран қауіптеніп, орнымды тартып алады деп, өз балаларынан қорқып, оларды жер астына Тартар күдайына беріп қамап қояды. Бірақ Ти­тандар жер астынан күтылып шығып, әкесінің тағын тартып алады. Олардың ішінен Кронос, уақыт күдайы, өз балаларын жеңіп, барлық әлемге тыныштық орнатады. Үшінші қатарлық қүдайлар басталады. Кроностың ең кіші баласы Зевс - найзағай және жауын қүдайы, өзінің әкесін жеңіп бас күдайға айналады. Оның әйелі Гера - аспан қүдайы және неке қамқоршысы. Зевс өзінің ағайындары Посейдонға теңіздегі билікті, Аидқа жер асты патшалығын береді. Сүлулық пен сүйіспеншілік күдайы Афродита мифтер бойынша теңіз толқынынан жаратылған. Үшінші қабатты қүдайлар Олимп тауында орналасады.   Ертедегі Рим діндері. Ежелгі Рим діндерінде Грек дініндей айқындық миф жоқ. Олардың діні қарапайым, сөзге сараң болды. Керек болса ертедегі Рим діндерінде күдайлардың суреттері мен образдары болмады. Рим қүдайлары үзақ уақыт антропоморфтық түрде, Юпитер болса, шақпақ тас түрде, Map күдайы найза түрде, Веста қүдайы от-жалын түрде бейленді. Римдіктер жай ғана Юпитерге сенсе жеткілікті деп түсінді. Пуникалық соғыстан кейін Рим мен Греция елдері тығыз байланыс жүргізді. Рим Эллада мәдениетін қабылдап, оның дінін өздеріне таратты. Гректердің қүдайлық түсінігінен, Римдік қүдайлар шықты. Ежелгі грек діндері бұл әртүрлі діни наным сенімдердің біртұтас эволюциялық тізбек ке байланысқан кең жиынтығы.Себебі бұрынғы замандардағы гректер б.з.д IV-III мыңжылдықтар шегінде біртұтас конгломерат (ЛАТ.conglomeratys-әртекті механикалық қосылыстардың жинастырылған жиынтығы.)құрған және Iiмыңжылдықта Балқанның Оңтүстігі мен Эгей теңізі аралдарына қоныс аударған ертедегі үндіеуропалық тармақтардың бірі болған.

Бірақ олар көшіп қонып жүргенде,біршама дамыған,мыңжылдықтан артық тарихы бар мәдениеттермен тоқайласып қалып отырды. «Абориген және келімсек халықтың наным сенімдерінің әуел бастағы тұтастығы негізінде грек дінінің ертедегі тобы құрыл ды. «Ертедегі гректердің діни түсініктері даму барысында үш кезеңнен өткен:-Элладағы басып кіргенге дейінгі; -криттік-микендік;-классикалық немесе гомерлік. Ертедегі гректер дүниені жаны бар,қасиетті заттар мен құбылыстарға айналған,тұтастай бір пері сияқты тіршілік иелері қаптаған нарсе деп қабылдаған.Сондықтан да кейіннен біз Гомердің «Илиадасы» мен «Одиссейінде», Ге сиодтың «Теогониясында» теогония гр.theos құдай,geneia туу құдайдың пайда болуы ту ралы миф,көптеген құдайлар,бастапқыда перілер мен сатирлер болып көрсетілген.Құ дайлар:Силен(сұлу әйел тәңірі),Гермес(Олимптің ұлы қзұдайларының бірі) т,б.Гректер дің абригендік наным сенідердің элементтерін бойына сіңірген криттік микендік діні өзінің даму сатыларында «жауынгер жер өңдеушілердің бөлек бөлек тайпаларының қа рабайыр культінен діни ілімдердің жалпыгректік аумағына өтуге және діни философи ялық алыптастарлықтың алғашқы тәжірибелерін үйренуге дейін жетті»Ежелгі Рим діндері.римдіктер өздерінің діни түсініктері мен құдайларын ертедегі грек терден алған деп есептеу қабылданған.Олай деу негізсіз де емес.Ертедегі Рим дінінің Ертедегі Грекия дінінен өзіндік және талас тудырмайтын айырмашылықтары бар екеніне көз жеткізу қиын емес.Діннің мағынасы «римдіктердің түсінігі бойынша,құдай ларға қатысты міндеттерді қатаң орындауда жатыр,ал ол олардан да нақтылық пен па расаттылықты талап етуге жол ашты.»Мұндай дін римдіктердің көршілері гректер таң даныс білдірген:сөзге берік болу,дәлдік,бірақ сонымен бірге немқұрайлылық,ойқиял дың жоқтығы сияқты мінез құлықтарды қалыптастырды.Римдіктердің пайымдауынша, әрбір отбасының немесе рудың өздерінің желеп жебеушілері немесе рухтары бар:ман дар(мейірімді құдайлар),ларлар(ошаақты және отбасын қорғайтын құдайлар)пенаттар( үйдегі сақталған артық ауыс заттардың,қойманың құдайлары).Римдіктердің түсінігі бой ынша,әрбір адамды дүниеге келгеннен бастап өлгеніне дейін ереше құдайлар желеп жебеп жүреді:Ер адамға Гений,әйел адамға Юнона.Римдіктердің абстрактілік түсініктері білдіретін тәңірлері де болған:Пакс бейбітшілік;Конкордия келісім;юстиция әділеттілік;

Фортуна бақыт,сәттілік.Ертедегі Римдіктерде алғаш рет императорлықты Құдайдай көрді.

11. Индуизм - әлемдегі ірі діндердің бірі.

Индуизм б.д. дейінгі бірінші мыңжылдықта пайда болды. Ол адамды рухани құтқарудың үш жолын ұсынды. Олар:қасиеттері істер жолы;таным жолы;адалдық жолы.Индуизмнің тұңғыш қауымы – «адживака»тақуалық жолын тұтып, тән құмарлығымен күресті . Бірақ , Вишнуға табынды. «Адживака» діни идеяларын «бхагаватами» толықтыра түсті . Ол Вишнумен қатар Кришнаға тең дәрежеде құрмет көрсетті. XII ғасырда брахмандар жарты құдай – Рамаға ерекше тұғыр орнатты. XV ғасырда діни ғұрыптар қара халықтың тілі болып саналатын хинди тілінде атқарыла басталды . Осының нәтижесінде Вишнудің көпшілік арасындағы мәртебесі жоғарылай түсті . Шиваға құлшылық жасау да осы құдайды мойындаушы қауымдардың бірлігінің нығаюына қызмет етті . Бірақ , көпқұдайлық үнді халықтарының одан әрі қауымдаса түсінуіне кедергі болған жоқ. Керісінше, осы көп құдайлар біртұтас діни түсінік аясында құрметтеліп, индуизм баршаның дініне айналды. Индуизм үшін «Махабхарата» және «Рамаяна» эпостары-Үндістанды арий тайпалары жаулап алуы кезеңіндегі үнділердің қаһармандық күресі туралы әңгімелейтін қасиетті аңыздар жинағы. Поэмада индуизм құдайлары пантеоны туралы әңгімелейтін қасиетті аңыздар жинағы. Поэмада индуизм құдайлары туралы кең әңгімеленеді. «Рамаянада» Раманың және оның жұбайы Ситаның өмірі баяндалады. Индуизмнің діни ескерткіштерінің ішінде құрылымдық жағынын «Махабхарата» эпосына енетін дүниетанымдық проблемаларға түсініктемелер беретін «Бхагават-Гита» философиялық концептия тұтастығымен ерекшеленді. Концепцияның негізінкүллі болмыстың бастауы ретіндегі пракрит туралы және одан дербес таза рух – пуруша туралы ережелер құрайды. Осылардан шығарма авторларының екі негізді мойындаған дуалистік көзқарасы көрінеді.Индуизм термині Синдху өзенінің парсы тіліндегі атауы "Хинду” деген сөзден негіз алған. Кейіннен бұл сөз тек өзен мен оның жағасындағы Үнді елін ға¬на білдірмей, сол елдегі халықтың атауына айналған. Индуизм дінінің ерекшелігі, мұнда құдайлардың саны өте көп, бәріне ортақ бір құдай жоқ. Діннің негізін салушы да, белгілі пайғамбар да жоқ, бірақ көптеген жеке білімдерді таратушы, рухани ұстаздар бар. Бір ортақ қасиетті кітап жоқ, оның орнына әр бағыттың негізі болып саналатын жазбалардың беделі өте күшті. Бұл дінде жалпы мойындалатын сенім символдары мен талаптары болмағанымен, индуистердің дүниетанымында ерекше орын алатын  ұғымдар (дхарма, карма, сансара, мокша, Брахман, атман, варна, каста т. б.) бар.  Индуизмдегі құдайларды  бір атпен атау, бір түрге біріктіру мүмкін емес. Мұнда құдай  тұжырымдамасы әр түрлі, себебі индуизм Үндістанда ғасырлар бойы жинақталған жазбалардың барлығын өзінің қасиетті кітаптары ретінде қабылдаған, сондықтан да осы кітаптарда аталған 33 құдайдың (11-і аспандағы,  11-і ауадағы, 11-і жердегі) бәрі индуизмде мойындалады. 

12.Будда діні әлемдік діндердің бірі.Әлемдік деген мағына олар халықтардың әртүрлі ұстанатынын және бұл діндердің бір ұлттың немесе туыстас этностардың шеңберінен асып,бүкіл дүние жүзіне жайылғанын Будда діні тәртіп бойынша алғанда,әлемдік дін ретінде алдығы шығады. Будда діні б.з.д.алғашқы мыңжылдықтың ортасында Үндістан да пайда болған.Оның негізін қалаушының төрт есімі болған:біріншісі Гаутама(өз ата ба басы ретінде құрметтейтін отбасынан шыққан ұлы үнді данасына тиесілі екені анық), екіншісі Сидхартха(жеке адамның есімі)үшінші Шакьямуни(Шакья тапйпасының ғұлама сы),төртінші Будда(жоғары біліммен сусындаған).Будда дініне «будда»сөзінің құдай лардың ерекше тобын белгілеу үшін қолданылатьна,ал бұл дінінің негізін қалаушы бұл топта алғашқы және жоғарғы құдай ретінде қастерлене бастағандықтан,бұл туралы Құдайға ол Будда деп аталатын будду екені туралы айтуға болады.Будданың өмірі туралы мәліметтер аз.Болашақ будда б.з.д.Viғасырды шатри әулетінің бір руының бас шысы ретіде қызметте жүрген бай жер иеленуші Шакьяның отбасында дүниеге келген. Оған Сидхартха деген есім берілді.Жаңа діннің негізін қалаушысы болмай тұрып,Сидха ртха Гаутаманың без жүз қырық тоғыз рет дүниеге қайта келгеніне буддашылар шын иланады.Яғни ол заманда ол патша да,брахман да,сопы да,саудагерде,маймыл да,ағаш та тіршілік иелері болып шықты.Ал енді оны бір рет қай жерде тлғанын айта кетсек.ол Сол.Үндістанда;гималай тауларынң етегінде жатқан Лумбина деген ауылда бай жер иелеуші адамның отбасында дүниеге келеді.оның анасы жеті күннен кейін қайтыс болады.Әкесі әйелінің туған сіңілісіне үйленеді.Әкесі оны асырап,бағып ешқандай қи ыншылықтарды көрсетпейді.Одан ол он алты жасқа толғанда ,әкесі мен өгей шешесі оны Яшодхара деген әдемі қызға үйлендіреді.(ол қызда арғы атасы Гаутама болатын)Ол жиырма тоғыз жасына дейін сарайдың сыртында не болып жатқанын білмелді.ол әкесінен жиырма тоғыз жасында сарайдан жасырын шығады.Себебі сарайдын сыртындағы өмірді көргісі келеді.сол күні оның түсініктері мен көзқарастары өзгереді. Сидхартха Гаутама енді таңдау жасап ортаңғы жолға өзін өзі қолпаштау да өзін өзі тұқырту да жоқ жолға түсті.Сөйтіп сидхартха Гаутама ұзақ ой толғанысына берілді.Ма мыр айында ай толған күні отыз бес жасқа толғанда ол қасиетті інжір ағашының астын да терең медитация отырды.кенет оған нүр шалынып,санасы сәулеленіп,аян түсті.Нұрла нып сәулелену бодхи дейді.содан бастап ол жақсылы жаманды іс әрекеттерін келесі өмірінде көрсететін,ажал мен ң туу айналылып тұратын дөңгелекті көріп қалды. Одан ол азап пен күйзелістің оның бастауларының және олардан құтылу амалдарының мәні туралы оның санасына сәуле түсіп,аян берілді.Осындай күйзелістен кейін,Будда нұр ша шып тұратын болған екен.

Буддизмнің ғұрыпы мен дін оқытуы.1.дұрыс түсіну.2.дұрыс бағдар ниет пиғылы.3.дұрыс сөйлеу.4.дұрыс қылық немесе іс әрекеттер.5дұрыс өмір салты.6.дұрыс күш салу.7.дұрыс ойлау.8.ойды дұрыс жинақтау.

13.Иудаизм мен христиан діні.Иудаизм еврейлердің діні.Шыққан уақыты б.з.д.Xiғ.Ерте дегі Иудей патшалығы территориясында пайда болғандықтан солай аталды.Иудей дінінің уағыздары ертедегі еврейлердің әртүрлі діни жалған наным сенімдері негізінде қалыптасқан.Ол дін көп ғасырлар бойы Палестина,Египет,Ливия да арасында таралған. Ол көбінесе еврей халықтарына қатысты болды.яғни олардың салтында,күнделік өмірін де тараған.Иудаизм дінінің гүлденген дәуірінде б.з,д.IX VI ғасырларда дін ғұламадағы діни аңыздарды жинап,іріктеп,оларға талдау жасай отыра,кейіннен Көне өсиеттің екін ші бөлімі болған Пайғамбарлар кітабын құрастырды.Ол кітапта пайғамбарлардың өмірі баяндалып,пайғамбарлықтың ролі уағыздалады.Иудея үшін діни ағымдар:саддүкейлер, фарисейлер және ессейлер. Христиан діні біздің заманымыздың бірінші ғасырында құл иеленуші Рим империясын да пайда болды.Оның шығу тегін білу үшін христиан дінінің пайда болуы және дамуы кезіндегі Рим империясының экономикалық саяси және идеологиялық жағдайына талдау жасау керек.олардың жүргізген соғыстары аяқталғаннан кейін,өз үстемдігін баянды ету және нығайту үшін,ел билеудің республикалық формасынан бас тартып,мо нархиялық формасына көшті.Христиан інжіл кітап.Грек тілінен Исус Христос.Христиан діні монотоистік дін.Христиан дінінде ерекше нарсе ол Исус Христос.Христиан дінінің әлемге кең тараған бір ағымы католик діні.Католик шіркеуі бір орталыққа бағынды рылған ұйым,оны Рим папасы басқарады.Оның қолында шексіз өкімет билігі мен байлық бар.Христиан дініндегі көптеген табыну түрлерінің ішінде иконаға сыйыну. Иконаға табыну ертедегі фетешизмнің қалдығы,Имона бір жағынан,қарапайым адамдарды үнемі діни уақытта,мәңгі құлшылықта ұстау,екінші жағынан, үстем таптардың үстемдігін ақтау құралы.Христиан шіркеуінің үйретуі бойынша евангелие лерді Исус Христостың аты аталған шәкірттері жазған.Христиан дінінің негізгі бағыттары:православие,католицизм,протестантизм.

14. Христиан діні біздің заманымыздың бірінші ғасырында құл иеленуші Рим империясын да пайда болды.Оның шығу тегін білу үшін христиан дінінің пайда болуы және дамуы кезіндегі Рим империясының экономикалық саяси және идеологиялық жағдайына талдау жасау керек.олардың жүргізген соғыстары аяқталғаннан кейін,өз үстемдігін баянды ету және нығайту үшін,ел билеудің республикалық формасынан бас тартып,мо нархиялық формасына көшті.Христиан дінінің тез етек алуына кейбір культ тік(культ табыну)әсер етті.

15.Христиан дінінің негізгі бағытының бірі ол православие.Православие Xiғасырдан бас тап Шығыс Рим империясының үстемдігіне айналды.Патриарх Константинопольский шіркеу басшысы болып жарияланғанмен,алайда оның билігі ешқашанда түпкілікті билік бола алмады,өйткені әрбір автокефальдық православиелік шіркеу өз бетінше жұмыс істеп келді және әлі де солай. автокефальдық православиелік шіркеулердің он бес ресми туріде кездеседі.Православиенің бір өзгешелігі оның дәстүршілігінен байқау ға болады.Автокефальдық шіркеулердің барлығы шіркеу тарихының Византия кезеңін де басқаша айтқанда IV VIIIғасырларда қалыптасқан діни ілімдер мен салт дәстүрлерге адалдықпен үздіге берілу қасиетін сақтай білген.Православиелік дін ілімінің негізі Киелі Жазу және Қасиетті өсиет.Қасиетті,апостолдық өсиет немесе дәстүр православие мен католицизм мойындап қабылдаған діни ережелер мен ұстанымдардың ұрпақтан ұрпаққа берілетін жиынтығы.Қасиетті өсиеттің басты міндеті Киелі Жазудың құдайдан түскендігін қолдау және негіздеу,өйцткені православтар да,католиктер де Қасиетті өсиеттерді Киелі Жазуға парапар санайды.Діни ілімнің негізгі қағидалары:шоқыну,хош иісті май жағу,күнәлардан арылу,неке қию,діни қызметке тағайындау,елеймен құрмет теу.Правослатардың діни оқытылуына:әулиелерге,литургия немесе обедияға(күн шыққаннан соң бастаолып,түс ауғанға дейін аяқталатын дін қызметі)жатады.

16.Христиан дінінің негізгі ағымдарының бірі.Рим папасы Құдайдың жер бетіндегі кө мекшісі болғандықтан,соған және шіркеуге сенушілер арасында осы жиналған бай лықты үйлестіру,яғни күнәларын мойындап,опынған кезде олардың күнәларын кешіру құқы берілген.католиктер жұмақ және тозақ туралы ілімі де өздерінше түсіндіреді.Като ликтер Иса Мәсіхтің ғана емес,бикеш Мәрияның да күнәсіз ұрықтанғанына және оның тәнінің көкке көтерілгеніне сенуге тиіс болды.салт дәстүрлердің орындалуында да өзгешеліктер байқалды.католиктер балаларды шоқындырған кезде,оларды суға батыр майды,олардың үстіне сыздықтап су құяды.Құдайға құлшылық ету латын тілінде жүргізі леді және органда ойналған музыка сүйелмейді.Құдайға құлшылық ету кезінде католик тер отыруға тиіс,сол үшін костелдің ішіне тұрақты орындықтар орнатылған.католиктер алақандарын тұтас жая,сол жақ иықтарынан оң жақ иықтарына қарай қимыл жасап шо қынады.Қайтыс болғандарға арналған құлшылық қызметі реквием делінеді.Иезуиттер яғни Иисус қоғамы.Олар күрес жүргізген.Әдет ғұрыптары бойынша православиелік,бі рақ католицизм догматикасын мойындайтын униат шіркеуінің тарихы осы уақыттан басталған.Дүние жүзінде бірнеше униаттық шіркеу бар.олардың барлығы да рим папасының билігіне бағынады.

17.Христиандықтағы шектірген зардаптарының көлемі жағынан екінші ірі жікке бөліну XVIғасырда орын алып,ол Еуропада басталған антифеодалдық әлеуметтік саяси қозға лысқа тікелей байланысты болды.католицизм феодализмнің идеологиялық тірегі