Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті Методические указания к СРСП «Сервистағы стандартизация және сертификациясы» пәні бойынша 050904 «Тұрмыстық қызмет көрсету және сервис» мамандығының студенттері үшін
Оқытушы пәнінің оқу-әдістемелік кешенін әсерлеген: Кесарева Элла Геннадьевна, доцент, ғ.э.к. Кәсіпорындағы менеджмент кафедрасының отырысында талқыланған № _______ хаттама «____»______________200___ ж. Кафедра меңгерушісі ________________ «____»____________200___ ж. (қолы) Төрағасы _________________ «____»______________200___ ж.

Тарау. Сервистағы стандартизациялау және сертификациялау

Тақырып: Сервистағы стандартизация және сертификация жайлы түсініктер

Дәрістер жоспары

1. Қазақстандағы стандартизацияның даму тарихы

2. Нақты өнімнің стандартизациясының аспектері

3. Халықаралық нармативті документтерді қолданудың тәртібі.

"Бизенес өзіне тиесілі сапамен туып өмір сүреді және де ол керегі жоқ болып қалғанда өледі. Соңғы кездері біз сапа, нақтылық, сенімділік, бәсекелесікке қабілеттілік және өнімнің зиянсыздығы жайлы түсініктерді көп өолданып келеміз. Сондықтан сертификация жайлы көп талқылап, заңды тұтынушыларды қорғауды талап етеміз. Нарықтық кезеңде егерде кәсіпорын өзі өз тауарлар мен қызметтердің нарықтағы бәсекелестікке қабілеттілігін қамтамассыз етпесе оған ешкім де көмек қолың созбайыды. Бәсекелестікке қабілетті ең негізгі көрсеткіш ол сапа. Алайда сападан басқа да көрсеткіштерді мысалға бағасын, жеткізу уақытын, кепілдеме қағазын және де басқа көптеген кқрсестіштердің қабілеттілік деңгейін анықтауға мүмкіндік берсе де, сапа ол бәсекелестікке қабілеттілікті көрсететін ең негізгі көрсеткіш болып табылады.

Өте ауқымды бәсекелестік пен бақталастық барлық тауар шығарушы компаниялардын негізгі істерін сапаны жетілдіруге итермеледі.Фирмалардың мүмкіндіктерін көрсететін сапаның деңгейін айқындайтын көрсеткіштер мен ережелер қажет болды. Бұндей көрсеткіштерді айқындау үшін сертификаттармен бір нақты тауарға көрсетеді.

Бүгінгі күндері сертификат компаниялар арасындағы келісім шарттарды орнататын, тауарды сату және сатып алу, қызметтер тұтыну жайындағы негізгі нормативті құжат болып табылады. Сертификаттау ол айқындалған сапаны көрсететін кепілдеме. Сертификаттау ұғымы ең алғаш рет Халық аралық ұйымның кеңесінде стандартизациялау бойынша (ИСО) және сертификациялау бойынша (сертифико) мың тоғыз жүз сексен екінші жылы қабылданды. Ол келесідей құрастырылды: «Сай келу сертификаты ол сертификат арқылы тауарлар мен қызметтердің қандайда бір талаптарға сай келуін көрсетеді, немесе басқа да нормативті құжат негіздеріне сай келетіндігін көрсететін қағаз болып табылады. Сертификат латын тілінен аударылғанда «дұрыс жасалды деген ұғымда білдіреді. Тауар мен қызметтердің қаншалықты дұрыс жасалғандығын тексеру үшін оның қандай талаптарға сай болу керек екендігін және де бұл талаптарды тексеретін қандай тәртіптер мен ережелердің бар екендігін білукерек. Осындай дәлелдеменің бірі ретінде «сай келу сертификатын» қолданады. ИСО/МЭК «сай келу терминін ұсына отырып, бұл процедура арқасында барлық мекемелер өздерінің тауарлар мен қызметтерін қандай да бір сапа талаптарына сай келетіндігін көрсете алады. Олар болуы мүмкін:

• Жеткізушінің өтініш қағазы, яғни оның оның тауары немесе қызмет түрі барлық ережелерге мен талаптарға сай келеді; каталогда жазылатын өтыніштер, үстемелер, қолдану туралы басқармалар немесе басқа жеткіздемелер, одан басқа олар ярлыктар мен этикеткалар болуы да әбден мүмкін.

• Сертификация ол процедура, оның негізінде үшінші жақ қандайда бір өнім, қызмет, үрдіс қойылған талаптарға сай келетіндігін дәлелдеу болып табылады.

Тасымалдаушылардың «сапаға сай келу туралы өтініші» тауар немесе қызметтің нормативті құжатта көрсетілген барлық көрсеткіштерге сай келетіндігі туралы көрсеткіштерге ұз басымен жауап беретіндігі екенін білдіреді. Бөндай дәлелдемелер өндірушінің өздерінің тауарларына жауап берудің және д тұтынушылардың сатып алу жайындағы шешімді қабылдаудың нақтылығын білдіреді.

Өндірушінің өтініш қағазы оны басқа сөздермен декларациялық өтініш қағаз деп те атайды, келесі көрсеткңштерді енгізеді: өнімнің аты және ол туралы қосымша мағлұматтар; оның мазмұны мен міндеті; стандартты жариялау нұмірі мен уақыты, ұтініштің мазмұны жайындағы өндірушінің жауапкершілігі туралы қағаз жатады. Берілген мағлұматтар сынақ негізінен ақпараттардан жасалуы керек. Стандарттқа қойылған бағдар ол мекеме өнімінің толықтай бұл стандартқа сай келетіндігін көрсетпейді. Өндіруші сапа көрсететін стандарттарды рұқсатсыз қолдануға болмайды.

Сертификаци көмегімен сай келу көрсеткішін енгізі үшінші жақтың қатысуынсыз жүзеге асырылмайды. Сай келуін растау дегеніміз не? Ол тәуелсіз, берілген ережелерге толығымен жауап баратін, қандайда бір процедураның ережелерін орындауан білдіреді.

Сертификаттау ол өнімнің немесе қызметтің қандайда бір талаптарға сай келетіндігін дәлелдейтін бірден бір нормативті және негізгі құжат ретінде қолданылады. Сертификациялау негізінде қолданылатын процедералар, ережелер, сынақтар және басқа да бұл үрдісті білдіретін көрсеткіштер факторлары мен қолдану орталарына байланысты алуан түрлі болулары мүмкін. Олардың арасында: стандартизацияға байланысты заңданамалар, сапалар мен стандарттау негіздері, сертификациялау обьектісінің ерекшеліктері, сынақ тәсілдерін таңдауға көмектесетін басқа да ерекшеліктер және де басқалар кіреді.

Басқа сөздемен айтқанда сай келу дәлелдемелері барлық жағдайларда сертификаттау жүйесіне негізделіп жасалады, ол сертификаттауды өзінің ерекшеліктерімен басқару мен процедуралар негіздеріне сүйене отырып жасалынады.

Сертификаттау жүйесін тұтастай алғанда құрады: жүйені басқаратын орталық орган, сертификацияларды жүргізудің ережелері мен тәртіптері, соның негзізінде сертификаттау жүзеге асатын нормативті құжаттар, сертификациялаудың прцедуралары (схемалар), инспекциялық бақылаудың тәртіптері жатады.

Сертификациялау жүйелері жергілікті, ұлттық және де халықаралық деңгейлерде жүзеге асырылулары мүмкін. Егер де сертификациялау жүйесі сертификациялаудың қандай да бір өнімнің негізінде жүзеге асырылса мұндай сертификаицияны біртекті өнім сертификаицясы деп атайды, ол өз кезегінде тек бір өнімге тиесілі ғана сандарттар мен нормаларды орныдаумен шұғылданады. Осындай сертификаттау жүйелерінің бірнешелері қосыла отырып бір ортақ саертификациялау жүйесіне кіре алады.

Осындай талаптар мен нормаларға сай келуін тексеру үрдісін сай келуін бағалау деп те атайды. Осындай сай келуін бағалауды көп уақыттарда бақылау деп те атайды, оны солой сияқты өнімнің қандайда бір ерекшеліктерін өзгергеннен кейін пайда болатын сай келуін бағалау деп түсінеді.

Сай келу бағалауында ең нақтысы болып үшінші жақттың бағалаулары жатады. Үшінші жақ ол орган болып табылатын тапсырыс берушіге де тасымалдаушыға да тәуелсіз болып келетін компания болуы мүмкін. Сынақ негізінде бір немесе бірнеше мінездемелер бойынша жүзеге асырылатын сол өнімнің ережелерге сай болуын қамтамассыз ететін тексерісті түсінеді. Сынақ негізінен сынақтық лобораторияларда жүзеге асырылады, тіптен кей жағдайларда бұл термин заңды тұлғаға да техникалық органдарға да тиесілі қолданылады.

Стандартизациялау бүгінгі күндері мына келесі бағыттар бойынша дамып келе жатыр: дәстүрлі Қазақстан Республикасын Конституциясының техникалық бақылау жөніндегі заңдар негізінде жұмыс істейді, білім беру Қазақстан республикасының білім беру туралы заңдар негізінде жұмыс істейді, денсаулық сақтау Қазақстан республикасының денсаулық сақтау заңнамалары негізін орындауды қажет етеді, әлеуметтік Қазақстан республикасының президентінің әлеуметтік құндылықтарды сақтауға және дамытуға бағытталған стандарттауды құрастыру жөніндегі жарлықтардың негәзәнде құрастырылған. Берілген тарауда стандартизациянығ негізгі терминдері мен түсініктері көрсетіліп оларға өнімдер, қызметтер, өндірістік процестер негіздерінде талөымалар жасалған.

Мемлекеттік стандартизациялау жүйесі негізінде құрылқан және халықаралық тәжірибелерге сүйене отырып негізгі терминдерге мыналар жатады: стандартизация, стандартизация обьектісі, унификация, өзара орынбасу, үйлесімділік, термин, стандартизациялау аймағы, стандартизациялау аспектісі, стандартизациялау деңгейі, норма, стандартизациялау бойынша нормативті құжат, нормативті құжаттардың категориялары, стандарт, Қазақстан республикасының мемлекеттік стандарты, техникалық регламент, классификатор, сала стандарттары, мекеме стандарттары, стандарттау бойынша ұсыныстар, халық аралық стандарт, жергілікті стандарт, мемлекет аралық стандарт, гормонизацияланған стандарт, стандрарттар комплексі, халықаралық стандартизация, стандарттарды қолдану, жергілікті(халық аралық стандарттарды қолдану, басқа мемлекеттің ұлттық стандартын қолдану, стандартты енгізудің уақыты, техникалық регламентті енгізудің уақыты, стандарт қолданушысы, техникалық регламенттің қолданушысы, стандарттың структуралық элементтері, стандартизация теориясы, стандартизация теориясы мен практикасының жеке дәрісі, стандартизацияның негізгі методологиялық принциптері, стндартизацияның негізгі техникам методологиялық принциптері, стандартизацияның негізгі басты заңы.

Стандартизация - ол нақты бар потенциалды тапсырмаларды орындау барымсындағы барлық мүмкін болатын істерті бір жүйеге келтіріп, оған бақылау мен қадағалауды жүгізудің оңтайлы әдістер мен тәсілдерін таңдауға мүмкіндік беретін қызметтің нақты бір түрін атайды.

Стандартизацияның ең маңызды міндеттерінің бірі боып ол обьектіредің нақты мақсаттық және міндеттік қолданыстарына қарай стандартизация талаптарына сай келуін тексеру болып табылады, саудада техникалық барьерлерден құтылу, ғылыми техникалық, әлеуметтік, және экономикалық прогресске көмек болу.

Стандартизация обьектісі ол нақты өнім мен нақты қызметтер, нақты жұмыстар және топтар, біртекті нақты жұмыстар және өндірістік процесстер

Нақты өнім (нақты қызмет) ол қандай да бір конструктивті және технилогиялық шешімдермен белітілген, оның нақты мақсаттық қолданысын білдіретін және бұл қолданыс орындалатын сапа деңгейін анықтайтын, сонымен қоса экономикалық тиімділіктерін айқындайтын өнімді айтамыз.

Біртекі нақты өнімдер тобы, ол ортақ мақсаттық міндеттемелері бар және олардың қолдану тәсілдерін көрсететін, сонымен қоса экономикалық ауқатын айқындайтын және сапаның негізгі қасиеттерін көрсететін нақты өнімдер тобы болып табылады.

Біртекті нақты өнімдердің құрамдас бөліктері болып (біртекті өнімдер мен қызметтер) біртекті өнімдердің қасиеттермен, гаммалармен, салмақтармен, ұзындықтармен көрсетілген көрсеткіштері болулары мүмкін.

Нақты өндірістік процесс ол өндіріс үшін қолданылатын(құрылыс, құрастыру, сақтау, өсіру, транспорттау, және қайтақұру, жою, көму, қайтақұру) нақты өнім немесе нақты қызмет. Стандарттау тапсырмаларын орындағанда олар әдетте екі құрамдас бөлік негізінде: негізгі технологиялық және ұйымдастырушылық техникалық бұлік ретінде қарастырылады.

Біртекті нақты өндірістік процесс топтары ол нақыты біртекті процесстердің жиынтығы, олар нақты біртекті өнімдерді шцғарғанда немесе біртекті қызметтер тобын көрсеткінде қолданылады.

Унификация - ол бірдей функционалдық міндеттемелері бар обьектіерді оларды рационализдеп қысқарту үшін біртекті етіп өзгерту.

Өзара алмасулық - ол бір өнім немесе өызметтің екінші өнім немесе қызметтің функцияларын орындауға, егер олардың қызметтері бірдей болған жағдайда мүмкіндік ету.

Үйлесімділік - өнімнің, процесстің немесе қызметтердің бірге жұмыс атқарғанда араларында бір біріне қайшы келетін үрдістердің болмағандағы қасиетті атайды. Термин - нақыт түсініктің мағынасын түсінікті етіп жеткізетін сөз немесе сөз тіркесі. Стандартизация аймағы - стандартизацияның өзара байланыстары бар обьектердің жиынтығы. Стандартизация аспектісі - берілген обьектің қандай да бір мағынасын көрсететін обьект стандартизациясының стандартизация бағыты болып табылады.

Біртекті өнімдер мен қызметтердің осындай стандартизация аспектері бола алады:

– терминдер және анықтамалар;

– шартты белгілер және қысқартпалар;

– классификация, нақыты параметрлерге және өлшемдерге қойылатын міндеттемелер;

– Сапа деңгейінің негізгі көрсеткіштеріне қойылатын талаптар;

– негізгі экономикалық көрсеткіштеріне қойылатын талаптар;

– өнімнің комплексітігіне қойылатын талаптар;

– транспортировканың әдістері мен құрылғыларына қойылатын талаптар;

– қайта құрудың әдістері мен құрылғыларына қойылатын талаптар;

– өнімнің өмірге деген, денсаулық пен өндіріс кезіндегі мүлікке, қолданыста қойылатын қауіпсіщдік талаптары;

– қоршаған ортаны қорғауға қойылатын талаптар (Экологоиялық қолданысы қауіпті, оның өндірісі мен қолдануы кезінде қойылатын талаптар жиыны);

– өнімдердің құрылғылары мен әдістеріне қоылатын талаптар;

– Бақылаудың әдістері мен тәсілдеріне қойылатын талаптар(сынақ, өлшеуғ анализдеу), өнімнің сапа деңгеінің көрсеткіштері.;

– өнімді маркерлеуге қойылатын талаптар;

– өнімді қораптандуруға қойылатын және оны транспарттауға қойылатын талаптар;

– техникалық тиімді әрі қолданысқа тиімді қолдастарға қойылатын талаптар;

– Техникалық жетілді әрі қауіпсіз утилизациялауға қойылатын талаптар.

Стандартизация деңгейі - бірнеше көрсеткішті қоса есептегендегі стандартизацияда қызмет етіу формасы. Норма - ол қанағаттандырылуға тиісті сандық немесе сапалық көрсетакіштер.

Стандартизацияның нормативті құжаты - обьектерге қатысы бар ережелер мен ортақ шарттарды көрсететін құжат. Ол қолданушылардың кең көлеміне жетімді болуы шарт. Нормативті құжаттардың категориялары - нормативті құжаттардың қызмет еті сферасын бекітелі. Қазақстандағы норматиті құжаттарға жатады: стандарттар, техникалық регламенттер, классификаторлар, және де стандартизация бойынша ережелер жатады)

Стандартизация бойынша нормативті документтер одан да үлкен жиынтық болып табылатын нормативті техникалық құжаттардың бөлігі. Нормативті техникалық құжаттар өзінің құрамына стандартизациядағы нормативтік құжаттармен қоса, тахникалық құжаттарды(конструторлық, технологиялық, проектік) енгізеді. Стандарт - стандартизация бойынша нормативтік құжат, ол барлық қызығушы жақтардың келісімімен орнатылады және де мемлекеттік органдарымен бекітіледі. Стандарттар ғылым, техника, көпжылғы еңбек негізінен алынады және қоғамға максималды пайдалалақпен қолданылады. Олар құрамында классификаторлар, техникалық регламенттер, стандартизация туралы ережелер, және натуралды заттық көрсеткіштер бар стандартизацияның қызметінің нәтижелелерін көрсетуге бағытталған құжаттардың ең көп таралға түрі.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты - Қазақстан Республикасының стандартизация, метрология және сертификация мемлекеттік камитетімен қабылданған құрылыс және тұрғын саясатының негізінде орнатылған стандарт. Ол ортақ шаруашылықты маңызы бар нақыт өнімге(нақты өнімдер тобына), нақты қызметке(нақты қызметтер тобына) құрастырылады.

Техникалық регламент - дөнімнің немесе онымен тығыз байланыста болатын өндіріс тәсілдеріне қоданылатын құжат. Ол онымен қоса символикаға, маркировкаға, қораптарға та қатаң талаптар орнатуға қолданылуы мүмкін. Техникалық регламенттерді қолдану міндеттілік(дүние жүзілік сауда ұйымының техникалық кедергілер жайындағы келісім негізінде).

Қазақстандағы техникалық регламенттің негізінде: техникалық заңнамалар; Қазақстан республикасының президентінің жарлықтары, мемлекеттік арнаулы бақылау органдарының жарлықтары жатады (СНиП, САНПиН және басқалар).

Классификатор - классификация обьектері мен сводтарын белгілеуге бағыттарғын кодтардан тұратын құжат. Шаруашылықты маңызы бар обьетер, элементтер , қызметтер, өнімдер .шңн құрастырылады.

Қазақстанда классификаторлардың бірнеше түрлері бар солардың арасында:

• Өнімдердің ортақ классификаторлар (ӨОК);

• Кәсіпорын мен мекемелердің ортак классификаторлары (КМОК)

• Экономикалық әрекет пен қызметтер классификаторы (ОКДП);

• Товарлық наменклатуралық және сыртқы экономиталық әрекет (ТНСЭӘ);

• Стандарттардың ортақ классификаторы (СОК).

Классификаторлар шаруашылық қызметтің және басқару органдарының субъектілерінің бірыңғай машиналы – дағдыланған қатынас жасау түрінде қолданылады, сондай-ақ Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасын қадағалау және классификациялық ғылыми негізделген түрде бейнелеу үшін қолданылады. Мысалы, ОКП, ОКДП, ТНВЭД Қазақстанда нақты өндірілетін және тұтынылатын өнімнің түрлерінің құрамы мен құрылысын мемлекеттік түрде қадағалау үшін арналған.

Сала стандарты - бұл мемлекеттік басқару органымен қабылданған оның компетенциясы шегіндегі стандарт. Сала ішінде көптеген артықшылықтарымен үлкен мәнге ие бола отырып, нақты өнімге (немесе нақты өнімдер тобына), нақты қызметтерге (немесе нақты қызметтер тобына), нақты өндіріс процестері және оның элементтеріне (немесе нақты өндіріс процестері және оның элементтері тобына) жасалады.

Қазіргі кезеңде Қазақстанда сала дегеніміз өзінің ведомствалық қалыптасуы мен меншік түріне тәуелсіз, ұқсас мақсаттық мәнге ие ( немесе функционалдық) өнімнің белгілі бір түрін өндейтін және өндіретін (жұмыс істейтін және қызмет көрсететін) шаруашылық қызмет субъектілерінің жиынтығы.

Ұйым стандарты – сол ұйыммен немесе кәсіпорынмен орнатылған стандарт. Қазақстанда ҰС екі нұсқа бойынша бекітеді: белгілі бір шаруашылық бірлестікке (концерн, холдинг, ғылыми-техникалық комплекс, НПО және т.б.) кіретін немесе кірмейтін кәсіпорын деңгейінде, кез-келген шаруашылық бірлестік деңгейінде (кез-келген меншік жүйесінен өндіріс құралдарына).

Нақты өнімге (немесе нақты өнімдер тобына), нақты қызметтерге (немесе нақты қызметтер тобына), нақты өндіріс процестері және оның элементтеріне (сонымен қатар ұйым элементтері және өндіріспен басқару) жасалады және негізінен сол кәсіпорында қолданысқа ие болады.

Стандартизация ережелері – Қазақстанда МЕСТ-пен қабылданған біріншіден, стандартизация, сертификация, метрология және аккредитация сферасында белгілі бір түрлерін өндіріс процестерін орындаған кезде міндетті болып саналатын ұйымдық-техникалық және (немесе) жалпытехникалық ережелер, жалпы принциптер, мінездемелер, нормалар, екіншіден, осы жұмыс тардың бейнелеудегі міндетті талаптарын құрайтын стандартизацияның нормативті құжаты. Стандартизацияның ережелері ешқашанда өнім мен қызметтің нақты түріне жасалмайды, тек қана келесі жағдайларда:

• міндетті талаптардың бөлшектеу қажеттілігі ұйымдық-техникалық және (немесе) жалпытехникалық стандарттарымен сәйкес болған жағдайда;

• осындай стандарттар жоқ болған жағдайда (ұйымдық-техникалық және (немесе) жалпытехникалық қарым-қатынастарды оперативті түрде басқару);

• ұйымдық-техникалық және (немесе) жалпытехникалық стандарттарды қиындатылған жағдайларда қабылдай білу.

Олар нақты өндіріс процестеріне және оның элементтеріне ұйым жұмысын шешуімен және стандартизация, сертификация, метрология, аккредитация, лицензиялау жұмысын басқаруымен, техникалық регламенттердің міндетті талаптарын орындаумен, мемлекеттік бақылау мен басқару және мемлекеттік, сондай-ақ мемлекетаралық стандарттармен жасалады. Стандартизация бойынша ережелерді Қазақстанның Мемлекеттік стандарт және Мемлекеттік құрылыс қабылдайды. Егер олар тіркеуді Қазақстанның Әділет Министрлігінде өтсе онда ол міндетті болып саналады.

Стандартизация бойынша ұсыныстар ұйым жұмысының шешілуімен, стандартизация, сертификация және метрология бойынша координациялар мен жұмыстардың орындалуымен байланысты өндіріс процестері мен оның элементтеріне өндіріледі. Стандартизация бойынша ұсыныстарды Қазақстанның Мемлекеттік стандарты, Мемлекеттік құрылысы, сонымен қатар оларға бағынатын өзінің басты рөлімен және қызмет профилімен сәйкес келетін ғылыми-зерттеу институттары қабылдайды. Ұсыныста көрсетілген жағдайлар өз ерікті болып саналады.

Халықаралық стандарт – стандартизацияның халықаралық (әлемдік) ұйымымен қабылданған стандарт. Мұндайларға үкіметтік емес ұйымдар ИСО (ISO) и МЭК (IЕС) жатады, сондықтан елдерде - ИСО и МЭК мүшелерінде қабылданған стандарт статусы өз ерікті болып саналады.

Халықаралық (аймақтық) стандарт - халықаралық аймақтық ұйыммен қабылданған стандарт. Сонымен бірге СЕN, СЕNЕLЕС и ЕТSI деген үкіметаралық европалық ұйыммен қабылданатын европалық стандарттар бар: Стандарт жөнінде Европалық Комитет (СЕN), электротехникалық стандартизация жөнінде Европалық комитет (СЕNЕLЕС) және телекоммуникациялық стандарттар жөнінде Европалық институт (ЕТSI). ЕС директивтерімен сәйкес көрсетілген стандарттардың статусы сол елдерде қолданылуы міндетті болып табылады.

Нақты өнімге (немесе нақты өнімдер тобына), нақты қызметтерге (немесе нақты қызметтер тобына), нақты өндіріс процестері және оның элементтеріне (немесе нақты өндіріс процестері және оның элементтері тобына) (сондай-ақ отандық стандарттар) жасала отырып, жалпыәлемдік, аймақтық ұлттық мәнге, артықшылықтарға (қолданысқа) ие болады.

Мемлекетаралық стандарт – мемлекеттік, Келісімге қосылған стандартизация, метрология және сертификация облысында бірлескен саясатты жүргізу туралы қабылданған стандарт (1992 жылы). Мемлекетаралық стандарт қазіргі кезеңде аймақтық түрдегі халықаралық стандарт болып саналады.

Ұлттық стандарт – стандартизацияның ұлттық органымен қабылданған стандарт болып табылады. Мұндайларға мысалға, Ресей Федерациясының ұлттық стандарты (ГОСТ Р), Украинаның (ДСУ), Германияның (DIN) стандарттары жатады.

Гармониялық стандарт – талаптары сәйкес, стандартизацияның нақты объектісіне қарсы келмейтін, халықаралық стандартқа сәйкес түрде тағайындалған (стандарттарға), немесе (халықаралық) аймақтық стандартқа (стандарттарға), немесе шет елдерінің прогрессивті ұлттық стандартқа (стандарттарға) сәйкес келетін ұлттық стандарт.

Халықаралық стандарттармен сәйкес келетін және Қазақстан Республикасы аймағында қолданылатын ҚР СТ және МЕСТ гармонизациясы (олардың қабылдануына Қазақстан келіскен түрде дауыс берген) Қазақстанмен саудадағы техникалық барьер болып табылатын Келісімді орындаудың орталық шарты болып табылады және Қазақстанның Әлемдік сауда ұйымына кіруіне жалпы шарттарының аса маңыздысы болып тбылады.

Стандарттар комплексі – бұл дегеніміз жалпы мақсаттық бағыттылықпен біріккен өзара байланысты мемлекеттік және халықаралық стандарттар жиынтығы болып табылады, сондай-ақ стандартизацияның өзара байланысты объектілеріне бірлескен, негізделген ұйымдық-техникалық және (немесе) жалпытехникалық талаптар бекітеді.

Қазақстанда және ТМД мүшелері мен елдерінде келесі мемлекеттік және мемлекетаралық стандарттар комплексі қолданылады, мысалы: 1. ГСС РК; 2. ЕСКД; 3. ЕСТД; 7. ГСИ; 9. ЕСЗКС; 12. ССБТ; 13. Репрография; 15. СРПП; 17. ССОП; 19. ЕСПО; 21. СПДС; 24. ЕКСАС; 27. ССНТ; 29. ССЭТО, ЕСДП и ОНВ және т.б.

Ұйымдық-техникалық және жалпытехникалық түрдегі мемлекеттік және мемлекетаралық стандарттар комплексі (елдің арнайы мемлекеттік бақылау-қадағалау органымен қабылданған техникалық регламенттермен бірге) барлық стандарттар қоры мен классификаторлар үшін негізін қалаушы және жүйе құрастырушысы болып табылады.

Халықаралық стандартизация – бұл әлемдік ұйымның сәйкес келетін барлық елдеріне қатысуы мүмкін етілетін стандартизацияның халықаралық қызметі. Ол тек қана ИСО және МЭК сияқты ұйымдардың қабырғасында жүзеге асып қана қоймай, сонымен бірге басқа да көптеген ұйымдарда (үкіметтік емес және үкіметаралық) жүзеге асады, мысалы: Әлемдік денсаулық сақтау органы; Біріккен ұлттардың сауда-саттық және ауылшаруашылық ұйымы; Азаматтық авиацияның халықаралық ұйымы; Атомдық энергияның халықаралық агенттігі; Европалық экономикалық комиссиясы (ЕЭК ООН) және т.б.

Аймақтық стандартизация - бұл стандартизация бойынша халықаралық қызмет болып табылады және де оған қатысу әлемнің бір ғана географиялық және экономикалық аймағына сәйкес келетін ел органдарына мүмкін болып табылады. Оларға, мысалға, мына елдер – ТМД, ЕЭС мүшесіне кіретін елдер, Стандартизация және метрология бойынша араб ұйымы (АСМО), стандарт бойынша понамерикалық комитет (КОПАНТ) және т.б. жатады.

Ұлттық стандартизация - бұл әлемдік ұйымдағы бір елдің деңгейінде жүргізілетін стандартизация қызметі болып табылады.

Әлемнің кейбір елдерінде ұлттық стандартизация басқарудың мемлекеттік органдарымен жүзеге асады (мысалы, Қазақстанда, Украинада, Белоруссияда, Японияда, Қытайда, Кореяда, Куба Республикасында), басқа елдерде – мемлекеттік емес ұйымдармен (ФРГ, Великобританияда, Финляндияда).

Стандарттың қолданылуы - бұл стандарттың ондағы тағайындалған талаптарды оның таралған облысы мен әрекет ету сферасына сәйкес орындау арқылы қолданушымен пайдалануы.

Қолданушы болып табылатындар: шаруашылық қызметтің субъектілері (зерттеушілер, өндеушілер, байқаушылар, сертификация органдары, тауар өндірушілер, сауда ұйымдары, тауар тұтынушылар, сервистік және жөндеу ұйымдары, утилизация бойынша көму немесе пайдаланған өнім немесе өндіріс қалдықтарын жою бойынша ұйымдар); тұрғындар, яғни соңғы өнімді сатып алушылар мен тұтынушылар (халық тұтынатын тауарлар) және барлық мүмкін болатын тұрмыстық қызметтер; мемлекеттік органдар және өкімет деңгейлерінің барлық салаларының институттары.

Стандарттардың таралу облысы - бұл стандартизацияның нақты объектілері, сонымен қатар берілген стандарттармен бекітілген талаптары бар стандартизация аспектілері.

Стандарттың әрекет ету сферасы органның берілген категориядағы қабылданған стандарттың компетенциясы және статусымен анықталады. Бұл ТМД (МЕСТ) елінің, Қазақстан Республикасының территориясы болуы мүмкін (ҚР СТ), ғылым және техника саласы (ОСТ, СТО), кәсіпорын (СО) болуы мүмкін.

Халықаралық стандарттың қолданылуы – бұл нақты халықаралық стандарттың берілген елде (елдерде) қолданушымен ондағы бекітілген талаптардың толық немесе жартылай орындалуымен және оның таралу мен әрекет ету сферасына сәйкес пайдалануы.

Әлемдік ұйым елдері халықаралық стандарттарды қолдануда келесі нұсқаларды пайдаланады.

1- нұсқа - елдің шаруашылық тәжірибесінде халықаралық стандарттарды қолданудың ешбір құралсыз жолы – стандарт қолданушысы (фирма деңгейіндегі басты түрде), сондай-ақ оның қандай да бір қайта жөндеуінсіз және (немесе) қосымша белгілерімен (қайта белгілеу) және нақты дұрыс түрде елдің негізгі ұлттық тіліне аудармасының болмауы.

2-нұсқа - бұл арнайы түрде халықаралық стандарттың елдің негізгі ұлттық тіліне аудармасы болатын жолы – бұл стандарттың қолданушысы және оның мазмұнының стандартизация бойынша отандық құжатқа тікелей қосылуы, сондай-ақ оның қандай да бір қосымшаларсыз және (немесе) талаптардың қатаң болмауы (немесе, керісінше, қосымшалардың болуы және талаптардың қатаң болуы). Бұл нұсқа халықаралық стандарттарды тікелей пайдалану нұсқасы, бірақ та оның қолданушы-елдің негізгі ұлттық тіліне қайта аудару жағынан қарастырғанда.

3- нұсқа - берілген елде қолданушының халықаралық стандарттың талаптарының мазмұнын біртіңдеп пайдалану жолы ғылыми-техникалық ақпараттың көптеген түпнұсқаларының бірі ретінде, (немесе тек қана назарға алынатын) стандартизация бойынша отандық нормативті құжаттың аналогиялық нұсқасын өндегенде есепке алынады. Бұл дәлел негізінде стандартизацияның отандық құжатын белгілегенде көрінбейді, бірақ та бұл немесе басқа түрі туралы алғы сөзде айтылған, сонымен қатар ақпараттық қағаздарында байқалады (отандық құжатты өндеген кездегі пайдаланылған библиография және әдебиеттер тізбегі).

Қазақстанда және ТМД мүшесіне кіретін елдерде қазіргі кезеңде жоғарыда көрсетілген барлық үш нұсқа да қолданылады.

Аймақтық стандарттың қолданылуы - берілген елде (елдерде) онда оның таралу облысына сәйкес бекітілген талаптарды толық немесе жартылай орындай отырып, қолданушының нақты аймақтық (халықаралық) стандартты пайдаланылуы.

ҚР оң дауыс берген МЕСТ категориясының мемлекеттік стандарттары Қазақстанда онда бекітілген талаптардың толық орындалуымен пайдаланылады.

Басқа елдің ұлттық стандартының қолданылуы – бұл басқа елдің ұлттық стандартын осы елде қолданушымен пайдаланылуы (екі ел арасындағы екіжақтық келісім бойынша орнатылған қорытындысы негізінде) басқа елдің нақты ұлттық стандартында оның таратылу облысына сәйкес келетін бекітілген талаптардың толық және жартылай орындалуы мүмкін болады.

Қазақстанда басқа елдердің ұлттық стандартын қолданудың нұсқалары мен шарттары принципті түрде ИСО және МЭК халықаралық стандарттарының қолданылуының жоғарыда көрсетілген үш нұсқасымен сәйкес келеді.

Стандартты әрекетке енгізу күні - ол дегеніміз стандарттың заңды күшке ие болған күні. Міндетті талаптардан тұратын стандарттар үшін бекітіледі. (МЕСТ, ҚР СТ және т.б.).Техникалық регламенттің әрекетке енгізу күні – ол дегеніміз техникалық регламенттің заңды күшке ие болу күні. Техникалық регламент (анықтамасы бойынша) әрқашанда міндетті құжат болып табылғандықтан, оның әрекетке енген күнін бекіту де міндетті болып табылады.

Стандарт қолданушысы – ол стандартты өзінің ғылыми-техникалық, тәжірибелі-құрастырушылық, технологиялық, жобалық, өндірістік, стандартизаторлық, басқару, оқу-педагогикалық және тағы да басқа қызмет түрлерінде қолданатын заңды немесе табиғи тұлға.

Қолданушылар сәйкесінше тараған облысы мен әрекет етуші сферасына қарай бекітілген стандарттардағы міндетті талаптарды олардың әрекетке енген күнінен бастап орындаулары қажет. Ал бұл күнге дейін осы бекітілген талаптардың орындалуы заңды тұлғалармен қатар табиғи тұлғаларға да өз ерікті болып табылады.

Техникалық регламент қолданушысы – ол өзінің ғылыми-техникалық, тәжірибелі-құрастырушылық, технологиялық, жобалық, өндірістік, стандартизаторлық, басқарушылық, оқу-педагогикалық және басқа да қызмет түрлерінде техникалық регламентті қабылдайтын заңды немесе, табиғи тұлға.

Қолданушылар сәйкесінше тараған облысы мен әрекет етуші сферасына қарай бекітілген барлық регламенттегі императивті-міндетті талаптарды толық көлемде олардың әрекетке енген күнінен бастап орындаулары қажет. Ол күнге дейін бұл талаптардың орындалуы заңды тұлғалармен қатар табиғи тұлғаларға да өз ерікті болып табылады.

Стандарттың құрылымдық элементтері дегеніміз – құрау, бейнелеу, мазмұндау және стандарттарды белгілеу элементтерінің жынтығы. Жалпы жағдайларда стандарттар келесі құрылымдық элементтерден тұрады:

1. титулдық парақ (міндетті элемент);

1. алғы сөз (міндетті элемент);

2. берілген стандартқа меншік құқығы туралы мәлімет (міндетті элемент);

3. мазмұны (қажет болған жағдайда);

4. кіріспе (қажет болған жағдайда);

5. атауы (міндетті элемент);

6. қолдану облысы (міндетті элемент);

7. нормативті бөлімдер (қажет болғанда);

8. анықтамалар немесе терминдар (қажет болғанда);

1. стандарт мәтінінде қолданылған белгілеулер мен қысқартулар (қажет болғанда);

9. талаптар (басты және міндетті элемент);

10. міндетті және ұсынылатын ұсыныстар (қажет болғанда);

11. берілген стандартта өндеу кезінде қолданылған библиографиялық мәліметтер, яғни құжат туралы ақпараттық мәліметтер (қажет болғанда);

12. стандартты белгілі бір классификациялық топтауға Универсалдық ондық топтауға (УДК) баспа-кітапты өнімге (міндетті элемент) аудару туралы мәлімет;

15)берілген стандартты белгілеу (міндетті элемент).

Қазақстан Республикасы территориясында қабылданған құрылымға және стандарттардың белгілеулеріне байланысты жалпы талаптар ҚР СТ 1.5. бекітілген.

Стандартизация теориясы - стандартизацияның әлеуметтік тәжірибесінің незізгі және қосымша ғылыми білімдері болып саналады.

Стандартизацияның негізгі теориясы келесі теорияларды дамытады:

• стандартизацияның мешікті пәні туралы;

• стандартизацияның әлеуметтік тәжірибесінің меншікті ғылыми-тәжірибелік тәсілі туралы;

• стандартизацияның әлеуметтік тәжірибесінің басты (регулятивті) методологиялық принципі туралы;

• стандартизацияның әлеуметтік тәжірибесінің негізгі технико-экономикалық заңдылықтары туралы;

• стандартизацияның әлеуметтік тәжірибесінің объективті заңы туралы.

Стандартизацияның қосымша теориясы мыналарды зерттейді, таратады және дамытады:

• тауар өндеушілер мен тауар өндірушілер арасындағы өндірістік-экономикалық қарым-қатынастардың қазіргі кезеңдегі өндірістік күштердің және реттеушілердің белсенді элементінің объективті орнының теориясы ретінде болса, екінші жағынан тауар мен тұтынушыларын (немесе тауарды сатып алушыларды);

• жаңа немесе әрекет етуші стандарттардың жалпыландыратын өндеу түріне жататын адамның шаруашылық интеллектуалды-техникалық еңбегінің нәтижесі ретіндегі стандартизацияның жалпы қажетті объектілерінің теориясын;

• стандарттар қорының талаптарының деңгейі, құрылымы және құрамы бойынша оптималды норма қолдану, жүйелік жаңару және жасау стандартизацияның меншікті мақсатының теориясын;

• экономиканың оптималды түрде функциялауындағы әлеуметтік шарттарындағы қосымша методологиялық принциптердің теориясын (жүйелілік принциптері, комплекстілік, жоспарлылық, оптималдылық, міндетті және өз ерікті талаптардың сәйкес келу принциптері, икемділік және динамизм принциптері);

• экономиканың оптималды функциялау тәсілінің әлеуметтік шарттарындағы өндірістік-экономикалық қарым-қатынастардағы негізгі яғни басты реттеушінің стандарттардың оптималды қорының әлеуметтік қажетті теориясын.

Стандартизцияның теориясының және тәжірибесінің өзіндік құралы – ол дегеніміз тауар өндеушілер мен тауар өндірушілер арасындағы өндірістік-экономикалық қарым-қатынастар жүйесінің нормативті-техникалық жағы болса, екінші жағынан, және (немесе тауар сатып алушылар), бірнеше рет қалыптастырылыған және (немесе) өмірдің кез келген сферасындағы қолданылатын адамның шығармашылық интеллектуалды-техникалық еңбегімен жасалған екінші табиғаттағы объектілердің интегралдық сапасы жөнінде шаруашылық басқарудың органдарымен.

Стандартизацияның өзіндік ғылыми-тәжірибелік тәсілі – зерттеушілер мен өндеушілердің оның барлық форма, түрлері және әртүрліліктеріндегі олардың әрқашанда шығармашылық интеллектуалды-техникалық еңбегімен жасалынатын екінші табиғаттың жаңа объектілеріне негізгі стандартизацияның барлық жаңа потенциалды және жаңа фактілік талаптардың бір мезгілде оптимизациясы және жүйелік-комплекстік реттеу тәсілі.

Стандартизация бойынша өзіндік ғылыми-тәжірибелік қызмет тәсілі (1.5 сурет) стандартизацияның жалпы алгоритмінің сәйкес келетін стадиялары мен этаптарында қолданылатын келесі аса жеке тәсілтерден тұрады:

- стандартизацияның көптеген объектілерінің олардың мақсаттық (функционалдық) арналғандығының белгілері бойынша олардың классификациялануы және кодталуы;

- стандартизациядағы нақты объектілердің белгілі бір түрі және олардың келесі қайта орындалуы мен қолданылуы үшін әлеуметтік экономикалық прогрессивтілігі (немесе керісінше, прогрессивті емес) бағалануы ;

-стандартизацияның нақты объектілерінің моральді түрде шаршаған бір мезгілде симплификациясы, яғни «жасанды теріп алу»;

- стандартизацияның теріліп алынған нақты объектілерінің унификациясы олардың басты парамертлері (арналған көрсеткіштері) және сонымен бірге типизация, яғни олардың сапа деңгейі мен үнемділік деңгейіне арналған талаптар оптимизациясы;

- стандарттардың жобалары мен шақыруға жіберілген рассылкалардың құрылуы, компетентті заңды және физикалық тұлғаларға келісушілік пен қорытынды жасау;

- стандарт жобасына оның заңды түрде қабылдануының алдында (бекітілген) кіргізілген стандартизацияның нақты объектілерінің талаптарының деңгейі және құрамы бойынша барлық қызығушылығын танытқан жақтардың консенсустың жетістіктері.

Стандартизацияның басты методологиялық принципі – ол зерттеушілердің болса, сондай-ақ өндеушілердің де шығармашылық еңбегінің жаңа позитивті нәтижелерін міндетті түрде жүзеге асыруды қажет ететін жаңа және әрекет етуші стандарттарды өз кезегінде жаңалап отырудың міндетті принципі болып табылады.

Стандартизацияның басты (регулятивті) методологиялық принципін сақтамаған кезде стандартизация қызметі уақытынан бұрын немесе уақытынан кейін болып саналады (яғни кешіккен). Сондықтан жаңа стандартты өндеуді бастаудың немесе әрекет етуші стандартты жаңаландырудың уақытын дұрыс таңдау туралы сұрақ олардың барлық реттеуші, техникалық нормашығармашылық, және техникалық норма қолданылушылық эффективтілігі үшін үлкен мәнге ие болады.

Стандартизацияның негізгі техника-экономикалық заңдылығы –ол қабылданушылық принципінің стандартизацияның нақты объектілерінің бірін-бірі алмастыратын басты парамертлеріне арналған талаптарымен сәйкес келуі, дискретті түрде жоғарылайтын аса толық жақындауын қамтамасыздандыратын олардың белгілі бір түрлерінің және прогресс заңының (өсуі, төмендеуі) сол объектілердің сапа деңгейі мен үнемділік деңгейіндегі ауыспалы талаптарының стандарттарды және тәжірибелік түрде тұтынушылардың екінші табиғаттағы нақты жаңа объектілерге оның эволюциялық даму фазасында үнемі ғылыми негізделген талаптары жоғарылап отырады.

Келесі прогрестің мүмкіндіктері алдын-ала құрылыстық-техникалық принцип қабырғасында өшіріле бастаған жағдайда стандартизацияның белгілі бір түріндегі нақты объектілердің эволюциялық дамуындағы фазаның аяқталуы кезінде жоғарыда айтылған стандартизацияның негізгі техника-экономикалық заңдылығы көрсетілетін келесі уақыттың стандартын жасау керек және ескі стандартты жою қажет. Бұл берілген заңдылық барлық машина мен приборларға арналған эволюцияландыратын стандарттарда, басқа өнімнің көптеген түрлеріне, сонымен қатар өндірістік процестер мен қызметтерде (жұмыста) байқалады.

Стандартизацияның объективті заңы – өз кезегінде нормативті-техникалық ақпарат түріндегі (яғни жаңа жаңартылған стандарттар құрамына енгізілген талаптар түрінде) яғни зерттеушілердің, сондай-ақ өндеушілердің шығармашылық интеллектуалды-техникалық еңбегінің екінші табиғаттың келесі жағдайларда жалпы тәжірибеде кез келген сферада көптеген эффективті қолдануларға ие болатын нақты перспективасы бар жаңа объектілердің интегралды сапасы туралы жаңа позитивті нәтижелерінің әлеуметтік-экономикалық қажеттілігі.

Жаңа және әрекет етуші стандарттарды қайта өндеу жолы арқылы ҒТР және ҒТП позитивті нәтижелерінің өз кезегінде жалпылануы әрбір елдің және толығымен әлемдік қоғамның экономикасының оптималды функционалдауын қамтамасыздандыру үшін, осы объективті заңға бағынған кезде ғана тауар өндірушілер мен тауар тұтынушылар арасындағы өндірістік-экономикалық қарым-қатынастар (өндірістің микро деңгейі тәсілінде), сонымен қатар басқарудың шаруашылық органдарымен тежелген қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайында емес, прогрессивті жағдайына қол жеткіземіз.

Стандарт категориясы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым ҒТР және ҒТП нақты позитивті нәтижелерінің деңгейі сәйкесінше жоғары болады. Осы стандартизацияның объективті заңы, әрине, машина және құралдар жасау салаларында, сонымен бірге экономиканың басқа да салалары мен сфераларында жүзеге асады.

Ұсынылатын әдебиеттер

1. СТ РК 3.1-94. Государственная система сертификации Республики Казахстан. Знак соответствия. Технические требования и

2 Купряков Е.А. Стандартизация и качество промышленной продукции – М.Высшая школа, 1975. – 288 с.

3 Кохтев А.А. Основы стандартизации. Изд.2-е доп. Учебное пособие. М.Высшая школа, 1991. – 296 с.

4 Крылова Г.Д. Основы стандартизации, сертификации, метрологии. М.: Изд-во ЮНИТИ, 1999

СДЖ арналған бақылау сұрақтары

1. Қазақстанда стандартизацияның даму тарихы

2. Нақты өнім стандартизациясының аспектілері

3. Халықаралық нормативті құжаттардың пайдалану тәртібі

4. Стандартизация қызмет сферасы

5. Стандартизация облысындағы қызметтің өзіндік тәсілі

6. Озушы стандартизацияның ғылыми-техникалық базасы

7. Озушы, комплексті және перспективті стандартизацияның экономикалық артықшылықтары.

2 Тақырып: Стандартизация жайны жалпы түсініктер– 3/1/1/1 сағ

Дәрістер жоспары

1. Сәйкескелушілікті бекітудің түрлері.

2. Сәйкескелушілік туралы ақпарат берудің тәсілтері.

3. Сертификация жүйесіне қатысу түрлері.

Стандартизацияның фактілік және арнайы (өнеркәсіптік саудаға қарағанда жиірек) түрін айыра білу керек. Ол әрқашанда белгілі бір формасы, индексация жүйесі, бекіту тәртібі, өзгерістер мен шегерулері, міндеттілік деңгейі, әрекет ету уақыты бар стандарттарды, эталондарды, нормативті-техникалық құжаттарды шығарумен және т.б. тоқталады. Фактілік стандартизация мұндай артықшылықтарға ие бола алмайды және де стандартизация процестерін және оның тәсілтерін зерттеген кезде көзге түспей қала береді. Бірақ та ол аса танымдық қызығушылық көрсетеді.

Фактілік стандартизация өте ерте заманда пайда болған. Жазба өнері, есептеу жүйесі, ақша бірліктері өлшеу және мөлшер бірлігі, жер бөлісу жүйесі, архитектуралық стильдер, гипотезалар мен әр қилы теориялар, азаматтық және қылмыстық істер кодекстері, еңбек заңдары туралы кодексі, халықаралық дәстүрлер мен конвенциялар, жалпы көптеген заңдар мен моральдық нормалар, жатақхана тәртіптері және басқалары да – мұның бәрі фактілік стандартизацияның белгілері. Ол ақырындап дамыған және де оның жетістіктері мәдениеттік, ғылыми-техникалық және өркениеттің барлық сатыларында экономикалық прогрестің дамуына әсер ете отырған, сонымен қатар стандартизацияға жоғарғы мақсат деген ешқашан да ең биік болған емес.

Стандартизация оның әрекет ету сферасы, қолдану облысы және даму деңгейі үлкен диапазонда орналасатындай өзіне тән мынандай артықшылықтары бар: кішігірім мәнінен глобальды, тіпті ғарыштық масштабқа дейін. Адамзат қызметінің стандартизацияға қатысы жоқ дейтіндей ешқандай сферасы жоқ. Ол адамдардың қызығушылығының барлық мамандықтары мен жас шамасына қатысы болады: ол адамдарға өмір сүруге және жұмыс істеуге көмектеседі.

Қазіргі уақытқа дейін жер бетінде жазба түрінің көптеген түрлері сақталған, бірақ олардың әрқайсысы осы жазба түрін қолданушы барлық мемлекеттерге және жеке адамға да бірдей стандартталған. Сонымен қатар адамдардың жақындасуына және шет ел тілдерін меңгеруге мүмкіндік беретін унификацияның және жеке алфавиттерді алмастырудың ақырын, бірақ та мақсатқа ұмтылған белгілі бір процесс жүруде. Мысалға, алғашында ХХ ғасырда Германияда қолдаылған готикалық шрифт қазіргі таңда түгелімен латынға ауыстырылды. Орыс алфавиті Орталық Азия мен Сібірді қоныстанған совет елдерінің көбісіне бірдей болды. Таяу Шығыс елдерінде иероглифтерді аса түсінікті жазба түріне алмастыру жолдарын іздестірудің үлкен жұмыс жүруде. Соған қарағанда, жазба түрлерінің стандартизациясы көптеген елдерде қарастырылуда.

Бұл сұрақтың бір жағы ғана. Екінші жағы стандартқа сай емес болуы мүмкін әр ұлттық тілдің құрылымына, артықшылықтарына, дұрыс жазылуына қатысты. Тіл стандарттылығын ұстау - бұл сәйкес келуші ғылыми ұйымның қызметі, себебі тіл реформасы туралы кез келген ұсыныс, тіпті ең кішісі стандартизация бекітулеріне әсерін тигізбей өтпейді және де сондықтан қиындықсыз болмайды. Жаңа халықаралық тілді жасауды дамыту облысында «эсперанто» тілі пайда болған кезде біздің ғасырымыздың басында жақсы қадам жасалған болатын. Бірақ оған артылған үміт ақталмады.

Оның қазіргі кездегі түріндегі жыл санағы көптеген елдер үшін стандарт болып қалыптасып кетті, бірақ бүкіләлемдік болмады. Әрбір ел үшін өзінің жыл санағының өзіндік бір жүйесі қалыптасқан, ол сол елге ғана стандартты болып саналады. Жалпы қарастырғанда жыл санағы жүйелерінің үлкен кемшіліктері бар, бірақ олар өзара бірдей, унифициалды шешім қабылдай алмайды.

ИСО стандардартизациясы бойынша Халықаралық Ұйым бір жылда 364 күн немесе 52 апта және сонымен қатар әр мезгіл 91 күннен тұратын күнтізбенің жаңа жобасын жасады. Әрбір мезгілдің бірінші айы (қаңтар, сәуір, шілде және қазан) жексенбімен қосқанда 31 күннен тұрады, ал басқа айлардың барлығы – төрт жексенбі және 30 күннен тұрады, яғни әрбір айда 26 жұмыс күні көрсетілген. Әрбір жыл және әрбір мезгіл жексенбіден басталып, сенбімен аяқталады. Бір жылжа 364 емес, 365 күн болғандықтан, 365-ші күн апта есебіне кірмейді және белгілі бір санға ие бола алмайды. Әлем Күні - әрбір жыл аяқталғанда болатын халықаралық мейрам. Басқа жалпы мейрам - 30 маусымнан кейін болатын жылдың 366 күні. Ол да апта есебіне кірмейді және белгілі бір санға ие бола алмайды.

Халықаралық стандарт жобасы болып табылатын жаңа күнтізбе жобасы Біріккен Ұлттар Ұйымының экономикалық және әлеуметтік Кеңесімен орнатылып, барлық мемлекеттерге қарастырылуға жіберілген. Кейбір мемлекеттер, оның ішінде АҚШ және Англия дін жағының мотивтері бойынша қарсы келген. Алда осы жағдайды қарастыратын ұзақ жұмыс тұр.

Есеп жүйесі ерте кезде, көне уақыттың өзінде стандартты болған, стандарттылық масштабы әрқашан іріленуде. Көне римдік кезеңде «римдік сандар» атанып кеткен сивволдарға негізделген есеп жүйесі енгізілген. Бірақ арабтар одан да жақсы ұсыныс жасады. Олардың сандарын (араб сандары) барлық жерде қолданады. Ол әлемдегі барлық елге түсінікті, тіптен әр түрлі айтылса да. Бірақ бұл керемет жүйе де «қазіргі заманғы электронды есептеу техникасындағы ондық жүйесі есебі қолданылмайды, себебі 2-ге қысқартылғанына байланысты» оны одан сайын дамытуды қажет ете отырады. Қазіргі таңда электронды есептеу машиналары үшін бірнеше ғасырлар бұрын Көне Қытайда пайда болған екілік есептеу деп аталатын немесе басқа одан да жақсы дамыған есептеулер қолданылады.

Ұлттық мінездемеге ие болатын ақша бірлігі алғашында-ақ халықаралық өзара тәуелділікке ие болған. Оның жіңішке ұлттық түрі тауар мен қызметпен халықаралық алмасу басталған кезде жоғалған болатын. Әрбір ақша жүйесі өз елінде стандартты болып саналады. Кез келген елде ақша стандартын ауыстыру үлкен дайындықты қажет ете отырып, маңызды реформа ретінде қарастырылады. Халықаралық сауда облысында қызмет, саяхат, және т.б. алмасу өзгерісі үлкен қатер туғызатын алтын паритетке негізделген ақша бірлігінің стандартты қатынасы әрекет етеді.

Біз стандартты өлшем мен мөлшердің стандартты метрлік жүйесі үйренгенбіз. Бірақ та біздің елімізде таяу уақытта тарихи жағдайларға байланысты өлшемнің үш жүйесі жүрген: аршынды, дюймдік және метрлік. Олар өнеркәсіптік өндірісте ғана емес, сонымен қатар адамдармен қарым-қатынас жасаған кезде өте күрделі және ыңғайсыз болды.

Өте маңызды күн 1918 жылдың 14 қыркүйегі болып саналады, себебі сол күні В. И. Ленин стандартизацияның кең дамуына мықты негіз салған елде өлшем мен мөлшердің метрлік жүйісін енгізу туралы декретке қол койды. Бірақ та кеңес елінің күнделікті өміріне және халық шаруашылығына бұл метрлік жүйенің енуіне 18 жыл қажет болды.

Еске түсіре кетсек, АҚШ-та бұл жүйе - 1866 жылы, ал Англияда 1873 - жылы қабылданған болғанымен қазіргі кезге дейін осы екі елде ол әлі де көзге түсерліктей енгізуге ие болған жоқ. Ол жақтарда әлі дюймдік жүйе басқарады, себебі, кәсіпкерлер өздері өлшеу құралдарымен, көптеген басқа құралдарды және т.б. ауыстыруға кететін үлкен шығындарға ұшырағысы келмейді. Бірақ та әлем нарығындағы күрес оларды қадам сайын метрлік жүйе жағына қарай басуға мәжбүр етеді.

АҚШ және Англия маңызды істері айналымының өкілдері бірнеше жыл бұрын дюймдік жүйені халықаралық масштабта стандарт түрінде орнатуарын соңғы сәтсіз қадамдарын жасады. Ол үшін ИСО стандартизацияның Халықаралық Ұйымы аппараты қолданылған болатын. Бірақ та ИСО мүшелерінің көбісінің талабы бойынша метрлік жүйе мемлекеттік болып саналатын елдерде бұл жұйе барлық жерлерде халықаралық масштабта қарастырылып, негізгі стандартты жүйе болуы керек.

Тәжірибелік шарттарда АҚШ немесе басқа елдерде метрлік және дюймдік өлшемдерін алмастыруын жүзеге асыру үшін әлі де дюймдік жүйе пайдаланылады, ендігі кезекте микродюймдер деп аталатын өлшем қабылданған (1 микродюйм 40 микронаға тең).

Жер бөлісу жүйесі - әрине, бұл стандартты жүйе. Әр түрлі алдын-ала жіберулер мен шарттар түрлі мәдениеттер мен агротехникалық шарттарға ие үшпольды және көппольды жүйенің пайда болуына әкелген. Басқаларында да сияқты бұл стандарттар прогрессивті де, қалыс қалған да, новаторлық қайсарлы да, экономиклық негізделген де, және тәжірибелік тұрғыдан дұрыс ойластырылмаған да болды. Барлығы да жер бөлісу стандартының қандай жағдайында және қандай негізінде орындалатынына байланысты, олар жеке климаттық аймақтардың артықшылықтарын, жер жағдайының шарттарын, елдердің дағдысын, техникалық және басқа мүмкіндіктерді ескереді.

Түрлі мамандықтардың археологтары мен оқымыстылары көне өркениеттің көптеген құпияларын ашуға көмектерін тигізген, сонымен қатар ауылшаруашылық мәдениетін қалыптастырудан да. Ұзақ жылдар бойы ғалымдар тұрғындары тастап кеткен Орталық Америка аудандарында (Юкатан түбегі және т.б.) қалалардың пайда болуы мен құлауының негізгі себептерін таба алмай қойды. Ол жақтарда өмір сүрудің өзіндік стандарттары болған екен, жаңа қалалардың тұрғызылуы, жүгері өсіру және басқа мәдениеттердің дамуы, содан кейін тұрғындар жаңа жерге көше бастайды да барлығын стандарт бойынша басынан бастайды – мүмкін жазылған бойынша.

Стандартизацияға негізделген инженерлік қызмет облысында тарихшылар пирамидалардың үймереттерін Көне Египетте белгілейді. Пирамидалардың дұрыс геометриялық формасын және олардың ұзақ уақытқа сақталуын қамтамасыз етуін қатаң анықталған өлшемдері бар тастарсыз мүмкін емес еді. 47 жүзжылдық бұрын өмір сүрген пирамида құрылысшылар жұмысының сапасы мен дәлдігі өте жоғары. Тастар арасы өте дәл және бір-біріне жақын орналасқандығы сонша, арасына ине кіргізер орын болмаған.

90 м биіктіктегі Вавилон мұнарасын салған кезде 85млн. қатаң белгіленген өлшемді күйдірілген кірпіш қаланған, сондай-ақ бұл жағдайда пирамидадан өзгешілігі, үймерет байланыстырушының көмегімен, яғни табиғи асфальтпен жасалған. Биіктігі 15 м болатын мұнараның жоғарғы қабаты көкшіл тегістелген кірпіштен жасалған, ол стандартты өлшемді ғана талап етпей, сонымен бірге рецептураның тұрақты болғанын қалады.

Руиндары бар Мехико қаласынан 50 км қашықтықта орналасқан Теотихуакана қаласы – Орталық Мексиканың көне өркениетінің астанасы. Стандартизация іздері әсіресе орасан құрылыстар жүргізгенде көрінеді. Күн пирамидасының биіктігі 64,5 м, жанынан ұзындығы 211, 207, 217 және 209 м, ал оның жалпы көлемі 993 000 м³ . Пирамидакірпіштен қаланып, таспен жалатылған. Басқа пирамиданың биіктігі (Ай пирамидасы) 42м болады.

Қазіргі кезде дайындаудың дәлдігі мен ірі панелдердің және басқа да құрылыс бөлшектерінің сығылысу тығыздығы өте үлкен мемлекеттік мәнге ие. Негізінде олар тұрғызылатын тұрғын үйлер, өнеркәсіптік, және қоғамдық ғимараттардың сапасы мен ұзақтылығын анықтайды.

Көне уақытта дәлдік пен ұзақтылық қол жұмысына және жұмысшылардың қолданған істерінің стандарттылығына байланысты болса, ендігі уақытта орасан масштабты құрылыстың дәлдігі мен ұзақ уақыт сақталуы жұмысшыларға ғана емес, қолданылатын құралдардың дамығандығына тәуелді. Сондықтан панелдер, секциялар, блоктар және басқа да құрылыс элементтері мен бөлшектерін шығаратын зауыттарда қолданылатын құралдардың жұмыс дәлдігін анықтайтын стандарттар аса маңызды болып табылады.

Бұл мысалда стандартизация өмірден қалай қалыс қалуы мүмкін екендігі немесе, керісінше, қалай прогресс факторын анықтаушы бастаушы болуы мүмкін екендігі көрсетілген. Сонымен бірге ұқсас стандарттар негізінде жасалған негізгі принциптердің де маңызы олардан кем емес. Бұл принциптер жеке зауыттарда құрал-жабдықтары бар эксплутацияның ауыспалы тәжірибесін көрсете алуы мүмкін, бірақ та сонымен бірге, сол құралдың жұмыс дәлдігіне талаптарды құрылыс кешенінің талаптарынан және тұрғын және басқа ғимараттарды құрастырудың ең жоғарғы сапасында құрылыс бөлшектерінің зауыттық тәсілпен дайындай отыру арқылы орната алады. Соңғы жағдайда стандарттар құрылыстың жаңа техникасын жасау бойынша жобалық-құрастырушылық жұмысын жүзеге асырушы барлық ұйымдар үшін міндетті техникалық тапсырма болып табылады.

Архитектуралық стильдер сондай-ақ тұрақты стандартизациямен, жиі өте ұзақ стандартизациямен расталады. Үймереттің тек қана әдемілігі мен биіктігі туралы бейнелеулер ауыстырылған жоқ, сол қоғамдық үймереттердің не нәрсеге арналғандығы да өзгерді. Тұрғын үй құрылыстарына да жалпы талаптар өзгерді, яғни «өмір стандарты» өзгерді. Архитектуралық стилдер түрлі стилдерге бағынды, анда-санда экономика артқы жоспарда қалып қойған уақыттар да болды. Сондықтан архитектура және архитектуралық стилдер стандартизациясына біраз тоқталып, көңіл аударған жөн.

Архитектураның, шеберліктің, ғылым және әдебиеттің ХV және XVI ғасырлардағы ерекше жандануы Батыс Европа елдеріндегі өмірдің жаңа әлеуметтік жағдайларымен байланысты болған, бірақ көбісі мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан. Антикалық Греция архитекторларының идеясы Францияға қиын жолмен келген – Шығыс елдері арқылы, оның ішінде Испанияға кірген арабтардың қатысуы арқылы. Парижде, Шартрде, Реймсте және тағы басқа Франция қалаларында зор, өте биік «готикалық» соборлар салына бастады, алдындағы үймереттер жермен-жексен болып кеткен (оның архитектурасы «романдық» деп аталып кеткен).

Ол немесе басқа архитектураға өзіндік заңдары тән ола және стандартты – сол заманда керемет сақталған үймереттер арқылы көзіміз жетеді. Нақты стандартты көрініске ие болатын готикалық архитектура көптеген елдерге тез таралып кетті.

Қазіргі таңда құрылыстың кешенді тәсілтеріне және жаңа материалдардың енуіне, сонымен қатар синтетикалық материалдардың енуіне жауап беретін архитектураның жаңа формалары да кең таралып кетті. Бірақ та барлық жағдайда, ең алдымен архитектордың таланттылығы және үймереттерді дайын күйінде қарап, жобасын бекітетін адамдардың жақсы талғамы болуы керек.

Мұндай байланыстарда біздің еліміздің құрылысшылары өткен ғасырларда сұлулығы, ұлылығы және мықтылығы бойынша қандай керемет ұмытылмас архитектуралық ансамбльдер құрғандары туралы еске түсірген пайдалы. Олардың барлығы әр түрлі болған, бірақ елдің рухын, оның қайталанбас стилі мен қайырымдылығын көрсеткен. Архитектура зерттеушілері әрқашанда барлық жағдайларда құрылысшылар архитектуралық бөлшектер мен элементтердің шектелген номенклатурасымен қолданғандығына көңіл аударған, бұл олардың таланты мен шеберлігі туралы ғана емес, сондай-ақ барлық жерде, әсіресе стандартизацияме байланысты жұмыста қатты қажет етілетін білім деңгейінің жоғары екендігін білдіреді.

Көне Египетте стандартизацияны қолдану құрылыстық техникамен шектеліп қана қойған жоқ. 4200 жылдай бұрын сол жылдардағы катапульт- соғыс машиналарын құрастырғанда және дайындағанда салыстырмалы өлшем тәсілі қолданылған болатын, бұл тәсілде барлық катапульт бөлшектерінің өлшемдері басты параметрге тәуелді болды, яғни мұндағы катапультпен ұшырылатын жебе ұзындығына.

Витрувимен 2000 жыл бұрын жазылған құрастырудың және бөлшек өлшемдерін орнатудың бұл тәсілі ұмытылып және өткен жүзжылдықтың ортасында яғни көптеген ғасырлардан кейін ғана машинақұрастыру техникасында екінші қолданысқа ие болды.

Басты параметрге қараған салыстырмалы өлшемдер тәсілі кез келген машина бөлшегінің барлық өлшемдері бірнеше факторлар қатарымен өзара тәуелділікте болады деген пайымдауларға негізделген.

Салыстырмалы өлшемдер тәсілі машинақұрау өнеркәсібінде XIX ғасырда кең таралуына неміс профессоры Родтенбахермен жасалған күрделі методикалық жұмыс үлкен әсерін тигізді. Ол басты бір кей жағдайларда екі басты өлшемнен тұратын барлық айтылған бөлшектердің құрастырылған өлшемдерін анықтайтын қарапайым теңдеу қатарын жасады.

Салыстырмалы өлшем тәсілімен дайындалған машина бөлшектерін зерттеу олардың жеке бөлшектерінің өлшемін таңдауға әсер ететін үлкен түрлілігіне және факторлардың әртүрлілігіне қарамастан өлшемдер арасындағы тәуелділікке байланысты сызықты (әрине, кейбір шегіністерімен) болып табылады. Проф. Родтенбахермен ұсынылған және енгізілген салыстырмалы өлшем тәсілінің кеңінен қолданылуы шынымен де қатты жоғары емес квалификациялы адамдар үшін өте ыңғайлы және қол жетерлік болып табылды. Дәл сол үшін ол Европа елдерінде жылдам тарап кетті.

Бірақ та уақыт өте келе жаңа және күрделі машиналардың пайда болуымен байланысты және де есептеудің жаңа әдістерін қалыптастыру мен машина бөлшектері туралы ғылымның дамуы біртіңдеп құрастырушылар салыстырмалы өлшем тәсілінен бас тартатындай жағдайлар туа бастады. Бұл әрі қарай техникалық оқу орындарында берілген тәсілді оқыту және оның белгілігі толығымен тоқтатылған болатын. Ғылым мен техника прогресінің нәтижесінде салыстырмалы өлшем тәсілі екінші рет ұмытылған болатын, бірақ ұзақ уақыт емес. Ол тағы да үшіші рет қолданысқа ие болды – машинаның жалпы өлшемдерін, кейбір құралдарды және басқа бұйымдарды стандартизациялаған кезде (әсіресе құрастыруға келетін). Бірақ қазір бұл тәсілді жиі пропорционалдық приципі немесе моделдеу принципі де атайды.

Қайта жаңғыру дәуірінде стандартизация қолдану облысында жаңа стимул пайда болды. Венециядағы экономикалық және мәдениеттік байланыстардың дамуы олардың қорғаныстары үшін теңіз транспорттары және соғыс кемелеріне деген үлкен қажеттілігін тудырды. Олардың жасалуы бір жалпы ағында ұйымдастырылған болатын. Унифицирленген корпустар суға түсіріліп, тік ұзын каналға жалғастырылған, екі жағалауда да жұмысшылар болған және осы кемелерді жасауға қажетті материалдар мен бұйымдар орналасқан. Корпустың канал бойынша қозғалғанда рангоутпен, такелажбен және түрлі жабдықтармен жабдықталады.

Корпус элементтері, жабдық және азаматтық пен әскери кемелердің стандартизациясының жоғарғы дәредесіне қол жеткізілген еді. Канал соңында тығыздалған судың, сауда-саттық және топтың артылуымен аяқталады да, ту көтеріліп, жаңа қайық (немесе кеме) теңізге шығады. Бұл жаңа замандағы жиынтық конвейердің бейнесі еді, бірақ Венеция тәжірибесі ұмыт болған еді.

Көптеген ғасырлар бойы кемелердің салынуы жеке адамдармен жүзеге асырылған, бірақ кемелер салуға қажет материалдар мен бұйымдардың унификациясы мен стандартизациясына деген қажеттілік ойланыс туғызбады. Өндіріс пен кеме салудың ағынды әдістері стандартизацияның дамуы арқылы ХХ ғасырдың отызыншы жылдарында ғана жаңарған болатын.

Ресейде өнеркәсіптік стандартизацияның пайда болуы XVIII ғасырдың басында I Петрдің қорғану және кеме салу туралы облысындағы стандартизациясы жарлығы уақытына жатады. Сол уақытта қабылданған пушкаларға, гаубицаларға және мортираларға артиллериялық бөлімдер қазіргі заманға дейін сақталған, әрине олардың құрылысы өзгерген.

Стандартизацияның аса маңызды элементі болып өзара алмасу болып табылады. Ресейде ол қорғаныс өнеркәсібінде XIX ғасырда жаппай оқпен қорғанысты дайындау және оған қосымша бөліктерді қоюдыұйымдастыру процесінде пайда болған. Бұл сұрақ 1812 жылы Ұлы Отан соғысының басында айына 7000 қарумен қамтамасыз еткен өзара алмастыру принципіне негізделген бірінші рет Ресейде қалыптасқан өндірістің жоғарғы деңгейі Тулдық қару-жарақ зауытымен тығыз байланысты. Мылтық бөлшектерінің өзара алмастырулығын тексеру мақсатымен жалпы партиядан өз еркімен алынған 30 мылтық шамасында жұмыс жүргізеді. Барлық мылтықтардың бөлшектерін алмастырып, оларды қайтадан құрастырған. Берілген есептерде құрастырылған бөлшектер біреуінің бір бөлігі екінісіне тура келетіні көрсетілген.

Сондай-ақ өзара алмастыру облысында Ижев зауыты да үлкен сәттіліктерге жетіп отырған, ол 1837 жылы айына 30000 мылтық дайындап отырған. Осындай жетістікке жетуге орыс қару-жарақ шеберлері мен лекальщиктерінің маңызы зор, олар өте үлкен дәлдікпен күрделі калибрлерді жасаған.

Ресейде XIX ғасырдың ортасында пайда болған теміржол құрылысы магистральды темір жолдарының енін, вагон бояуларының түстерін, тізбекті құрылғылардың биіктігін, дөңгелектерінің диметрін және қозғалыс құрамының басқа элементтерін стандарттылыққа әкелді. Осымен бірге, бірақ та поездардың біржақты қозғалысын регламенттеу сияқты маңызды сұрақтар ұмыт болды, сол себепті қазіргі таңға дейін Мәскеу-Рязань поезі Кеңес Одағындағы барлық темір жолдардан бөлек жолдың сол жағымен жүреді.Барлық транспорт түрлерінің бағытталуының стандартизациясы адамзат үшін өте маңызды болып саналады.

Жолдағы оң және Сол жақты қозғалыстар көптеген елдерде катастрофа тудырады. Рельссіз транспорттағы рульдік басқарудың орналасуы оның қалай қарай қозғалатынына байланысты және ол экспортқа шығындары ақталмайтын әр түрлі модификациялы машиналар дайындауды қажет етеді. Бұл жерде халықаралық стандартизация қажет.

Қазақстандағы стандартизацияның даму тарихын келесі негізгі этаптарға бөлуге болады:

– XIX ғасырда Д.И. Менделеевпен жасалған өлшем мен мөлшердің Басты палатасы қарсаңында 1923 жылы Томск палатасының Семей бөлімшесі ұйымдастырылған;

– 1925 жылдың 1 қазанында Семейде бірінші Сенімдік палатасы өзіндік жеке ұйым ретінде қалыптасты;

– 1931 жылы Қазақ аймақтық палатасы Стандартизацияның Аймақтық бюросы атанып, Алматы қаласына көшірілді;

– 1935 жылы НКВД КазАССР қарсаңында өлшем мен мөлшер бөлімі Қазақ ССР Совнарком қарсаңында шара қолдану және өлшеу құралдарының Басқармасына айналдырылды;

– ҚазССР Министрлігі Кеңесі қарсаңында 1946 жылы шара қолдану және өлшеу құралдарының комитеті құрылды;

–Алматы мемлекеттік бақылау зертханасы негізінде стандарттар мен өлшеу техникасын мемлекеттік бақылауы 1966 жылы Қазақ Республикалық зертханасы болып қалыптасып, ал 15 облыстық зертханалар мемлекеттік бақылау болып қалды (ЛГН);

– мақсаты республикадағы стандартизация мен метрологияны дамыту бола отырып, 1971 жылы СССС Мемлекеттік стандарты Қазақ Республикалық басқаруы қалыптасты;

– қазіргі таңда стандартизация жөніндегі жұмыстарды басқаруды Республиканың Әділет және Сауда Министрлігінің стандартизация, сертификация және метрология бойынша комитеті жүзеге асырады (ҚР Мемлекеттік стандарты).

Ұсынылатын әдебиеттер

1. СТ РК 3.1-94. Государственная система сертификации Республики Казахстан. Знак соответствия. Технические требования и

2 Купряков Е.А. Стандартизация и качество промышленной продукции – М.Высшая школа, 1975. – 288 с.

3 Кохтев А.А. Основы стандартизации. Изд.2-е доп. Учебное пособие. М.Высшая школа, 1991. – 296 с.

4 Крылова Г.Д. Основы стандартизации, сертификации, метрологии. М.: Изд-во ЮНИТИ, 1999

СДЖ арналған бақылау сұрақтары

1.Сәйкескелушілікті бекітудің түрлері.

2.Сәйкескелушілік туралы ақпарат берудің тәсілтері.

3.Сертификация жүйесіне қатысу түрлері.

4.Саудадағы сертификация және техникалық барьерлер

Тақырыбы: Стандарттың мемлекеттік жүйесі – 1/1 сағат

Тақырып. Стандартизацияның мемлекеттік жүйесі

Дәрістер жоспары

1. Қазақстан территориясында шет елдердің мемлекетаралық, региональдық және ұлттық стандарттарын қолдану шарттары.

2. Қазақстан Республикасында шет елдердің стандарттарын тікелеу қолдану.

1. Стандартизацияның құқықтық негіздері

Қазақстанда стандартизацияның құқықтық негіздері ҚР-ның «Техникалық басқару туралы» заңында орналтылған.Бұл негіздер шаруашылық субъектілерінің барлық түрлеріне байланысты және қатал түрде тексеріледі.

Аталған заң сатып алушылардың қызығушылығын мемлекеттік тәртіп мен басқару арқылы толығымен қорғайды.

ҚР-дағы стандартизацияның мәні өте зор. Өйткені ол шығарылған өнімнің құндылығын, сапасын, бағасын толығымен қатаң түрде бақылауға алады.

Сонымен қатар ол шаруашылық объектілерінің апатқа және басқа да жағдайларда сақтану деңгейін көтереді.

«Техникалық басқару» туралы заң қарастырады:

• стандартизация жұмыстарының орындалуы;

• стандартизацияның нормативтік документтерінің мазмұны мен қолданылуы;

• стандартизация жұмыстарының ақпаратпен қамтамасыз етілуі;

• мемлекеттік стандарттардың қатаң түрде тексерілуі;

• мемлекеттік стандарттардың қолданылуы;

• «Техникалық басқару» заңының қатаң түрде орындалуы.

«Техникалық басқару» заңына сәйкес ҚР-да стандартизацияның мемлекеттік жүйесі қолданылады. Оның методологиялық сұрақтары мен қасиеттері мемлекеттік стандарт негіздері «ҚР-дағы стандартизацияның мемлекеттік жүйесінде» аталады. Аталған комплекс келесі құжаттарды қарастырады:

• ҚР СЖ 1.0-2000 ҚР-дағы стандартизацияның мемлекеттік жүйесі;

• ҚР СЖ 1.2-98 ҚР-дағы стандартизацияның мемлекеттік жүйесі.Мемлекеттік стандарттың орындалу тәртібі;

• ҚР СЖ 1.4-99 ҚР-дағы стандартизацияның мемлекеттік жүйесі. Фирманың стандарты. Негізгі нұсқаулар.

• ҚР СЖ 1.5-2000 ҚР-дағы стандартизацияның мемлекеттік жүйесі. Стандарттың құрылуы, сипатталуы жайлы жалпы шарттар.

• ҚР СЖ 1.14-2000 ҚР-дағы стандартизацияның мемлекеттік жүйесі. Ғылыми-техникалық стандарттар, халықтық бірлестіктер. Негізгі нұсқаулар.

Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік стандартизация бірегей техникалық тілдің, техникалық өнімнің маңызды сипаттамаларының, салынулардағы ережелер жүйесінің актуальдігін ұстап тұрады.

Қазақстанда стандартизацияның құқықтық негіздері ҚР-ның «Техникалық басқару туралы» заңында орналтылған.Бұл негіздер шаруашылық субъектілерінің барлық түрлеріне байланысты және қатал түрде тексеріледі.

Аталған заң сатып алушылардың қызығушылығын мемлекеттік тәртіп мен басқару арқылы толығымен қорғайды.

ҚР-дағы стандартизацияның мәні өте зор. Өйткені ол шығарылған өнімнің құндылығын, сапасын, бағасын толығымен қатаң түрде бақылауға алады.

Мемлекеттік стандартизацияның жұмыстары «Техникалық басқару туралы» заңымен сәйкес қаржыландырылады.

Онда мемлекеттің қай аймақтарды қаржыландырылатын бөліктері атап көрсетілген.

Мемлекеттік қаржыландыру қарастырады:

• жалпы қажетті стандартты құру;

• жалпы ресейлік техникалық-экономикалық ақпараттың пайда болуымен сәйкес жұмыстарды қарастыру;

• мемлекеттік стандартизацияны өткен тауарлар мен өнімдерді қайта қарау

• стандартизацияның маңызды мәселелерімен байланысқан ғылыми жұмыстардың маңыздылығы;

• мемлекетаралық стандартизацияның іс-шаралары.

Мемлекеттік қаржыландыру да Заңның мемлекетттік бақылау мен тексеру жұмыстарының маңызды бөлігі болып саналады.

Аталған заң бойынша ақшалай кірістердің негізгі көзі болып саналады: мемлекеттік стандарттардың шығарылымы бойынша сатылымы; техникалық-экономикалық ақпараттың жалпы қазақстандық түрлері; тексеруден өткен тауар мен өнімнің каталогы; мемлекеттің бақылауымен алынған штрафтардың төленген бөлігі.Мемлекет тек қана стандартизацияның номативтік документтерін шығаратын бөлімдерге ғана емес, сонымен қатар стандарттық тексеруден өтілген өнімдерді шығаратын шаруашылық субъектілерге де көп көмек жасайды.

Бірақ та стандартизацияға сәйкес жаңа өнімді шығаратын бөлімдер мен кәсіпкерліктерге мемелекет тарапынан ерекше көмек көрсетіледі.

2. Стандартизацияның құрамы мен қызметі

2 ИСО/МЭК заңына нұсқауына сәйкес стандартизацияның қызметін белгілі бір мүшелер мен қызмет бөлімдері атқарады. Мүше адимнистративтік бірлік болып саналады және белгілі бір есептер мен бөлімді қарастырады. Ол басқару мүшесі, фирмалар және оқу бөлімдері бола алады.

Стандартизациямен айналысатын мүшеге мемлекеттік, қалалық және аймақтық стандартизация бөлімінде жетістіктерге жеткен бөлімдер жатады. Бұл орындардың негізгі атқаратын қызметі нормативтік документтерді қабылдау мен оны құрастыру және сатып алушыларға жария ету. Ол сонымен қатар басқа да көптеген қызметтіктерді атқара алады.

Қазақстанда стандартизацияның ұлттық мүшесі болып ҚР-ның Мемлекеттік комитеті болып саналады. Бұл аталған мүшелік өндіріс орындарының қызметін, сонымен қатар стандартизацияның, метрологияның және сертификацияның жұмысын қадағалайды.

ҚР-ның Стандартизация және метрология Мемлекеттік комитеті –бұл сертификация облысының орталық басқару мүшесі болып табылады. ҚР-ның Мемлекеттік комитетінің орынбасары болып ҚР-ның стандарт облысында басқару жүргізетін басты мемлекеттік инспектор болып табылады.

Мемлекеттік стандарттың іс-шаралық құрылымында келесі жұмыстар белгіленген: ғылыми-зерттеу жұмыстары, Стандартты шығару, типография, оқу бөлімдері, экспертизаның территориялық орталытары, сапа мен сертификацияның сапасы. Бұл орталықтар өнімнің сертификациясы бойынша негізгі жұсытарды атқарады, сонымен қатар инженерлік-техникалық стандартизацияны, метрология, сертификация жұмыстарын да қарастырады. Территориялық мүше базасы бойынша Мемлекеттік мүшелер сертификация мен тексеру лабораторияларында құрылады.

Мемлекеттік қаржыландыру да Заңның мемлекетттік бақылау мен тексеру жұмыстарының маңызды бөлігі болып саналады.

Аталған заң бойынша ақшалай кірістердің негізгі көзі болып саналады: мемлекеттік стандарттардың шығарылымы бойынша сатылымы; техникалық-экономикалық ақпараттың жалпы қазақстандық түрлері; тексеруден өткен тауар мен өнімнің каталогы; мемлекеттің бақылауымен алынған штрафтардың төленген бөлігі.Мемлекет тек қана стандартизацияның номативтік документтерін шығаратын бөлімдерге ғана емес, сонымен қатар стандарттық тексеруден өтілген өнімдерді шығаратын шаруашылық субъектілерге де көп көмек жасайды.

Бірақ та стандартизацияға сәйкес жаңа өнімді шығаратын бөлімдер мен кәсіпкерліктерге мемелекет тарапынан ерекше көмек көрсетіледі.

Қазақстандық мемлСтандарт келесі істерлі атқарады:

-Стандартизация, сертификация. метрология жұмыстарын қадағалайды.

-Техникалық комитеттер мен субъектілерінің шаруашылық жұмыстарын бағыттайды

-стандартизация, метрология. сертификация жұмыстарының атқару тәртібін және ережелерін тексереді.

-Мемлекеттік стандарттың көптеген жұмыстарын қабылдайды.

-нормативтік құжаттардың қабылдануын тексереді.

-Аккредитациялық іс-шараларды басқарады

-Стандарттың міндетті істерінің болуын қамтамасыз етеді

-Метрология. стандартизация және сертификация\ бойынша Қазақстанды мемлекетаралық бөлімдерде жария етеді.

-Шет елдердің ұлттық мүше орталықтарымен қарым-қтынас етеді

--ғылыми-зерттеу институттардың жұмысын қадағалайды

-Мемлекеттік, ұлттық, аймақтық сайыстарды қатысады.

-Қазақстанда стандартизация, метрология және сертификация жұмыстарына жаңалық енгізеді және ережелер құрайды.

-стандартизация мамандарының жұмысының бағалап, дайындық жұмыстарын өткізеді.