бактерия
.rtfБактериялар (грHYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96". bakterion -таяқша) — тек микроскопта ғана көрінетін аса ұсақ микробтар, бірHYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%91%D1%96%D1%80_%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&action=edit&redlink=1" HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%91%D1%96%D1%80_%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&action=edit&redlink=1"жасушалыHYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%91%D1%96%D1%80_%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&action=edit&redlink=1" HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%91%D1%96%D1%80_%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&action=edit&redlink=1"организмдер, көбісі таяқша пішінді болып келеді. Бактерия негізінен түссіз тек кейбіреулерінде ғана аздап бояғыш заттар кездеседі. Ядросы, митахондриясы, пластидтері қалыптаспаған өте кішкентай біржасушапы организмдер.
Бактериялар – табиғатта ең көп тараған, негізінен бір жасушадан тұратын, оқшауланған ядросы жоқ, ең қарапайым организмдер тобы. Алғаш рет бактерияларды (грекше bakterіon – таяқша) 17 ғасырдаголланд ғалымы, микроскопты жасаушы – Антони ван Левенгук байқаған. 19 ғасырда бактериялардың құрылысы мен табиғаттағы рөлін француз ғалымы Луи Пастер, неміс ғалымы Роберт Кох және ағылшын ғалымы Джозеф Листер зерттеді. Бактериялардың жасуша құрамында тұрақты жасуша қабаты, цитоплазмалық мембрана, цитоплазма, нуклеоид, рибосома болады. Ядроның қызметіндезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) атқарады. Бактериялар ядросы мембрана қабығымен оқшауланбаған және онда хромотин жіптері түзілмейді. Бактериялар қарапайым бөліну арқылы көбейеді. Мысалы, 1 г қара топырақта 2 – 3 млрд. бактериялар, 1 г құмды топырақта 150 мың бактериялар, адам көп жиналған бөлме ауасының 1 м3-інде он мыңдай бактериялар тіршілік етеді. Бактериялардың ұзындығы 1 – 20 мкм, ені 0,1 – 10 мкм, ал жіп тәрізділерінің ұзындығы 50 – 100 мкм-ге жетеді. Қолайсыз жағдай туғанда сырты қалың қабықпен қапталып спора түзеді. Бактериялар өте төменгі температурада (–1900С-та, ал споралары –2530С-та) тіршілік ете береді. Бактерияларды ультракүлгін сәулелері ерітіп жібереді. Қышқылды, қантты, тұзды ортада тіршілік ете алмайды. Бактериялардың көпшілігі зиянсыз, ал зиянды түрлері көптеген жұқпалы аурулар (туберкулез, тырысқақ, көкжөтел, т.б.) тудырады. Бактериялар жасушасында өсімдіктер мен жануарлардың жасушасында болатын элементтердің барлығы кездеседі. Бактериялардың тіршілігінде ферменттердің атқаратын рөлі зор. Олардың бір бөлігі (эндоферменттер) бактерияларда синтез, тыныс алу процесін реттесе, ал екіншілері (экзоферменттер) бактериялар арқылы қоршаған ортаға бөлініп шығады. Сондай-ақ олардың тіршілік етуі үшін көміртек пен азот өте қажет. Бактериялар азотты белоктан, амин қышқылдарынан, аммоний тұздарынан, нитраттардан алады, кейбіреулері атмосфера азотын сіңіреді. Бактериялар көміртекті көптеген көмірсулардан, спирттерден, органикалық қышқылдардан, т.б. алады. Органикалық қосылыстардағы көміртекті сіңіретін бактерияларды гетеротрофты, ал атмосферадағы көміртекті сіңіретіндерді автотрофты бактериялар деп атайды. Бактериялар ауа бар жерде де (аэробты бактериялар), жоқ жерде де (анаэробты бактериялар) өсіп-өнуге бейімделген .
Бактериялардың пішіндері алуан түрлі және олар формасына қарай бірнеше топқа бөлінеді:
Кокктар немесе сфера тәрізділер. Олар клетка бөлінгеннен кейін орналасуына байланысты бірнеше топқа бөлінеді:
1. Микрококктар-бір жазықтықта бөлінеді, бөлінгеннен кейін клеткалары жеке-жеке орналасады.
2. Диплококктар-бір жазықтықта бөлінеді, бөлінгеннен кейін клеткалары 2-ден жұп құрап ораналасады.
3. Тетракокктар-екі жазықтықта бөлінеді, бөлінгеннен кейін клеткалары төрт-төрттен орналасады.
4. Стрептококктар-бір жазықтықта бөлінгеннен кейін клеткалары тізбек тәрізді орналасады.
5. Сарциналар-үш жазықтықта бөлінгеннен кейін клеткалары 8,16,32,64 клеткадан пакет түзіп орналасады.
7. Стафилококктар-бірнеше жазықтықта бөлінгеннен кейін клеткалары жүзім шоғыры сияқты орналасады.
Цилиндр немесе тақша тәрізділер.
1. Бацилалар-спора түзетің бактериялар.
А) Диплобацилдар
Б) Стрептобацилдар
Спираль тәрізділер. Олар клетканың иілуіне байланысты бірнеше топқа бөлінеді:
1. Спириллалар-
2. Вибриондар-
3. Спирохеталар-
