4. Гаж - Жер туралы ғылымдар жүйесінде.
ГАЖ көптеген ғылымдармен тығыз байланысты. Соның ішінде ГАЖ Жер туралы ғылымдар жүйесінде үлкен рөл атқарады. Ол ғылымдар — география, геология, топырақгану, ландшафттану, геоморфология, палентология жэне т.б. Біз ГАЖ-дың ландшафттану жэне топырақгану ғылымдарымен байланысын қарастырайық. ГАЖ-ды ландшафтгануда қолдану.ГАЖ-дың нақгы мәліметтер негізінде дәстүрлі қалыптасуы территорияның ландшафттық қүрылымы туралы шынайы көрініс бере алмайды. Сондықтан да ПТК типтерінің эртүрлілігі маңызды рөл атқаратын бүл кең ауқымды мәселелерді шешу үшін ГАЖ-дың қалыптасу негізі ретінде территорияның ландшафттық моделін таңдаған дұрыс. ГАЖ-дың лаңдшафттық бөлімдері табиғи мәліметтердің кеңістіктік және логикалық ұжымдарында жетекші орын алатынын айта кету қажет. Шешілетін мэселелердің сипаттамасына байланысты басқа да тақырыптық карталар қолданылады, мысалы, гидрогеология- лық, топырақгық карталар, бірақ бүл жағдайда да ландшафттық картаға логикалық қүрылымның жетекші рөлі жүктеледі.
ГАЖ-дың ландшафттық бөлімі ПТК-ның сандық моделі ретінде қүрастырылғандықган ландшафттық ақпарат ПТК-ны 3 ұстанымда сипаттайды:
Компоненттік (литология, топырақ, өсімдік жамылғысы);
Морфологиялық (фация, шатқал);
Динамикалық жағдай (стекстер).
Сондықган ГАЖ-да ПТК-ның толық ақпараттық моделі ПТК-ның үш бірлікті қүрылымын бейнелеу керек жэне ПТК-ның анализдік (жеке компоненттер бойынша, морфологиялық бөлігі жэне жағдайы) және синтездік тапсырмаларына біртұтас табиғи жүйелер ретінде қызмет етеді.
ГАЖ-дың ландшафттық бөлімшесінің белгіленуі тек компоненттік және кеңістіктік қүрылымды жэне ландшафттардағы заттардың - энергетикалық ағындарды бейнелеуде ғана шектелмейді, сонымен қатар бір-бірімен табиғи байланысқан жағдайлар, кешендер, компо- ненттер және үдерістер мэліметтері өз алдына негізгі рөл атқаруы кіреді.
ГАЖ-дың ландшафттық бөлімі иерархиялық жүйе ретінде қүрылады. Ол эртүрлі масштабты (ұсақ, орта және ірі масштабты) карталар жиынтыгында ландшафттың морфологиялық қүрылымы шатқалдар деңгейінде 1:50 000-1:200 000 масштабта, ал табиғи ортаның ландшафттық деңгейінде 1:500 000-1:1 000 000 масштабты болады.
Накты табиғи үдерістерді зерттеуде жалпы ғылыми лавдшафтгық карта негізгі қызмет атқарады. Нақты табиғи ландшафттық картаның жіктелуін кеңейте отырып, ландшафттық зерттеулерден жиналған мәліметгер ландшафттың жеке компоненттерінің және олардың қасиеттерінің зерттелу нәтижелерімен толықгырьшады.
5. Гаж-ды топырақтануда қолдану.
70-жылдардан басгап топырақгық- ақпаратгық жүйелер туралы жұмыстьщ топтар қүрылған кезде машиналық анализге және өңдеуге үлкен қызығушылық туды. Сол уақыттан бастап арнайы кеңестер өткізіле бастады. Ол кеңестерде ақпараттық жүйелер үйымдарының ортақ кеңестері, қолданьшатын техникалық және алгоритмдік амалдар, сонымен қатар әртүрлі қолданбалы міндеттер үшін топырақгық мәліметтер базасының жасалуьшьщ және қо лданылу ының нақгы мысалдары қарастырылады.
Топырақгық карталардың мәліметтер базасының ақпараттық негізі топырақгық картографиялық түсіріс мәліметгерімен немесе камералдық картографиялау және ғарыштык аэрофотосуретгерді дешифрлеудің нәтижелеріне негізделеді. Топырақгық карталардьщ мәліметтер базасы аймақтық ақпараттық жүйелер ретівде қальнггасады. КМБ-сын үйымдастыру жэне орнату қымбат әрі жүмысы көп болғандықган, МБ- сының күрылымына топырақгық маліметтерден басқа жалпыгеографиялық және әлеуметгік экономикалық жоспарға мағлұматтар кіреді. Бүл топырадтық КМБ-сын пайдалану мүмківдіктерін кеңейтеді. Топырақ- тық КМБ ғылыми жэне қолданбалы есептерді шешу үшін, тек топырақгануда ғана емес, басқа да ғылыми-зерттеу жүмыстарында (топырақ жамылғысы жетекші фактор болған жағдайда) орман шаруашылығы, жер кадастры, градоқұрылыстар.
Автоматтандырылған картографияландыруға бағытталған кең ауқымды сипаты бар топырақгьщ ақпараттық жүйелерді қарастырайық. Совдай аса белгілі жүйелердің бірі - Канадалық топырақгық ақпараттық жүйе (СаnSIS). Оның қүрамында төрт негізгі ақпараттық блок бар:
1. Топырақгы жерлердің мәліметтері — морфологиялық және минералогиялық қүрамы; әр топырақтық қиылған жер бойынша физикалық және химиялық параметрлер, топырақтық профильдің морфологиялық сипаттамасы, топырақ түрі географиялық жағдайы, климат, өсімдік жамылғысы, географиялық орналасуы.
2. Зерттеу аймағында топырақтардың географиялық таралуын сипаттайтын әртүрлі маснггабты (орта және ірі масштабты) сандалған топырақтық карталар сериясы.
3. Әкімшілік-географиялық мэліметтер - әкімшілік аймактардың (провинциялар, округтер жэне т.б.), сонымен қатар қолданбалы мақ- сатгарға қажетті компонентті карталар (климат, геология, гидрология және т.б.) сериясы.
4. Әлеуметтік-экономикалық мәліметгер: жерді пайдалану, ауыл шаруашылығы мәдениетінің өнімділігі, сонымен қатар топырақгық КМБ-сын (орман шаруашылығы, рекреация, градоқұрылыс) әртүрлі пайдаланушыларына қажетті ақпарат.
Данияда мемлекеттің жэне экімшілік аймақтардың деңгейінде ұлттық экономиканың аграрльщ секторымен басқаруға арналған топырақгық ақпараттық жүйе құрылған. Топырақгық КМБ-ның құра- мына екі мәліметгер тобы кіреді. Бірінші топқа әртүрлі топырақгық параметрлер (физикальщ жэне химиялық қасиеттері, талдау нэти- желері, топырақгық профильдердің сипаттамасы, топырақгардьщ жіктелуі жэне т.б.) кіреді. Топырақгық мәліметтер базасының екінші бөлігі бүкіл мемлекетке арналған топырақгық контурлардьщ коорди- наталарынан түрады. Оның қүрамына келесі эртүрлі масштабты карталардың цифрленуі кіреді. ГАЖ қолданудың ерекшеліктері.ГАЖ-бен жұмыс жасай отырып, сіз компьютердің экран бетіне қажетті бір немесе бірнеше картаны (схема, план жэне т.б) шығарьш жұмыс істей аласьв. Картаньщ арнайы элементтерін үлкейтіп, кішірейту арқылы бейнені оңай өзгерте аласыз. Мысалы, қаланың картасынан керекті ғимаратты тандап, оған баратын жолдарды көре аласьв.
Суретгегі ақпараттың тақырыптық қүрылымын оңай өзгерте аласыз. Мысалы, пайдалы қазбалар картасында осы пайдаланылып жатқан уақьггта артық карта бетіндегі ресурстарын жэне өзен торларын алып тастап, керекті жол тораптарыньщ бейнесін карта бетіне шығара аласыз.
Картада нысанды таңдап, ол туралы ақпарат алуға болады, Мысалы: жылжымайтын мүлік нысанын таңцап, оның бағасын, иесі туралы, нысанның жай-күйі туралы ақпаратты ала аласыз. Жақын жердегі өндіріс ошақгарын таңдап, өндірістің мамандану саласын анықтап, осы аумақтың экологиясына қаншалықты әсер ететінін байқай аласыз. Нысандардың геометриялық сипаттарын (көшенің үзындығы, қалалар арасындағы қашықтық, орман алқабының көлемі т.б.) экран бетінен тікелей өзіңіз арнайы ГАЖ-дың көмекші құралдары арқылы өлшей аласыз.
ГАЖ-дың тағы бір қыры іздестіру жүйесі ретінде пайдаланугр болады. Бүл үшін сіз сүрау (запрос) дайындайсыз. Онда да сізге қажетті нысанның қасиеттері мен сипаттары белгіленеді. Ал ГАЖ жүйесі сол аталған сипаттарға келетін нысандарды карта бетінен корсетеді. Мысалы жер кадастры ресурстарының ГАЖ жүйесімен жүмыс істей отырып, св карта бетінде жер көлемі 10 соттықган кем емес жерлерді көруіңізге мүмкіндік бар және оның темір жол бекетінел 3 шақырымға дейінгі қашықтықга, сонымен қатар су көзінің 1 шақырым қашықтықта болуын талап ете аласыз.
Арнайы құрылғылар ақпараттың аналитикалық өндеуін қамтамасыз етеді. Ал бұдан күрделі, нақты жағдайларды моделдейді нәтижесін манитор бетінен көруге болады. Мысалы, сіз су құбыры тпассасынын кай жерде жарылатынын болжауға болады және жарылу кезінде оның қоршаған ортаға тигізетін зиянын бағалауға мүмкіндік аласыз, сонымен бірге бұл авариялық жағдайды жөндеуге кететін шығынды есептей аласыз. Тағы бір мысал ретінде елді-мекендер арасында транспорттық тораптың сипаттамаларын және басқа да жағдайларын ескере отырьш, тасымал шығынын есептеуге болады. Қорыта айтқанда, бұл технологияларды пайдалана отырып, қосымша жағдайларды ескеріп болжам жасап, нақты шешім қабылдауға болады.
Монитор бетінде көрсетілген барлық ақпаратты қажет жағдайда баспа кұрылғылары арқылы шығарып көбейтуге, бейненің стандартты файлы ретінде сақтауға және көрнекілік құрал ретінде пайдалануға болады.
ГАЖ нақтылы болып жатқан ақпаратты тақырыптық қабат ретінде сақгап, географиялық жағдай негізінде біріктіреді. Бұл өте оңай және нақтылы шешімдерді қамтамасыз етеді. Мысалы, материалдар мен заттардың қозғалмалы транспорттағы жағдайьга бақылауға жоспар- ланып жатқан іс-шараларьга бақылауына глобалдық атмосфераның циркуляциясын моделдеуге мүмкіндік береді.
Кез келген географиялық ақпарат кеңістіктегі жағдай туралы географиялық немесе басқа координаттар жүйесіне байлау немесе белгілі бір мекенге, аймаққа сілтеме жасау, почталық иңдексін тіркеу жергшікті жерді идентификациялау жолдарын, аттарын анықтау және тағы басқа ақпараттардың жиьгаы сақталады. Мұндай сілтемелерді қолданғандағы мақсат - нысанның орнын автоматты түрде анықтау. Мұны геокоординаттау деп атайды, бұның көмегімен сізді қызықтыра- тын объектілердің карта бетінде қай жерді орналасқанын тез анықтауға болады. Мысалы, сіздің танысыңыз тұратын үйде немесе жер сілкініс немесе су тасқыны болып өткен аймақгағы сізді қызықтыратын меке- менің көрінісін көруге оған баратын маршрутты анықгауға болады.