7 Тақырып XIX ғ. Мәдениетіндегі батысеуропалық философия

1. Рационализм дәстүрі, жаңа философиялық жүйелердің ғылыми алғышарты.

2. ХIХ ғ Маркстік философиясы.

3. Классикалық емес философиясы. Иррационализм. Өмір философиясы: Шопенгауэр, Ф. Ницше

4. Позитивизм: Конт, Спенсер, Милль.

XVIII ғасырдың аяғында және XIX ғасырда Англиядан экономикалық жағынан , Франциядан саяси жене әскери icтep саласынан артта қалган Германия карымтасын неміс философиясының идеялық жеңістерімен қайтарды.

Немістің классикалық философиясы 1770-ші жылдарынан бастап 1831 жылға дейнгі қысқа кезеңді қамтиды.

Ол өзінің бірқатар тұтас кезеңдері арқылы сол кезде мүмкін болған философиялық дамудың шыңы ретінде көрінді. XYIII ғасырдың аяғы мех XIX ғасырдың басында Германия экономикалық және саяси мешеулікті жеңіп, буржуазиялық революцияға жакындай түсті. Классикалық неміс философиясының негізін қалаушысы И.Кант (1724 –1804 жж.) болды . «Мені екі нәрсе таңдандырады – бұлар төбемдегі жұлдызды аспан мен өз ішімдегі моральдық кодекс» деп жазды ол. Кант Күн жүйесінін пайда болуы көрінісін түзді. 1770 жылдан оның кызметінің сыншылық кезеңі басталды. Кант бойынша, адам танымының екі діңдегі бар – ақылға бағынатын парасат пен сезімталдық. Таныс субъектісінің белсенділігі идеясы неміс классикалық философиясында бастау алған.

Біздің заттар туралы түсінігіміздің өз біліміміздің салыстырмалы деңгейі тұрғысынан қарағанның өзінде әрқашан «өз бетінше заттардан» айырмашылықтары бар. Солайша, «біз үшін зат», яғни біз қабылдаған «о6ъект» (нысан) әрқашан “өз бетінше заттың», объектінің тек бiр жағы болып көрінеді. Ол о6ъектімен субъектіге аусатын философиялық зерттеудін бағыттарьн үстемелеп, трансценденталдық философияны жасайды. Оның негізгі еңбектері: «Таза ақылдың сыны», «Тәжірибелік ақылдың сыны». Кант адам еркіндігінің проблемасын қарастырды. Этикиға «категориялық императив» түсінігің енгізді.

И.Фихте – субъективтік идеалист. Оның негізгі шығармасы «ғылым– ілім».

Ұлы философ Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831 жж.) өз философиясының негізгі етіп әлемнің даму принципін алды. Ол абсолютті идеяның (абсолюттік pyx) дамуын қарастырып, диалектикалық логиканы кұру аркылы дамуды түсініктер (категориялар) түрінде бейнелеуге қол жеткізді. Философия тарихында диалектикалық логика категоряларының, принциптерінің және заңдарының жүйесін алғаш болып негіздеген Гегель болған.

Г. Гегель барлық тіршілікті астында түсінік жасырынып жатқан жамылған деп есептеді. Гегель ілімінде түсінік деген әлемдік рухтың, А6солютті идеяның алдымен өз бетінше логикалық процесс ретінде дамып, одан табиғи болмысқа өтіп, онда өткен рухани даму формасында және шындық заңдарының ашылуы аркылы адам санасында қайталануы түріндегі қозғалыс пішіні деп түсіндіріледі. Абсолюттік идея өз-өзін А6солюттік ақиқат түрінде таниды. Ол диалектиканың негізгі заңдарын қалыптастырды. Гегельдің пайымдауы бойынша, кез келген даму төмендегі: беку (Тезис), тepicтey (антитезис) және терісті тepicкe шығару, қарама-қайшылықтарды жою (синтез) схемасымен дамиды. Қайшылықтар дұниені қозғауышы күш болып табылады және қайшылықтарсыз даму жоқ деп ұйғарған Гегель. Гегель диалектикасының негізінде кез келген дамудың кайнар көзі түсініктің өз бетінше дамуьмен дәйектеледі, демек, оның рухани табиғаты бар деген тұрғындағы идеалистік ұғым жатады. Оның негізгі еңбектері – «Рухтың феноменологисы», «Логика ғылымы >, т.б.

Гегель «Барлық шындық - ойлы, ал барлық ойлылық -

немесе «Ақиқат қалтаға сала салатын тиын емес», немесе «Минерва үкі іңірде ұшьш шығады», немесе «Ақиқат деген сезді естігенде менің кеудем көтеріледі» сияқты бірқатар пайымдауларын айтты. Бұл айтылгандардың әрқайсысын салмақты мән-мағыналары бар. Гегель, Кант – объективтік идеалистер.

Людвиг Фейербах (1804-1872 жж.) идеализмді өткір сынға алды. Өзінің «Христианшылдықтын мәні» аталатын негізгі еңбегінде ол материалистік идеяларды, сонымен бірге антропологиялық идеяны дамытады. Фейербах шешімді түрде дінге қарсы шықты, оның философиясының негізі махаббат ұғымы 6олып табьлады. Фейербахтың; философиялық iлiмi антропологиялық материализмге жатады.

Фейербах идеализм мен дін арасындағы логикалық байланысты байқады. Алайда Фейербах Гегельдін идеализмін ғана cepпіп тастаған жоқ. Ол бейнелі түрде айтқанда сумен бірге баланы да «төге» салуы себепті Гегель диалектикасын өз деңгейінде бағалай да, пайдалана да білмеді.

Немістің классикалық философиясы философиялық ойдың өзін жаңа деңгейге көтерді.

Диалектикалық – материалистік философияның негізін салушылар – Карл Маркс (1818-1883 жж.) және Фридрих Оигельс (1820-1895 жж.). Марксизм диалектикалық және тарихи материализмді, саяси экономиканы және ғылыми коммунизмді қамтиды. Маркстік философияның теориялық негізі немістің классикалық философиялық болып табылады.

Маркстік философияның мәні: «Философтар әр түрлі жолдармен дүниені түсіндірумен болды, алайда мәселе оны өзгертумен дәйектеледі» деген қағидада көрінеді.

Маркс пен Энгельс идеалистік тәсілдің қоғамдық-тарихи құбылыстарды түсіндірудегі дәрменсіздігін көрсеттi. Маркс пен Энгельс ғылыми айналымға мәні материалдық өндірістің қоғамдық өмірдің өзге салаларынына қатысты анықтаушы ролін танумен дәйектелетін «тарихты материалистгк түсіну» ұғымын енгізді. Маркс тарихи процесті жіктеудің формациялық концепциясының авторы. К. Маркс тарихтың материалистiк түсінігін философия тарихында алгаш жасап берген. Маркстің iлiмi бойынша қоғамдық болмыс қоғамдық сананы анықтайды. Сонымен бiрге олap әлеуметтік-экономикалық детерминацияны абсолюттендірудің, оны сыңаржақты процесс ретінде қарастырудың қате екенін атап көрсетті.Қоғамның рухани өмipi салыстырмалы дер6естікке ие, оның кызметінің өз заңдары бар және олар қоғамдағы процестерді тездетіп немесе тежеп, даму барысына айтарлықтай ықпал етіп отырады.. К. Маркстің негізгі шығармалары: «Капитал», «Анти - Дюринг»,т.6. Ф.Энгельстің негізгі шығармасы «Табиғат диалектикасы».

В.И.Ленин ( 1870-1925 жж.) маркстік философияның негізгі идеяларын арғарай дамытқан. Маркстік – лениндік идеология кеңестік кезеңінде біздің қоғамда үстемді рөл атқарған. Лениннің негiзгi философиялық шығармалары: «Материализм және эмпириокрити­цизм», «Философиялық дәптерлер».

Әдебиеттер:

1 Есiм Ғ. Қазақ философиясының тарихы:оқулық/Ғарифолла Есiм.-Алматы:Қазақ ун-тi.-2006.-216 б.

2 Алтай Ж. Философия тарихы:оқулық/Ж. Алтай, А. Қасабек, Қ. Мұхамбетәли.-2-шi басылымы.-Алматы:Раритет.-2006.-310 б.

3 Байтенова Н. Ж. Философия:учебник для студ. вузов/КазНУ им. аль-Фараби; сост. Н. Ж. Байтенова.-Алматы:Қазақ университетi.-2006.-390 с.

4 Есiм Ғ. Даналыққа құштарлық/Ғ. Есiм.-Семей; Новосибирск:Талер-Пресс.-2007.-521 б.

8 Тақырып XIX ғ. - XX ғ. басындағы ресейлік мәдениет контекстіндегі орыс философиясы

1. П Чаадаевтың тарих философиясы.

2. Словянофильдік және батысшылдық бағыттар.

3. Орыс философтарының діни-философиялық ізденістері

4. Орыс космизм және мистикалық философия.

«Умом Россию не понять, Аршином общим не измерить. У ней особенная стать ‑

В Россию только можно верить».

(Ф. Тютчев)

Тютчевтің бұл сөздерін барлық орыс философиялық ойына эпиграф ретінде алуға болады.

Философияның ұлттық типтері болады, олардың қатарында орыс философиясы да бар.

Белгілі есімдерге Ломоносов, Чаадаев, Хомяков, Герцен, Черны­шевский, Соловьев, Бердяев, Флоренский, Шестов, Лосев, т.б. жатады.

Орыс халқының 988 жылы христиандықты қабылдауы оның дамуының шешуші қадамы 6олғаның атап көрсету қажет. Орыс философиясы Петр Біріншінің реформаторлық қызметіне дейін теоорталықтық түсінікті игерді. Петр Біріншінің реформасынан соң орыс зиялыларының қарқынды түрде Батыс еуропалық философиясын меңгеруi басталды. Философияның жүйелі дамуы XIX ғасырдың екінші ширегінен өзек алады. Ал XIX ғасырдың 40-50 жылдары идеялық даулар, негізінен, Ресейдің келешектегі даму жолдары төңірегінде өрбіді. Осы тұста белгілі екі ағым пайда болды – батысшылдық (В.Г.Белинский, А. И. Герцен, т.б.) және славянофильдік (И. В. Ки­реевский, А. С. Хомяков, т. б.).

Батысшылдар Ресейдің әлеуметтік қайта кұрылу келешегін Батыс Eypoпa елдері жетістіктерін игерумен байланыстырды. Ерте бой көрсеткен батысшылдардың арасынан философ, жазушы А. И. Герцен ерекшеленді. Ол батыс философтарының еңбектерін тамаша білді. Oл Гегель диалектикасын «революция алгебрасы» деп бағалады және адамзаттың антагонизмнен ада қоғамға ұмтылу заңдылығын негіздеуге

талпынды.

Герценнің барлық философиялық тұжырымдарында табиғат пен адамның, материя мен сананың, индивид пен халыктың, жаратылыстану мeн философияның, тарихи жағдайлар мен адам еркінің, тағы басқалар бірлігінде бейнеленетін жалпыбірлік идеясы өтіп тұрады.

Герценде болашақ қоғам социалистік идеалмен тектес. Герцен идеялары орыс философиясының, Ресейдің қоғамдық-саяси ойының дамуына зор ықпал етті. Сөйтіп ол халықшылдық (народничество) идеологияны тудырушылардың біріне айналды.

Егер батысшылдар қоғам дамуының еуропалық үлгілерін басшылыққа алса, славянофильдер ұлттыұқ идеялык дәстүрлері негізінде айрықша орыс философиясын жасап шығаруға ұмтылды.

Славянофильдер дін іздеушілікпен шұғылданды. Олардың тарапынан дінге рухани көшбасшының барлық құқықтары қайтарылуы керек болды.

Славянофильдер шындыкты интуитивтгк-сезімдік қабылдауға негізделен орыс халқының дінге бой ұсынушылығы туралы, православиелік-христиандық менталитеттің діни тұтастығын уағыздады.

А. С. Хомяков басбірлікті, бостандықты және махаббатты тек православие ғана сақтайды деп есептеді. Отбасындағы, қоғамдағы, өзге де рухани бірліктер негізінде пайда болатын алқалы жиналысы (соборность) түсінігі ең өзекті түсінікке айналады. Славянофильдік идеялары Л. Н. Толстойға да ықпал етті. Ол да дініздеушілікпен айналысты. Ол үшін «Бог» (Құдай) – Христос емес, Христос – өзгелерге махаббатты қалай қолдануды, жамандыққа күшпен жауап бермеуді үйреткен Адам. Бұл ұстаным конфуциандыққа, буддизмге және даосизмге тіреледі. Толстой үшін бірінші орында философия емес, дін түріндегі этика тұрады.

В. С. Соловьевтің (1853-1900 жж.) діни философиясы

«құдайадамдық жалпыбірлік» (концепция богочеловеческого всеединства») тұжырымдамасын негіздеуге бағытталған ғылым мен діннің синтезі іспетті өзіндік «тұтас білім» жүйесін құруымен ерекшеленеді.

Соловьев жалпыбірлік идеясын жасау үстінде славянофильдік алқалы жиналыстық (соборность) идеясынан тіреніп, жылжып кетеді. Жалпыбірліктін негiзгi ұстанымы – “Барлығы бiр құдайдың құзырында біріккен». жалпыбірлік – жаратушы мен жаратылушының бірлігі.

Соловьевтің құдайы ғарыштық ақыл» ретінде көрінеді.

Барлық өзгерістердің тікелей субъектісі ретінде жалпыбірлік идеясын қажет ететін әлемдәі жан кызметі айтылады.

Бұл идея София даналығы атына ие болды . Соловьев iлiмін сондай­ақ софиология деп атайды. дүниенің негізі мен мәні – әлем жаны» –София, оңы Соловьев құдайға, дүние мен адамға бірлік беретін жаратушы мен жаратылушы арасындағы байланыс дәнекері ретінде қарастырады.

Үш абсолютті құндылық – игілік, ақиқат және сұлулық мәні махаббат болып табылатын бірлікті қалыптастырады. Соловьевтың ғылым, философия және дін бipлiгінің қажеттіглігі туралы пікір аәемді жалпыбірліктің нeмece құдайдың ықпалымен қалыптасып біткен жүйе ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.

Соловьев орыстың діни философиясында интеллектуалдық тенденция өкілі ретінде көрінді.

Соловьев «Чтение о Богочеловечестве», «Оправдание добра» сияқты еңбектердің авторы.

В. Соловьев – әлемге неғұрлым кең танылған 'орыс философы.

Н. А. Бердяевтің діни философиясы (1874-1948 жж.). Н. Бердяев

–персонализм ілімінің өкілі (персона – жеке тұлға). жеке тұлға

Бердяевтің философиясында эмпиризмдік индивидуалистікпен сайкеспейді. Жеке тұлға адамның барлық рухани және жандық қабілеттер жиынтығы ретінде ойластырылады. Бердяевтің адам мен қоғам туралы оқуының басты мазмұны жеке тұлға мен объективацияның расындағы қақтығыс болып табылады.

Объективация жеке тұлғаны қоғамның бөлшегіне айналдыруға қамтылып, сөйтіп оңы бағынышты етеді. Объективациядан өтy барлық формада жеке бастаулардың ұжымнан басым тұруын білдіреді.

Бердяевтің тұжырымдамасында жеке тұлға адамның шыгарма­шылық және еркіндік әлемімен байланысын жүзеге асыратын «ішкі экзистенционалды жүйке» түрінде ойластырылады.

Бердяев нарғыз христиан идеологиясын іздеуге кipiceдi. Әрдайым жеке тұлға мәнін іздеу және сонысымен де күнды тәжірибе оның шығармаларында түзілген. Нағыз еркін адам бас пайда мүддесінен, қызғаныш пен өкпеден биік тұрады. Бостандық материалдық мүддеге бағынбайды – әйтпесе ол бостандық eмec. Мұндай еркіндік қалың бұқараны мазасыздандырады. Сондықтан олар өз тағдырларын жейтін нан мен тәртіпке уәде берген кез келген адамның қолына ойланбай бере салады.

Бердяевтің пікірінше, Құдай адамға қалай елестесе – ол сондай. Вердяев идеялары француздың экзистенциализмі мен персонализмінің дамуына ыкпал eттi.

Бердяевтің басты философиялық жұмыстары — «Еркіндік философиясы», «Тарих мәнісі және басқалары.

Орыс діни философиясындағы В.С. Соловьевтің интеллектуализміне Л. Шестов, П. Флоренский, т.б. қосылған антиинтеллектуалдық ағым қарсы тұрды. Жаңа орыс діни философиясындағы антиинтел­лектуалдық пікірді көбінесе Л. Шестов (1866-1938 жж.) жақтады. Оның ілімінің айқындаушы тұсы сенім мен ақылдың түпкілікті қарама‑

қарсылығы, тіпті олардың бір-біріне сыйыспастығы туралы желісінен көрінеді. Оның қөзқарасынша, сенім– адам 6олмысының ерекше, мейлінше толық, биік қыры, адамзат қоғамының, беделдің, қисынды дәлелдердің заңдарына бағынбайтын жаңа өмірге деген түбегейлі бетбұрыс. Ceнім – адам өмip сүретін барлық идеялар шеңберінен бұлқынып шығуга деген дайындық. Нағыз дінге сенетін адам тек өзі сүйенетін барлық шектеуші заңдардың немесе барлық тіректердің талқандалғаның, бөлшектенгенің, жойылғаның, жоғалғаның, барлық жарықтардың өшкенің, барлық нұскаулардың кұртылғаның сезінетін адам болып табылады.

Антиинтеллектуалистер тепе-теңдік заңы болмыс құпияларына енуде түк пайдасыз болуымен қоймай осы жолда аяққа оратылатын бөгет деп түсіндіреді. П. Флоренскийдің пікірінше, тепе-теңдік заңы тек бүлдіруші ғана күш eмec, ол адам бойындағы жасампаздық бастауларды жойып, жеке тұлғаны жатқа айналдырады. Сондықтан да осы заңды жеңі – адамның рухани өлшемін қайта жаңғыртудың, жеке тұлғаны қалыптастырудың басты шарты болып табылады. Пұшайман, шеңбері өте тар ой-өріске дүниені көрудін ерекше рухани кабілеттілігі қарсы қойылады. Мұндай кабілеттің түрлі белгілері бар – сенім, сүйіспеншілік, дiни тәжірибе, т. б.

Антиинтеллектуалистердің тұрғысынан діни тәжірибе, ceнім – осы сөздердің дәл мағынасындағы таным емес, адамның тікелей құдаймен байланысы, трансценденттік қажеттілігінен туған ішкі сезім.

Орыс философиясының айрықша белгілерінің бipi – оның этникалық персонализмі. Этикалық персонализм қоғамдағы ұғынықты тілмен айтқанда алқалы жиналыс қағидасына әкеледі. Алқалы жиналыс (соборность) дегеніміз елдін құдайға деген махаббат негізіндегі бірлігі және адамгершілік құндылықтарына деген кұрмет.

Қaзipгі кезде орыс космизмін (Чижевский, т.б.),тұтастай алғанда,

орыс философиясының визиттік карточкасы ретінде бағалайды. Iстің мәніне келгенде орыс космизімі концепциясы орыс философиясының тұжырымдалған сипаттағы идеяларын, Соловьев, Флоренский, Федоров, Циолковский, Вернадскийлердің ақылы мен жүректерін жаулаған жалпыбірлік идеяларын бейнеледі.

Сөйтіп, орыс философиясының негізгі де, басты принциптері

тұтастық, жалпыбірлік, этикалық персонализм, қауымдастық және космизм ұстанымдары болып табылады.

Орыс діни философиясының орыс адамының рухани бағдарларына әсері. Орыс философиясының орыс адамының мәдени және әлеуметтік бірдейлікті іздестіруіне және табуына деген дүниетанымдық бағдарлары.

Әдебиеттер: