50.Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатындағы қандай ерекшеліктерін атап көрсете аласыз.

Жауап: 1680 жылы хандықтың тағы Жәнгірдің баласы Тәуке ханға (1680-1718 жж.) көшті. Тәуке хан 1680 жылы таққа отырғанда Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайлары мәз емес еді. Феодал шонжарлардың арасында бақталастық пен алауыздықтар күшейе түстіп, әрбір сұлтан өз иелігіндегі ұлыстарды жеке-дара билеп, дербестенуге тырысты. Қазақ жүздерінің арасында бұрыннан келе жатқан байланыстар нашарлап, олар бір – бірінен оқшаулана түсті. Үш жүз үшке бөлініп, сөз жүзінде қазақтың ұлы ханына тәуелді болғанымен іс жүзінде өз алдына билік жүргізді. Бұл жағдайлар жалпы қазақ халқын біріктіріп, сыртқы шапқыншылықтан қорғануға кесірін тигізді. Алауыздық пен өзара дау-жанжал, қақтығысқа белшісінен батқан қазақтарға Шығыстан, Арқадан төтеп берген жоңғарлардың шабуылы күшейе түскен еді.

Осындай қиындық кезеңде хандық құрған Тәуке алдымен Россия және оңтүстіктегі көрші елдермен қарым – қатынасын түзей отырып, қазақ қоғамының ішкі дау-жанжалды, барымтаны тежемей, уақ хандықтардың уақытша болсада ынтымақтастығын көздемей тұрып, сыртқы жаулар мен батыл күресуге болмайтынын ол жақсы түсінді.

Хандық билігін күшейтуге бағытталған ірі-ірі өзгерістер жасады. Тәуке өзінің саясатын феодалдық билер мен шонжарларға, батырларға сүйеніп жүргізді. «Xалық кеңесі» мен «Билер кеңесін» тұрақты орган ретінде қалыптастырып, олардың рөлін арттырды. Жыл сайын белгілі бір мерзімде Күлтөбеде 3 жүздің басын қосқан жиын өткізіп тұрды.

Тәуке ел бірлігі бұзылуының ұйтқышылары феодал ақсүйектер мен сүлтандарды әлсіретуге, мемлекеттік құрылысты күшейтуге тырысты. Жүздер мен ұлыстар арасындағы күрделі тартыстар билер кеңесінде, абыройлы да әділетті де Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т. б. билер адында шешілді.

Тәуке билікті өз қолына алды. Өзінің алысты болжағыш саясаткер екендігін елге таныта білді. Оның қолына ең маңызды көш – қоңысты белгілеп бөліп беру, алым - салық салу, сот ісі, қарулы күш т.б. қызмет түрлері жинақталды. Сыртқы жағайды назарда ұстап, кәмелетке толғандарға 5 қарумен жүруді міндеттеген.

Сөйтіп, «қара қазаққа» сүйенген Тәуке хан көп нәрсе ұтты. Өйткені билер кеңесі барлық румен тығыз байланыс орнатып, ел бірлігін халық көкөйіндегі көкейтесті мәселелерді: қөш- қоныс, ел тыныштығы, сыртқы жаудан қорғану, т.б. талқыланды. Ақыры, билер кеңесі ханның кеңесу органына айналып, зор саяси маңызға ие болды.

XVII ғасырдың аяқ шенінде қазақтардың әдеттегі қуқық (право) нормалары бір жүйеге келтіріліп, толықтырылды. Тәуке хан билік құрған кезде тұжырымдалған заңдар «Жеті жарғы» деген атпен мәлім, мұның өзі сөзбе–сөз алғанда «жеті ереже» деген сөз. «Жеті жарғыда» орта ғасырдағы қазақ қоғамының патриархаттық-феодалдық правосының негізгі принциптері мен нормалары баянды етілген. Ғылыми әдебиетте бұл заңдық (юридикалық) құжат (документ) «Тәуке ханның ережесі» немесе «Тәуке ханның заңд«Жеті жарғыға» әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық право нормалары, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізілген, яғни онда қазақ қоғамы өмірінің барлық жағы түгел қамтылған. Жеті жарғы» жеті заңнан құралды: 1. Жер дауы заңы 2. Отбасы - неке заңы 3. Әскери заң 4. Сот заңы 5. Қылмысты істер заңы 6. Құн заңы.7. Жесір дауы заңы

51. Қазақ хандығының 16 ғ 2 жарт.сыртқы саясатындағы ерекшеліктер. XYIғ. Басында дәуірлеген қазақ хандығының даңқы біртіндеп төмендей түсті. Ол Моғолстанмен, Ноғай Ордасы және Ташкент билеушілерімен жүргізген соғыстарда жеңілді. Соның салдарынан Қазақ хандығы оңтүстік және солтүстік батыстағы аумақтарының бір бөлігінен айырылып қалды.XYIғ.екінші жартысында толас таппаған соғыстарға, өзара қырқыстарға байланысты Қазақ хандығы қатты әлсіреп кетті.Хақназар хан билік еткен кезбе мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси өмірінде белгілі бір өрлеу байқалып,ол кейіннен тағы да құлдыраумен алмасты.Хақназар тұсында Қ.х ғы Москвамен сауда байланыстарын орнатып,саяси қарым қатынас жасады. Есімханның билігі кезінде(1598-1628) сыртқы жағдай бұрынғыдан да қиындай түсті. Оңтүстікте Ташкентке Бұхар ханы үздіксіз шабуыл жасады, шығыста ойрат тайпалары күшейе бастады, ал қазақ хандығының ішінде сұлтандар оқшаулануды көздеп, дұшпандық әрекеттерін тоқтатпады. Қазақтардың қарақалпақтармен қарым-қатынасы да шиеленісіп кетті. XYIғ. Аяғы қарақалпақтардың40шақты руының өкілдері орталық Қ. мен Арал теңізі жағалауынан өздеріне жер бөлуді өтініп,Тәуекел ханға келді. Хан олардың өтінішін қабылдап, қоластына жаңадан келгендерге өзінің ұлын билеуші етіп тағайындады. Бірнеше жылдан соң қарақалпақтар көтеріліс жасап Ташкентті басып алды. Есім хан қарақалпақтарға қарсы соғысып, оларды Сырдарияның орта ағысын тастап кері шегінуге мәжбүр етті. XYIғ.екінші жартысының басында Қазақ ханд/ң сыртқы саясатында елеулі саяси және әскери күш болғанына қарамастан, ол дегенмен де XYIғ.ң аяғына қарай елеулі қиыншылдықтарды бастан кешірді және оны өз көршілері Жетісудың отырықшы егіншілік аудандарынан Сарясудың оңтүстік шебіне ығыстырды,яғни ол Дешті Қыпшақтан айырылды. XYIғ. Аяғы қазақ даласын ноғайлар басып алады.Қазақ мем.і халықаралық қарым қатынастар жүйесінде(XYII- XYIIIғ) Қазақ ханд.ң оңт шептердегі саяси күресі, Қ.ның оңт. шығысындағы ойраттарға, батыс және шығыс шептерде қалмақтарға қарсы толас таппаған күресі, белгілі бір ұлыс пен жұрт әміршілерінің әрқайсысының саяси үстемдігін орнықтыруы негізіндегі әулеттік қырқыстар бүкіл XYII ғ.да жалғаса берді. Дүрбелең уақыт кезеңінде және мем. басына жаңа әулеттің орнығуы Қаз.н мен Ресей арасында ұзақ мерзімді және өзара тиімді саяси қатынастардың нығаюына жағдай жасамады. Саяси байланыстар XYII ғ. аяғына ,екі мем.терде де билік басына аса көрнекті саяси қайраткерлер – Тәуке хан мен I Петр келген кезде жанданады. Ресей мен қазақ хандығының жағындасуы жоңғарларға қарсы күрестің біртұтас саяси мүдделер негізінде орын алды. Ұлы Жібек жолы кезінен бастап Қазақстан аумағы кең көлемді транзиттік сауда ауданына айналған еді. Сонау біртұтас Ноғай ордасы кезінде-ақ Орыс мемлекеті XYI ғ. Бірінші жартысында : “Ноғай князьдарымен және үнді ханы Бабырмен сауда саттық жөнінен қарым қатынас жасау мақсатын”көздеді. Бір бірімен сауда жасасуға Орыс мемлекетінің өзі де , көршілес халық та мүдделі болды. XYIғ.дың аяғында товар айырбасы мына жол арқылы жүргізілген: Қазаннан Камаға, одан Башқұрт өлкесімен, Уфадан айналып өтіп, Жайықтың жоғарғы жағына қарай, Жайық өзенін Сақмар және Солқаш өзендерінің сағалары арасынан кесіп өтіп, даламен жүріп отырып, Сарысу өзені аңғарына беттеген де, Талас Алатауының бөктерінде аяқталған. Бұл жол 9 аптаға созылған.

52. XV-ХҮIII ғғ. Қазақ хандығының саяси-әкімшілік құрылымы. 15ғ хандар сайланып қойылатын болған.Хан – азаматтық,әкімш/к,соттық ж/е әскери билікті қолына жинақтаған мемл басшысы. Ханның тұрақты әскері болмаған.Қажетті жағдайда рулық-тайпалық жасақты жинап отырған. Әскери құрылым. Біріккен әскер,басқ-жоғ қолбасшы(хан) – ұлыс әскері,басқ-ұлыс басшысы – рулық-тайпалық жасақ,басқ-жасақ басшысы(рубасы). Әрбір жасақ/ң,ұлыс әск/ң жауынгерлік туы мен ұраны болған. Хан шайқас/да жауынгер/ді басқарып,ауыртпалық/ды бірге көрген.Біріккен әскер саны 300-400мыңға жеткен.Бір ханда 9ту болған.Туды қосын күзеткен.шайқаста тудың құлауы әск/ң женілгенін білд.Талай ерлік көрсеткен/р толыбатыр атанған.Хан/ң жасағы төлеңгіт/р(жорыққа шықты,мал бақты,үй шар/на көмектесті). Қ.х/ң әкімш құрылымы ірі ұлыс/ға бөлінді.Ұлыс аумағы-жұрт. Хандық-10ірі ұлыс(әр ұлыста 10мың отбасы)-ру,тайпа-ауылдар.Ұлысты сұлтан,қала/ды уәзір,уәкіл,хакім,даруға,мұстауфилер басқ. Хан кеңес/ң құрамы – сұлтандар мен ру-тайпа көсем/і. Жылына 1 рет шақыр/н 3жүз/ң өкіл\н құралған құрылтайда әскери,елшілік,жер дауы шешілді.Билер әкімш билік пен сот билігін өз қолына алды. Құқық түр/і: меншік – мал жайылымына, егістік жер/ге,су қор/на. Жеке менш қорғау үшін барымта алуға,сотсыз ауыр жаза қолд/ға құқылы болды.Міндеттеме құқ-сатып алу,келісу,қарыз алу,жалдану,зат сақтап беру,керуенмен жүк тасу келісім/і. Жылу – жұт кезінде н/е табиғи апаттан малынан айырылған туыс/н,ру мүше/н көмек.Асар – маусымдық жұмыс кезінде өз рулас/н көмек сұрау. Неке ж/е отбасылық құқ – қалың мал мөлш – жоғ 77жылқы,орт 47жылқы,төм 17 жылқы. Ері өлген әйелдер әмеңгерлікпен ағасы н/е інісіне тұрмысқа шыққан. Қылмыстық құқ – 15-17ғғ кек алу заңы болды. Айыпты адам өлім жазасына кесіліп,оны ру орындаған.Кекті айып төлеумен ауыстырған.Ұрыға 25-60рет дүре соққан.

53.XV-XVIII ғғ Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы: Хан-Қаз.қоғам-ң жоғ. мемл-т басшысы хан болды. Қаз. х/ры Шыңғыс х-ң үлкен ұлы Жошыдан тарады. Х-ң қолында әскери және азамат-қ билік шоғырланды. Х.әскер-ң бас қолбасшысы б-п есептелді.Сұлтандар-Ханнан кейін жоғ.мемл-к билік сұлтан/р-ң қолында болды. Сұлтан/р хан-ң тірегі болып саналды. Сұлтан/р-ң орт-нан хан сайланады. Сұлтан деген құрметті атақ тек Шыңғыс ханнан тарағандарға берілді. Сұлтан/р х-ң тапсыруымен белгілі ру-тайпа/рд-ң ж.е о/р көшіп-қонған жайылым/р-ң егесі болды. Сұлтан/р жергілікті әкімшілік билікті жүзеге асырды. Сондай-ақ олар әскери билік-ң де, сот билігі-ң де тізгінін ұстады. С-ң билігі-ң осылай саяси да терр-қ та маңызы б-ды. Қаз.қоғамы ақсүйек ж.е қарасүйек деп 2 бөлінді. Ақсүйек/рге Шыңғыс х-нан тараған ұрпақ-р төре-р жатты. Төре-рден сұлтан-р мен хан-р шықты. Мұндай бөлу Шыңғыс ұрпақ-ры.ң билігін мәңгілендіру ж.е о/р-ң артықшылығын рәсімдеу арқылы жүзеге асырылды. Ақсүйек/р.ң 2-ші тобын қожа/р құрады. Қожа/р қоғамдағы рухани сала-ислам дінін алғ.таратушы/р-ң ұрпақт-ры. Қожа-р ислам дінін насихаттаумен, молдалықпен, діни оқу-ағарту ісімен айналысты.Билер- Қаз. қоғам ерекше рөль атқарған топ би/р.Би қоғамдағы аса маңызды лауазым иесі, беделді адам болды. Би бұрынғы бек атауы-ң өзгерген түрі деген пікір бар. Би/р-ң билігі жан-жақты б-н. 1-шіден, ол атына сай билік құрушы, әкімші-к құқығы бар лауазым иесі. Бұл тұрғыда би/р ру/р мен тайпа/рды н-е белгілі өңірді билеуші адам.2-шіден, би/р даладағы сот процессуалдық іс/рді жүргізіп, үкім, шешім шығарушы н.е тергеу ісі мен сот ісін жүргізуші. О/р қазақ/р-ң әдет-ғұрып құқығы-ң ғана емес, шариғат-ң да білгірі.3-шден, би/р соғыс жағдайында әскер басы, дипломатия-қ, елшілік қызмет/р де атқарды. Би/р-ң бәрі де асқан зерек, шешен, ақылдығымен ерекшеленетін.Көшпелі-р арасында ежелден соғыс-р көп б-ды. Қоғам-қ өмір-ң өзі де жартылай әскериленген сипат алған еді. Қаз.қоғ. кез келген жағдайда сырт. жауға тойтарыс беруге даяр тұрды. Осындай жағдайда халықты отан қорғауға бастайтын ерекше әлеумет-к топ батыр/р қалыптасты.Қазақ қоғамында үстем тап өкіл/рі-ң негізгі көпшілігі байлар болды. Қазақ бай/ры ірі мал ие/рі. Бай/р сондай-ақ байлығы-ң арқасында үлкен жайылым-р мен тоған-рға иелік еткен.Шаруалар-Қаз.қоғ-ң көпшілік бөлігін шаруа/р құрды. Шаруа жеке басы тәуелсіз ерікті қоғам мүшесі. Шаруа-ң жеке шаруашылығы өзіне қажетті малы болды. Шаруа/р-ң кейбір бөлігі егіншілікпен айналысты. Қолөнермен кәсіп қылған шаруа/р да болды. Шаруа/р-ң кейбір өкіл/рі аңшы-қпен және балық аулаумен күн көрді.Қоңсы шаруал/р ауқатты ауыл/рға қоңсы қонып, бай/р-ң, би, сұлтан/р-ң малын бағып, со/р-ң көмегімен көшіп-қонып жүрген кедей шаруа/р тобы б-ды.Қазақ қоғамы-ң ең қорғансыз ж.е мал-мүлкі, үй-жайы, тіпті отбасы да жоқ тобы байғұс-р д-а.Ерекше әлеулемет-к топ төлеңгет-р д-а. О/р жаугершілік жағдайда хан, сұлтан-р, би-р мен батыр/р-ң төңірегіне о/р-ң нөкер-рі ретінде топталды. Бейбіт кезде о/рд-ң шаруашылығын қамтамасыз етті, салық жинау мен хабаршы/р-ң жұмысын атқарды.Қазақ қоғамында патриархалдық құлдық та болды. Құл-ң ешқандай құқығы,еркі б.м.ды. Қожайыны құлды қандай жазаға тартса да, сатса да ерікті болды. Құл-ң құны 1 аңшы ит н.е аңшы құсқа теңеліп те кете берді. Құл-ң әйелін н.е құлдыққа түскен әйел/рді кұң д-а. Құлға тұтқынға түскен/р, борышқа батқан/р түсті. Құл/р-ң саны көп болмаған ж.е о/р материал-қ игілік/рді молайтуға ерекше үлес қоспаған.Құл-ң өмірі ауыр болғанымен уақыт өте құлдықтан босату жиі кездескен. Мұ-ң өзі қазақ қоғам-ң адамгершілік жақ-рын көрсететін құбылыс-р.2.Қаз.Х-ы мем-т ретінде көшпелі шаруа-қ-ң регресті дамуы н.е дағдырысқа ұшырай бастаған дәуірінде дүниеге келді. Ұлы жібек жолы тарихи сахнадан кетіп, сауда жол/ры теңіз/р мен мұхит/рға көшті. Бат.феодал-қ қатынас-р шегіне жетіп, жаңа нарыққа негізделген капиталис-к қатынас-р етек келе ала бастады.Көшпелі өмір тұрақты мемлекет-к аппарат ұстауға мүмкіндік бермеді. Себебі хан-ң өзі де халықпен бірге көшіп қонды. Мұндай жағдайда тұрақты аппарат ұстау қиын еді. Сондай-ақ көшпелі өмір тұрақты армия мен түрме, полиция, тұрақты сот-прокуратура сияқты мемл-ік билік орган-рын да ұстауға мүмкіндік бермеді. Әрине бұл орган-рға қатысты мәселе/р қазақ қоғамында би/р соты және халық жиын/ры арқылы өз шешімін тауып жатты. Ру мүше/рі туыс адам/р болғандықтан өз ішінде қыз алысуға жол бермеді. Қыз алыспайтын жақын ру/р да көп б-ды. Ру туыс-қ ұйым ж.е қоғам-ң ерекше бөлігі ретінде өз мүше/рін қорғауға міндетті б-ды. Тіпті өз мүше/рі-ң айып қарыз-рын да бірігіп өтеді. Барымта мен қаза жағдайында да бірігіп әрекет етті. Жеке мүше/р-ң жөнсіз қылығы үшін де ұятты б-ды. Тіпті әр ру-ң өз моласы да бөлек болған жағдай-р көп кездескен. Қазақ қоғамы-ң демократия-қ сипаты б-ды. О-ң көрініс-рі: хан-ң сайланып қойылуы, халық жиналыс-рында жиі шақырылып онда аса маңызды мемл-тік мәселе/р-ң талқыланып тұруы, би/р сотында 2жақ-ң ашық тыңдалуы, құлдық-ң болмауы, ру мүше/рі-ң туыс-қ қатынаста болуына байланысты қанау-ң қатаң болмауы ж.е жасырын сипаты, халық-ң басым бөлігі шаруа/р-ң құқық-қ жағынан ешкімге тәуелсіз ерікті болуы, қазақ-ң қыз/р-ң еркін болып, пәренже тақпауы, соғыс-рға қатысуы.Әскер-ң ұйымдастырылуы. Қазақ қоғамында әскерді ұйымдастыру-ң өз тәртібі б-ды. Арнайы тұрақты әскер б.м.ды. Көшпелі қоғ-да тұрақты әскер құру-ң ешқандай қажеті б.м.ды. Көшіп қонып жүрген халық-ң тұрмысы-ң өзі жартылай әскери сипатта б.ды. әрбір қазақ атқа мінді, садақ атып, жебе тартуды терең меңгерді. Тұрақты кездесіп тұратын барымта мен көкпар ойын/р-ң әскери сипаты үлкен б.ды. Соғыс жағдайында халық жасақ/ры өте жылдам құрылды. Әрбір қазақ 2ат, қажетті қару-жарақ пен сауыт-сайман-рын өзі дайындап, жасақтағы өз орын табатын. Халық жасақ/ры ру, тайпа, жүз-к приципімен құрылып он-қ, жүз-к. Мың-қ ж.е түмен б.п бөлінді. Әскер-ң бас қолбасшысы хан б.ды. Хан белгілі батыр/рды мыңбасы. Түменбасы етіп бекітті. Қаз х.ғы 3жүзге бөлініп, әр жүз-ң өз ханы болған "Ақтабан шұбырынды" жыл-ры қазақ жасақ-р-ң басы бірікпей халық қатты жеңіліс-рге ұшырады. Тек 1726 ж Ордабасында 3жүз-ң өкіл-рі Әбілхайыр х-ды бас қолбасшы етті. Хан/рд-ң жанында саны көп емес тұрақты әскері-ұлан/ры б-ы. О/р-ң негізін төлеңгі/р құрады. Сондай-ақ мұндай әскер ірі сұлтан/р мен би/р-ң қасында да б-ды. Қаз х.ғы монархия-қ басқару үлгісіндегі феодал-қ мемл-т б-ды. Мем-т басшысы хан- монарх сайланып қойылды. Хан тек Шыңғыс хан әулетінен шығуы тиіс болды. Қаз.қоғ-ң негізгі туыс-қ қатынас/р негізінде топтасқан ру б-ды. Ру-қ қатынас/р көшпелі мал шару-ғына негізделген феодал-қ қоғамға мейлінше бейімделді.Қаз.қоғ. әлеумет-к жіктелуге ұшыраған тап-қ қоғам б-ды. О-ң бір жағында хан, сұлтан, би, байлар бастаған саяси ж.е эконом-қ жағынан үстем тап/р тұрса, 2-ші жағында тәуелді шаруа/р, төлеңгіт/р, жатақ/р сияқты топ/р тұрды.Қаз.мемле-нде көшпелі өмірге орай күшті тұрақты басқару аппараты б.м.ды. Мұ.ң өзі орт-қ билік-ң біртндеп нашарлауына, керісінше аумақ/рда жүзге бөліну-ң күшейтіп 3жүз-ң жеке-жеке хан-қ/рға айналуына, ақыр аяғында қазақ/р-ң Ресей-ң боданы болуға алып келді.

54. XV-XVIII ғғ. қазақтардың шаруашылығы мен тұрмысы XVI-XVIIғ қаз/да ша­ру­.ң үш са­ласы анық байқала­ды: 1)Көшп 2)Жар­т көшп 3)От.шы. Қаз. жерінің ерек.не байл қаз/р көшп ж/е жарт. көшп мал ш.мен айналысты. Көшп ша­ру.қ мал­ды ма­усымға қарай жаю тәжіри­бесін туғыз­ды. Ма­усым­ды жайылым 4 ке­зеңге бөлінді: Көктеу – көктемгі көш, мал­дың төлдеу мерзіміне сәй­кес ке­леді. Жай­лау – жазғы көш, ма­мыр айының ба­сын­да бас­та­лады. Күзеу – күзгі көш, суық бас­та­лысы­мен көшеді. Қыс­тау – қысқы көш, қара­шаның ақырғы күн/і қар жа­уып, мұз қата бас­таған­да көшеді. Қаз/ң басты байлығы бол.н мал оларды тамақ өнім/мен, киім-кешек ж/е тұрғын үй материал/мен қамтамасыз етіп отырды, сондай-ақ көлік қызметін де атқарды. Мал жеке адам.ң ж/е отбасы.ң меншігінде болды. Мал көшпелі/ байлығының, олардың тұрм.қ жағ.ң басты өлшемі болды. Жайылымды қоғам мүше/і қауымдасып пайд.н. әр рудың өз жері бол.н ж/е бұл жерге меншік ұрп.н-ұрп.қа ауысып отырды. Қаз/ нег.нен қой, жылқы ж/е түйе өс.н; қаз/ң шару.да ірі қара болмашы орын алған, өйткені 10 жыл бойы бағуға, әсіресе қыс кезінде қар астынан тебіндеп жайылуға нашар бейімделген. Бұл орайда қаз/да шару.қ жөнінен қой жетекші орын алады. Көшп мал шару.на жылқыны үйірімен бағу тән бол.н. қаз/ң шару.да түйе өсіру едәуір орын алған: көшкен кезде ж/е жүк тасығанда түйе пайд.н. Ибн Рузбиханның айтуынша, қаз/ өгізбен қатар түйемен де арбаға орн.н үй/н сүйретіп алып жүрген. Қой, жылқы, түйемен қатар қаз/ ірі қара ж/е ешкі өс.мен де айн.н. бірақ бұл жануар/ды өс.ң қаз/ шару.да маңызы төмен болды. Көш халық тұрмысының тағы бір ерек.гі мынада:олардың көшкенде үй/н арбаға орн.н күйіндебірге алып жүруі болып т.ды. 16ғ қаз/ң көшу әдісі туралы Ибн Рузбихан былай деп жазған: «Қаз/ң қыстауға баратын жолында кейде олардың орасн көп табын/на су жеткілікті болмайтындықтан, олар қажет болған кезде жол бойына қар түскенде барып долға шығады; «олардың тұрғын үй/і арба сияқты етіп жасалып, доңғалақ/ орнатылған, ал оларды 1 жерден 2-жерге түйе/ мен ат/ керуен тәрізді тізіліп сүйреп апарады; егер олар бірінен кейін бірі тізіліп жүретін болса, олардың арасы 1қадамнан артпаса, моңғол/ң 100 фарсахындай қашықтыққа созлар еді». Олардың арба/ы даламен жүруге, тіпті қар үстімен де жүруге жарамды, әйтпесе, қаз/ға шөл мен су болмауынан қырылып қалу қатері төнер еді». Қаз/р егін.пен де айналысты. Қазақ хандығы аумағының түрлі аудан/да егін.ң дамуы мейлінше әркелкі болды, аудан/ң басым көпшілігінде егін шару. төменгі дәрежеде болды н/е мүлде болмады. Негізінен отырықшы егін.н Жетісу мен Оңт.Қаз.н халық/ы айн.ты. Қаз/р көбіне тары дақылын екті. Қала/ң маңында суландыратын арнайы алқап/ болды. Қала маңдарындағы бұндай алқап/да бау-бақша өнім/і өсірілді. Оты­рар, Түркістан, Са­уран алқап­/ғы егістік жер­/ді құбыр­/ арқылы су­арып отырған. Ма­лынан ай­ры­лып, көшу­ге мүмкіншілігі бол­маған ке­дей­/ егін.пен ай­н.н. Олар­ды жа­тақ/ д.а. Қаз/ аңшылықпен де айн.н. Аң аулаудың бірнеше түрі бол.н: құс салған, тазы ит/ қосып ж/е қаумалап аулаған ж/е т.б. Алайда, аң аулау дербес кәсіп болмаған, тек мал шару.на көмекші кәсіп болған. Қаз/ң шару.да әр түрлі қолөнер мен үй кәсіпшілік/і елеулі орын алды, оладың көпшілігі мал шару.ғы өнім/н өңдеумен байл еді. Қаз/ ежелден тері өңдеп, киіз басуды, оларды түрлі-түске бояуды білген, олар теріге, металға ж/е т.б материл/ға батыру арқ өрнектеуді, құрап-жамау ж/е кестелеп тігу тәсілін шебер меңгерген. Ибн Рузбиханның мағлұматына қарағанда, қаз/ «таңғажайып өрнек сал.н түрлі-түсті текемет/ ж/е өте әдемі әрі көркем, оймышты белдік/ жасаған». Киіз басу, тері илеу, былғары жасау, теріден бұйым/ тігу ж/е т.б сияқты еңбекті көп к.к ететін ж/е денееге салмақ түсіретін ауыр жұмыс/ды көшп қоғамда түгелдей әйел/ атқ.ды. Сонымен бірге әйел/ қой мен ешкі бақты, киіз үй/ді тігіп, жығып отырды, мал сауумен, тамақ дайындаумен ж/е т.б үй іс/мен айн.ты. Жас бала/ды бағып-күту де әйел/дің мойнында болды. 55.Қазақ-жоңғар қатынастары. 1723 ж. жоңғар шапқыншылығы. XVIIғ. Бас кезіндегі қ-қ-жоңғар қарулы қақтығыс/ы көп жағдайда оират/дың үстемдігімен аяқталып, қ-қ қоғамының экон.қ, саяси басқа әлсіз жақ/ын көрсете бастады. Тәуке ханнан соң билікке Болат хан (1718-1728) тұсында қазақ қоғамында феодалдық бытыраңқылық үстемдік алады. Кіші жүз бен орта жүздің біраз бөлігі Әбілқайыр сұлтанды ақ киізге отырғызып, хан көтереді(1718-1748).Ташкентте ұлы жүздің өкіл/і Жолбарыс сұлтанды хан сайлайды. Орта жүздің қадған бөлігі Сәмекені хан ретінде моиындайды. Орталық биліктің әлсіреуі жаңа жоңғар басқыншылығына жол ашқан еді. ХVIIIғ. Қ-қ-жоңғар қатынасының асқынып кетуіне байланысты да сол жер мәселесі тұрды. Қонтайшы Севан Рабдан Жетісуды біржлата ойрат/ға қалдырып, сонымен бірге Түркістан арқылы өтетін сауда жолын да иемденуден үміттенді. Жоңғар хандығы бұл кезде біршама экон.қ және саяси өрлеу кезінде тұрды: егіншілік бұрын болмаған көлемге жетті, көрші ел/мен сауда қатынасы өсті, Қонтайшы Тибетті,Шығ Түркістан мен қырғыз/дың біраз бөлігін өзіне қаратты. Темір өндіру технологиясын игерген оират/ға орыс шебері Зеленовскии мен швед офицері ренат мылтық және зеңбірек құю ісін, оқ дәрі жасауды жолға қойып берді. 1723 жоңғар қалмақ/ының үлкен күші Жетісу арқылы Талас өңіріне, одан әрі қаратауға жетіп, Түркістанмен ташкенттен бір-ақ шығады. Жұт әкелген ауыр қыстан соң, жайсыз көктемге енді ғана іліккен Ұлы жүзбен орта жүз қ-қ/ының біразы қырғынға ұщырап, бірнеше мыңы тұтқын есебінде қалмақ жеріне айдалып, қалғаны мал мүлкін тастап, Ходжент пен Самарқанға, Кіші жүз қазақ/ы Хика мен Бұхараға жетіп паналайды. Демораф Тәтімовтың болжамы бойынша қасіретті кезеңде қ-қ елі миллионнан астам адамынан айрылған. Осы оқиғаның ізін ала қ-қ жұртына келген орыс елшісі Тевкелев елдің жағдайын білдіре келіп: “қ-қ/ ойрандалды, тоз-тоз болды, жұрдай болып жұтады”,- деп жазды.Оқиға қазақ елінің тарихына “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” деген атпен енді.1730 ұлы жүз Саңырақ, Орта жүз Бөгенбай, кіші жүз Тайлақ батыр/ бастаған қ-қ қолдары бұланты өзенінің бойында ойрат әскерін талқандайды. Кеиін бұл шаиқас өткен жерді Қалмаққырылған деп кетеді. Келесі ірі жеңіске қ-қ қол/ы 1730 Балқаш көлінің батыс жағындағы Аңырақай деген жерде жетеді. Шамамен осы мезгілде Қойгелді батыр, Тоқсанбай, Мәлік және кеген би/ бастаған халық көтеріліп, Түркістанға жақын маңда орналасқан Қонтайшының өкілі Барша хан мен оның кеңесшісі Саңғалды өлтіріп,шағын әскерін тұтқындайды. 1730 Цин империясы әскерінің басқыншылығына ұшыраған ойраттар енді қайтып қазақ жеріне басып кіру мүмкіндігінен айрылады. Өз жерінен ауа көшкен қ-қ елі енді ата мекеніне орала бастайды.

56.Қазақ халқының жоңғарларға қарсы азаттық күресі. Бұланты және Аңырақай шайқастары және оның маңызы.Қазақ жеріне зор қауіп төндірген жоңғар мемл.Басты мақсаты: қазақ ел/ң тәуелсіздігін жойып,өзіне бағындыру,қазақ жерін иемдену.17 соңы мен 18ғ басы – жоңғар әскері Жетісу.ң бір бөлігін жаулап Сарысуға жетті.1718ж Аягөз шайкасы.1723ж Цеван Рабдан бастаған 70мың жоңғар әскері 7шепке бөлініп қаза өлкесін ойрандады.1723-27жж Ақтабан шұбырынды Алқакөл сұлама ақмешін апаты.Жоңғар қысымымен қазақ ауыл/ы туған жер/н тастап іргелес аудан/ға көшті.Ұлы жүз бен орта жүз Ходжентке,орта жүз ру/ы Самарканга,кіші жүз ру/ы Ырғыз,Торғай, Ор,Жайық өз/не қазақ/ң 1бөлігі Тобыл губерниясына жылжыды.Шапқыншылықтан қатты ойрандалған өлке Жетісу.1725ж жоңғар/р Түркістан мен Ташкентті жаулады.үш жүз жасақ/ң біріккен қимыл/ы 1726ж басталды.1726-28жж Бұланты шайқасы Қарасиыр деген жерде 60мың қазақ-қырғыз әскері күшімен қалмақ/ талқандалды.Бұл жер кейін Қалмақ қырылған д.а.Тарихи маңызы:*қазақ халқы.ң әскери-моральдық рухы көтерілді.*3жузді біріктіргенде жоңғар қаупінен құтылуға болатындығына сенім күшейді.*Қазақ өлкесі.ң солт-батысы азат етілді.*ел тәуелсіздігін қалпына келтіру мақсатына ұмтылыс басталды.1726жОрдабасы жиыны.3жүз жасақтары жауға қарсы бірігіп,соққы беру жөнінде келісімге келді.*Әбілқайыр бас қолбасшы боп сайланды.*Жетісуды азат етуге аттануға осы жер жақын болды.*қазақ жасақтары жүздік негізде құрылды.1729-30ж-Аңырақай шайқасы.(Балқаш көл.ң оңт.гі)*Әбілқайыр басшылығымен 3 жүз.ң әскері қалмақ/ға күйрете соққы берді.Бұл ұрысқа Әбілмәмбет пен Барақ сұлтан/ да жеке жасақ/ды басқарып қатысты.Тарихи маң:*Жоңғар Іле өзенін бойлап,еліне қарай шегінді.*Кіші Орта жүз.ң көп бөлігі азат етілді.*Қазақ жерін түгелдей азат етуге мүмкіндік туды.*3 жүз.ң бірігуінің маңыздылығын көрсетті

57. Қазақ – жоңғар соғыс/ң кезең/і Қазақ халқының жоңғар/ға азаттық күресі. XVIIғ аяғы мен XVIII ғ басында Қазақ хандығы ішкі-сыртқы аса ауыр жағдайға душар болды. Алтайдан Атырауға дейінгі байтақ даланы алып жатқан қазақ халқы жерінің географиялық ерекшелігіне қарай үш жүзге бөлініп өмір сүрді. Қазақ хандығында үстемдік еткен әскери-федалдық шонжар/ арасында ішкі тартыс күшейе түсті. Сонымен қатар бұл мезгілде қазақ-жоңғар қатынасы мейлінше шиеленісіп, қазақ хандығына үздіксіз шабуыл жасады.1718ж Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін бір орталыққа бағындырғысы келген мақсат/ы жүзеге аспай қалды. Қазақ хандығы ауыр дағдарысқа ұшырады, елдің бірлігі бұзылды, бытыраңқылық етек алып өзара қырқыс шегіне жетті. Тәукенің орнына отырған баласы Болат ханның тек атағы ғана болды. Жүз/ді билеген кіші хан/ өз алдына дербестеніп, қазақ хандығы саяси жақтан бөлшектенді. Орта жүзді Сәмеке хан, Ұлы жүзді Жолбарыс хан, Кіші жүзді Әбілхайыр хан биледі. Бұларға қарасты ұлыс/ды билеген сұлтан/ дербестікке қол жеткізе бастады. Осыны пайдаланған жау жан-жақтан шабуыл жасады.Ш. Уалиханов сол кездегі жағдай туралы: “XVIIIғ алғашқы он жылдығы қазақ халқының өмірінде қасіретті кезең болды. Жоңғар/,Еділ қалмақ/ы, Жайық казак/ы мен башқұрт/ жан-жақтан қазақ ұлыс/н ойрандадаы» - дейді.Оңтүстіктен Орта Азия хандық/ы қыспақ көрсетті. Солардың ішінде ең қауіптісі шығыстағы Жоңғар мемлекеті болды. XIV ғ. II-ші жартысында Моңғолия территориясы 2 иелікке бөлінеді. Ойрат/ белсенді рөл атқарған Батыс Моңғолия ж/е бұрынғы Қытай императорының бақылауындағы Шығыс бөлікке. “Жоңғар” деген аттың шығуы – Шыңғысханның шапқыншылығы кезеңінде ойрат/ қашанда армиясының “сол қанатын” құраған, моңғолша ол “зюнгор” деген мағынаны білдіреді. Содан “зюнгор” – жоңғар деп аталып кеткен. Жоңғар/ң Қаз.н жеріне енуі сонау XV ғ басталған болатын. Кейіннен ойрат/ң бірігіп 1635ж мемлекет құруынан кейін – қазақ хандығына қан-төгіс шапқыншылық/ күшейе түсті. Басшысы Батур Хунтайшы болды Қазақ жеріне Жоңғар агрессиясының күшеюі Цэван Рабдан тұсында болды. Цэван Рабданның жаулап алу программасының ең шырқау шыңы – 1723ж болған шабуылдан көрінді. 1723ж тарихта есте қаларлық жұт жылы болды. Осы жылдың көктемгі төл алу кезеңі мен жазғы көш-қону жұмыс/мен айналысып жатқан қазақ еліне тосыннан, күтпеген жерден шабуыл жасады. Осы жолы шапқыншы жоңғар/ң саны 70 мыңнан асып түсіп, жеті бағытпен қазақ еліне кірді. Осы ауыр жыл/да шыққан қазақтың қаралы да қайғылы, ән ұраны «Елім-ай», сол кездегі ауыр күн/ң өшпес ескерткіші болып табылады. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаға» ұшырады. Сақталған мәлімет/ге қарағанда, Ұлы жүз бен Орта жүз Самарқанд пен Бұқараға, Кіші жүздің халқы Хиуаға қарай босқан екен. Босқын/дың біразы Алакөл маңына барып паналаған көрінеді. Дәл осындай ауыр кез/де халықтың ішінен суырылып алға шығып, халықтың қамын ойлаған атақты Хан/мыз бен би/мізбен қатар батыр/мыз да болды. Бұқар жырау өзінің 29 толғауында олардың ат/н атайды. Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай, Шақшақұлы Жәнібек, Райымбек, Малайсары. Осындай ауыр кезде еңсесі түскен елдің есін жиғызып, зар жылаған халықтың көз жасын тиғызған атақты би/міз болды. Халықты алқалы жиынға шақырған да сол баб/мыз болды.1726ж Ордабасында үш жүздің игі жақсы/ң басын қосқан ұлы жиын болды. Осында үш жүздің баласы бір бәтуаға келіп, жауға қарсы бірігіп аттануда, сол қолға басшы-етіп Әбілхайырды сайлайды. Осы кездегі қазақтың саяси хал-ахуалын архив құжат/ы былай суреттейді: «Сол кезде жоңғар/ Орта Азиядағы ірі сахара патшалығы болды. Оған ұйғыр/ қарсылықсыз бағынды. Қырғыз/ бір мезгіл қарсылық көрсетсе де, сұрапыл тегеурінге шыдамады. Ал, ұзақ жыл бойында жоңғар/мен тірескен тек қазақ/ ғана болды. Жоңғар/ қазақ елінің шығыс ж/е оңт жағындағы біраз жер/ді жаулап алғанымен, қазақ/ң кең байтақ орталық бөлігіне әл-күші жетпеді» – дейді. Сөйтіп біріккен қазақ халқының қолы 1727ж Ырғыз уезінің оңт шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында «Қара сиыр» деген жерде қалмақ/ға күйрете соққы береді. Бұл жеңіске жеткен жер «Қалмақ қырылған» д.а. 1729ж көктемде қазақ-жоңғар соғысының аса ірі шайқасы болады. Ол Балқаш көлінің маңында қалмақ/ға 2-рет күйрете соққы береді. Бұл жер кейіннен тарихта «Аңрақай шайқасы» деген атпен белгілі болады.Осы тұста Болат хан қайтыс болып, осыған байланысты қазақ хандығының тағдырына қатысты ірі оқиға/ болады. Енді Сәмеке, Әбілхайыр, Болаттың 3-баласы Әбілмәмбет арасында күрес туады. Сөйтіп, аға хан болып көпшілік би/ қолдамаса да Әбілмәмбет сайланады. Мұндай таңдау жасалғанына Әбілхайыр да, Сәмеке де наразы болып майдан шебінен әскерін алып кетеді. Сөйтіп қайтадан феодалдық бытыраңқылық күшейіп, жан-жаққа бөліне бастайды. Бұл кезде Бұқара, Хиуамен қатынас-шиеленісті, жоңғар/ үнемі қауіп төндіріп отырды. Ендігі жерде қазақ халқының тек өзінің күшіне ғана сенуі керектігі ж/е үш жүздің басын қосып, жоңғар/ға қарсы тұру керектігіне көз/і жетті. Осы идеяны жүзеге асыруда Абылай хан еңбек сіңірді. Ол 1731ж ауыл адам/мен бірге қалмақ/ға қарсы шайқасқа қатысып, ерлігімен, батылдығмен көзге түседі. 1740ж Жоңғарияның өзінің ішінде билік үшін күрес туып, туысқан/ арасында дүбелең жағдай қалыптасады. Содан 1758ж олардың түбіне Қытай империясы жеңді. Сөйтіп енді қазақ жеріне Цин империясы шабуылын бастады. Осы ауыр кезде Абылай өзінің шебер ішкі, сыртқы саясатымен көзге түсті. Осы кезде Ақсақал/ң алқа кеңесін шақырып, қытаймен соғысты соза беруге болмайтынын, халықтың азып-тозып кеткенін айтып, қытаймен елшілік қатынас орнату мақсатында адам/ жібереді. Сөйтіп, олармен сауда, экон.қ байланыс орнатудың жол/н қарастырды. Ресеймен қарым-қатынасын да ұлғайтты. Қазақ жерін 2елдің қаупінен қорғап қалуда үлкен еңбек сіңірді, өзінің нәзік саясатымен тіл табысты, өзінше билік, өзінше саясат жүргізді.1771ж Әбілмәмбет хан өлгеннен кейін, Түркістанда Қожа Ахмет Иассауидың мешітінде хан/ мен сұлтан/ бас қосып, Абылайды ақ киізге орап, Орта жүздің ханы етіп көтерді. Бірақ Абылай өзін қазақ/ң үш жүзінің ханымын деп есептеді.

58. XV-XVIII ғғ жазба әдебиет өкілдері: Дулати, Қ.Жалайыр, Әбілғазы.Мұхаммед Хайдар Дулати. Қ-н ғылымы мен мәдениеті-ң қалыптасуына елеулі үлес қосқан ғалым. Түркі хал-ң ортақ мақтанышы, тұңғыш тарихшысы. Күні бүгінге дей. Қ-тан мен Орт.Азия ел-ін зерттеуші-дің көбі оған жүгінеді. Түркітектес хал-ң мәдениетін зерделеуші еуропалық ғалым-дың қайсысы да М.Х.Д. еңбегіне соқпай кете алмайды. Оның басты еңбегі - “Тарихи Рашиди” шығармасы парсы тілінде жазылып, д.ж-не таралған.“Тарихи Рашидиді” М.Х.Д. 1544-1546 ж шам-да Кашмирде жазған. Ол 2 дәптерден, яғни 2 бөлімнен тұрады. Мауереннахрдағы Шағатай әулеті құрған мем-кет XIV ғ-ң ортасына таман біржола ыдырап, 2-ге бөлінеді, Моғолстан деген атпен белгілі болған шығ бөлігіне Жетісу, Тараз-Талас маңын мекендеген беделді де белілі тайпа – дулат-дың қолдауымен Тоғылық Темір(1330-1362ж) хан болады.“Тарихи Рашидидің” 1-ші дәп-рінде сол Тоғылық Темір ханнан бастап өзін Жаркенттен кетуге мәжбүр еткен Абд ар-Рашид ханға дей-гі Моғолстанда 2 ғ-ға жуық уақыт ар-да болған тарихи оқиға-р әңгімеленеді. М/лы, Шағатай текті Шер Мұхаммед хан мен Уәйс хан-ң Моғолстан тағы үшін болған қанды шайқас-ы, Уәйс хан-ң тілегіне жеткені, оның қалмақ-мен болған сансыз соғ-ры да баян етіледі.Сөйтіп, ол Моғолстан-ң хан-ы, дулаттан шыққан әмір-і мен бек-і, онда өмір сүрген түркі тайпа-ның тыныс-тіршілігіне тоқталды. Хан-ң өзі ж/е ұрпақ-ның Мәуереннахрда, сондай-ақ қазақ хан-ы һәм сұлтан-ымен жүргізген соғ-ры жайлы тәптіштей баяндаған. Оның бір ерекшелігі – ол тек шындықты ғана жазды. Тарихшы ғалым-ң барл да Дулатидің осы бір қасиетіне ерекше мән береді.Қадырғали Жалайыр. Жалайыр тайпасынан шыққан ортағасырлық ғұламалар-ң тағы біреуі әрі бірегейі – Қ.Ж. Қ.Ж. Бабыр қайтыс болған 1530 ж Оңт Қ-да, Отырар-Түркістан маң-да дүниеге келген.Ата-баба-ы Қарахан заманынан бері үздіксіз хан ноян-ы, уәзір-і, қолбасы-ы болып қызмет атқарған.Ол ана тілімен қатар араб, парсы тілдерін жетік игеріп, Шығыс-ң классикалық озық әдебиеті мен мәдениетін, ғылымын терең білген. “Мен дж-гі неше түрлі мем-ді аралаған, әділ үкім, нақыл сөзге қанық көптеген кітап-р оқыған адаммын”, - деп жазды ол “Жылнамалар жинағында”. Ол қазіргі Рязань жерінде орн-қан шағын мем-тік құрылым Қасым ханд-да тұрған кезде “Жамиғат-тауарихты” шығармасын жазды. Ол оны 1602 ж аяқтаған. XVII ғ-да дүниеге келген осы асыл мұра кейін белгілі татар зиялысы Ибраһим Халфиннің кітап-ы мен қолжазба-ы арасынан таб-ған. Кейіе ол Қазан университ-ң қолжазба қорына түскенімен, осы оқу орнындағы шығыстану факультеті Санкт-Петербургке қоныс аударуына байл. “Жамиғат-тауарих” өзге дүние-мен бірге сонда жөнелтілді.Қ.Ж. “Жылнама-р жинағында” Шығыс ел-іне, оның шаһар-ына шолу жасап, қазақ сахарасын мек-ген жалайыр, арғын, қыпшақ, қаңлы, найман, т.б. секілді түркі тайпа-ына анықтама береді. Қазақ хан-ының өмірбаянына тоқталады. Ол қазақ жері, оның қала-ы тур. аса құнда дерек-р қалдырды. Шежіре кітап-ң, әсіресе XII-XVI ғ ар-ғы қазақ жер-гі оқиға-ға арн-ған бөлімі-ң ғылыми маңызы ерекше. Мұнда XVI ғ-ң басынан бергі қаз.тайпалары-ң халық болып қалыптасуы жайлы сөз болады. Қаз.хандары-ң әлеум-саяси жағд-ры, Қ-танда рулық патриархаттық-шонжарлық қатынастар-ң қалыптасуы, хан төң-гі сұлтан-р мен қараша-р, бек-р мен хафиз-р, т.б. әлеуметтік топ-р тур.құнды тарихи дерек-р мол.Әйтсе де, “Жылнаманы” оқыған адам шығарма тілі-ң өзге түркі хал-на қарағанда қазақ тіліне жақын екендігін байқайды. Сол себепті, бұл туындыны ескі қазақ тілі-ң алғышқы жазба ескерт-ң бірі әрі бірегейі деп қабылдаған жөн.Әбілғазы Баһадүр Хан (1603— 1664) — Хиуа ханы (1645—63), тарихшы-шежіреші. Әбілғазы Хорезмхандығы-ң астанасы ҮргеніштеЖошыұрпағынан тараған Арабмұхамед хан-ң отбасында туған.Әкесі Арабмұхамед хан 1602жылы Хорезмханы болып жарияланған. Шешесі Меһірбану да Шыңғыс ханәулетінен шыққан,Әбілғазы әкесі салдырған Арысхан медресесінде оқып, ғұлама ғалым-дан дәріс алған. Медреседе халық ауыз әдебиетін, тарихты оқып зерттеді, әскери өнер, мем-тік басқару ісін меңгерді. 16 жасқа шыққанда әкесі оны үйлендіріп, Үргеніштің жарты бөлігін билеткен. Арабмұхамед хан-ң қартайған шағында балалары ар-да билікке талас басталды. 17 жасынан бұл талас-тартысқа Әбілғазы да араласты. Оның аяғы ағайынды адам-р ар-ғы қарулы қақтығысқа ұштасты. Сондай соғыс-ң бірінде 1621ж Әбілғазы ауыр жарақаттанып, Әмударияны жалғыз жүзіп өтіп, қашып құтылады. Маңғыстаудағы түрікмен-ді, қазақ хан-ы Есім мен Тұрсынды паналайды. Әбілғазы Ташкентте Тұрсынхан сарайында 2ж тұрып, еліне қайтып келген соң, 1628ж ағалары-ң қолына түсіп, Иранға жер аударылды. 10 ж-й Исфахан қаласында айдауда болған. 1638ж Исфаханнан қашып шығып, түрікмен ру-ң арасында жасырынып жүрген. 1640—1641ж Жем өзені бой-ғы Қалмақ ханы Хо-Орлектің ордасында тұрған. Осы жерден Арал қазақ-ы көп сыйлық беріп, Әбілғазыны қалмақ ханынан сұрап алып, өздеріне хан көтерді. 1643жІлияс би бастаған Арал қазақтары Хиуа ханы Аспандиярға қарсы көтерілгенде Әбілғазы солармен бірге болған. 2ж бойы Хиуаға дамылсыз шабуыл жасап, ақыры қазақ, өзбек, қарақалпақ-ң күшімен 1645ж Хиуаны алып, хан болып жарияланды. Хан тағына отырғаннан кейін де көп ж-р түрікмен тайпа-мен соғыс жүргізді, Хиуа хандығы жеріне баса-көктеп кірген қалмақ-ға қарсы қиян-кескі ұрыс жүргізді, Бұхараға шабуыл жасады. Тек 1663ж ғана хандық билігін ұлы Ануш Мұхамедке беріп, бейбіт істермен айналысуға мүмкіндік алып, шығармашылық жұмысқа кірісті.Әбілғазы өз заманының білімді адамдар-ң бірі, зиялы-ң ұстазы болды.Әбілғазы жазған “Шежіре-и Тарахима” (“Түрікмен шежіресі”, 1661ж) ж/е “Шежіре-и Түрк” (“Түрік шежіресі”, 1665 ) атты тарихи 2 шығарма шығыстануда, оның ішінде түркітану мен қазақтануда кеңінен танымал болды. “Шежіре-и түрк” ғыл. ортаға 18 ғ-ң бас кезінде мәлім болды. Кітап-ң қолжазбасын Ресейде тұтқында жүрген швед офицер-і Тобыл тауып, оны Бұхар ахунына орысша аудартқан. Көп өзгеріс-ге ұшырамай, қазіргі қазақ тіліне өте ұқсас таза көне түрік тілінде жазылған қолжазба алғаш рет француз (1726), орыс (1770, 1780) ж/е неміс (1780) тіл-рінде кітап болып шықты. 1825 жылы шежіре-ң араб әрпімен жазылған түпнұсқасы граф Н.И.Румянцев-ңараласуымен Қазанда басылып шыққаннан кейін ғана ғыл. айналымға қосылды. Академик Х. Френ бұл басылымды “шығыстану ғылымы-ң даңқын шығаратын үлкен іс” деп бағалады. 1854ж И.Н.Березин “Шығыс тарихшы-ы кітапханасы-ң”3- томына Г.С.Саблуков жасаған орысша аударманы кіргізді. Жоғарыдағы нұсқасы мен Дальколлекциясынан Азия музейіне түскен жаңа қолжазбаны пайдаланып, П.И.Демезон оның салыстырмалы нұсқасын 2 кітап етіп бастырып шығарды (1871 — 1874). Бұл шығарма — Шыңғыс ханнан бұр-ғы және одан кей-гі дәуір-де Орта Азия, Қ-н, Таяу Шығыс ел-інде болған оқиға-р мен сол тұстағы ел басқарған хан-р жүргізген саясат туржылнама. Еңбекте қазақ халқын құраған ру-р мен тайпа-ң көне тарихы, тұрмыс тіршілігі мен мәдениеті жайлы құнды дерек-р келтірілген. Әбілғазы хан-ң “Түрік шежіресі” — тарихи-деректік, әдеби және тілдік жағынан өзге шежіре еңбек-ден шоқтығы биік тұратын шығарма.

59. ақын, жырау Өз мемлекетінің құрылуы қазақ халқы рухани мәдениетінің одан әрі дамуында зор маңызы болды. Оның түрі тақырыбы мен мазмұны алуан түрлі болып, бұрынғы дәуірлердің мәдениетін қисынды жалғастырды. Оның құрамында аңыз хикаялар мен кейінгі фольклорлық туындылар, орта ғасырдағы қолжазба кітаби дүниелер мен қазақтың төл әдебиеті, тарихи шежірелік және құқық қатынастар мен шешендік өнері, музыкалық және халықтық-драмалық шығармашылық пен халықтық көңіл көтеретін ойындары түгел қамтылған.Дербес мемлекеттілік, оны қорғау мен нығайту қажеттілігі жағдайында бір мезгілде әрі көреген суырып салма ақын, әрі хандықтың бас идеологі, әрі хандардың серігі мен кеңесшісі, әрі тайпаның жауынгер басшысы ретінде көрінген жыраулардың рөлі едәуір арта түсті.ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясының аса ірі өкілдері – Шалкиіз (Шалгез) Тіленшіұлы (1465-1560), Доспамбет жырау (шамамен 1490-1523), Жиембет Жырау (ХҮІІ ғ.), Марғасқа жырау (ХҮІІ ғ.), Ақтамберді жырау (1675-1768), Тәтіқара ақын (ХҮІІІ ғ.), Үмбетей жырау (1693-1787).Қазақ хандығының мемлекеттік құрылысының өзіндік ерекшелігі, халық өмірінің ерекше жағдайлары мен өзіндік ерекшелігі бар қазақ қоғамы «билер сөзі», «билер айтысы», «билер дауы», «төрелік айту», «шешендік сөздер» деп аталатын көркемдік мәдениеттің бірегей түрін туғызды. ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлардағы би-шешендер арасында мемлекеттік және қоғамдық қызметінің маңыздылығы жағынан, шешендік өнерінің күші мен поэтикалық шеберлігі жағынан Төле би Әлібекұлы (1663-1756), Қазыбек Келдібекұлы (1665-1765) және Әйтеке Байбекұлы (1687-1766) ерекше бөлек орын алады, олар Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар Ресейде, Жоңғария мен Цин империясында танымал болған. Қазақ халқының рухани мәдениетінде жазбаша әдебиет те дамыды, ол негізінен алғанда сарай маңындағы ортада және көбінесе тарихи шығармалар түрінде қалыптасты.Тарихта сақталған шежірелік және наративтік деректемелер ретінде ғана емес, сонымен қатар соңғы орта ғасырдағы Орта Азия мен Қазақстанның түрік халықтары көркем әдебиетінің ескерткіштері ретінде де маңызы бар шығармалар аз емес. Олардың ішінен Захир ад-дин Бабырдың (1483-1530) «Бабыр наме», Камал ад-дин Бинаидың «Шайбани намесін», Мұхамед Хайдар Дұғлатидің (1499-1551) «Тарихи Рашидиін», Қожамқұл бек Балхидің «Тарих-и Қыпшағын», Қадырғали бектің (1555-1607) «Жами-ат-таварихын», Әбілғазы Баһадүрдің (1603-1664) «Түрік шежіресін» және басқаларын арнайы бөліп көрсетуге болады. Бұл авторлар тек оқиғаларды суреттеумен және билеушілер генеалогиясының тарихын баяндаумен ғана шектелмеген. Олар өз суреттемелеріне қоса көркем бейнелер жасап, ауыспалы мән беріп отырған, кейде шайқастардың немесе басқа оқиғалардың әдеби көріністерін беріп, өздерінің сөз саптауларын алуан түрлі айшықты топтармен әрлендіре түскен, хикаяларына өздерінің сирек кездесетін поэтикалық таланты мен кең көлемді эрудициясы бар екендігін дәлелдейтін өлең жолдарын енгізіп отырған.

60. XV-XVIII ғғ. қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымының ерекшеліктерін атап өтіңіз. Қоғам 2 нег/і әлеум топтан тұрды: ақсүйек – Шыңғыс ұрп/ы мен қожалар, қарасүйек – мүліктік жағд қарамастан басқа әлеум топтар. Сұлтан – ұлыс билеушісі,хан болып сайлануға құқылы.Ол/ң «Арқар» деген ұраны болған.Оны қарасүйектер аитуға болмайтын.Шыңғыс ұрп/н билер соты соттай алмаған,хан н/е сұлтан соттады. Қарасүйек/н тек би/ң ерекше құқығы болды. Билер – ру ж/е тайпа басшылары, заң ілімін меңгерген, сот қызм/н атқарушылар.ол/ң 4 мінд/і болды:әскербасы,әкімш адам,би,дала ақсүйек/ң өкілі. Батыр/р – қазақ жасақтарын бастаған қолбасшы,кәсіби әскерилер. Ақсақалдар – іс жүзінде белгілі бір заңдық өкілеттігі жоқ,жасына,байлығына ж/е сіңірген еңб/не байл құрметке иеленгендер. Қарапайым халық(райаттар) – алым-салықты төлеп,міндеткерлікті өтеушілер. Құлдар – ең құқ/з әлеум топ. Салық түр/і: соғым,сыбаға,ерулік,зекет,т.б-малшы/н алынады,ұшыр,тағар,баж,хараж – егінші,қолөнерші/н алынған. Міндеткерліктер: сауын-кедей/ң бай/ң малын уақытша алып,сүтін,жүнін пайд,әскери міндет – жорыққа шығу,күтіп-бағу мінд – хан ұлысты аралағанда оны күту. Оңт айм/да феодалдық жер иелену мен жеке менш/ң тұрақты түр/і:икта,мильк,уакф,сойырғал – көшп ақсүйек/ң отырықшы халыққа үстемдік құру/ң кең тараған түрі.

61.XV-XVIII ғғ. қазақтардың материалдық мәдениетінің ерекшеліктерін атап өтесіз: Қаз.халқы-ң тіршілік-тұрмысында қолөнер кәсібі үлкен маңызды орын алды. Өйткені мал шаруа-ғы н.е егіншілік-ң дамуы қолөнер кәсіпшілігімен тікелей байланысты б-ды. Мал шаруашылығы үшін ер-тұрман, ат әбзел-рі, мал­ды ұстайтын, байлайтын жабдық-р, егіншілік үшін жер жыртатын ж-е тырмалайтын, астықты жинайтын ж.е өңдейтін құрал/р т. б. Қолөнерш-р-ң еңбегімен дайындалды. Бұл кездегі қазақ-ң қолөнер кәсіпшілігі қарабайыр шаруашы-қ еді. Үйде істелетін кәсіп бұйым/р-ң көпшілігі тауарға айналмайтын, өндіруші-ң өз отбасын ғана қанағаттандыруға пай­даланылатын. Халық өнері, әсіресе, киіз үй-ң жабдық/рын, жиһаз/рын жасауда ерекше өрістеді. Қаз.халқ-ң материал-қ мәдениеті осы аймақты мекендеген ертедегі көшпелі тайпа-р мәдениеті мен орт.ғасыр/рда өркендеген отырықшы ж.е қала-қ мәдениет-ң дәстүр/рін жалғастырды. Ғылыми зерттеу-р мен археология-қ қазба-р XVғ.н кейін Қаз-н жерінде қала-р құлдырап кетті деген пікірді өзгертуге мүмкіндік берді. Жергілікті құрылыс мәдениеті-ң жоғ.дәрежеде болғанына XV—XVIII ғғ. Яссы (Түркістан), Сауран, Отырар, Сығанақ, Сайрам тәрізді қала/р, Орт-қ Қаз-ндағы Домбаул, Алашахан, Жошыхан ғибадатхана/ры, Оңт.Қаз-н ж.е Маңғыстаудағы сәулет ескерткіш-рі куә. Осы сәулет үлгі-рін салуда халық-қ мәдениет-ң озық ж-е тапқыр шебер/рі жарасымд-қ-ң, үйлесім-к пен тұтастық-ң шешім-рін таба білген. Ислам діні тірі жанды суретке түсіруге тыйым салғаны белгілі. Сонда да қыш құмыра әшекей/ріндегі түбі сонау сақ/р-ң «аң» стилінен басталған қазақ-ң ою-өрнек/рі тіршілік ие/рі-ң нобайын бейнелеген. Мыс:, Жошыхан ескерткіші тек өнер туындысы ғана емес, ол дәуір тынысын, дүние тылсымын жеткізіп тұрған ғимарат. Белгілі сәулетші Т. Бәсенов: «Өзін талдап түсінуге қуат болатын қаз.сәулет өнері-ң ою-өрнек қазынасы жинақталған өзінше бір музей»— деп жазады. Бұл жерде айта кететін тағы бір жай бар. Кейбір мәдениет зерттеуші/рі Қаз-н жеріндегі ғимарат/р Орт.Азия сәулет көшірмесі дегенге саятын пікір айтады. Егер біз ғимарат.рға көрік беретін күмбезге назар аударсақ, байқайтын нәрсеміз, күмбез-к шатыр жабын мен шаңырақ-ң құрылым-қ бірлігі. Шығыстанушы А.Н. Бернштам күмбезді дарбазалы сәулеткер-ктен кейін бүкіл Орт.Азия сәулет өнер-ң өзегі болған 3нәрсені — құрылыс-ң күмбезді қаңқасын, портал мен ойма қыш/рдан құрастырылатын декордты ерекше бөліп қарап, мұндағы күмбез идеясы мен оны тұтас жүзеге асыру көшпелі-малшы қауым мекендеген солт-н алмасқан деп есептеген. Алайда қаз.х-ғы-ң қала-қ мәдениеті-ң одан әрі өркендеуіне сырт.жағдай онша қолайлы б.м.ды. Жоңғар шапқыншылығы, Орт.Азия хандық/ры-ң толассыз шабуылы, ең бастысы — бат-нан ж.е шығ-нан шыққан 2империя-ң — Ресей мен Қытай-ң жаугершілік саясаты сал/рынан қаз.халқы отырықшылықтан гөрі жылжымалы киіз үйге қайтадан көбірек қөңіл бөлді.

62. XV-XVIII ғғ. қазақтардың рухани мәдениетінің ерекшеліктерін атап өтесіз Қаз ханд.ң мемл.к құрылысының өзіндік ерекшелігі, халық өмірінің ерекше жағдай/ы мен өзіндік өзгешелігі бар қоғамдық уклад «би­лер сөзі», «би­лер ай­ты­сы», «би­лер да­уы», «төрелік ай­ту», «ше­шендік сөздер» деп ата­латын көркемдік мәде­ни­еттің біре­гей түрін туғыз­ды. Әде­би­еттің бұл түрін шығару­шы/ негізінен XVI-XVI­IIғ қазақ қоғамын­да сот ісін жүргізу­мен ғана ай­на­лысқан жоқ. Би­лер хан кеңесінің мүше­/і бо­лып, мем­л.к іс/­ге бел­се­не ара­лас­ты. Со­нымен бірге атақты би­/ тай­па­/ мен ру­/дың бас­шы­/ы бо­лып, ел басқар­ды, жи­ын­/да со­лар­дың аты­нан сөз сөй­леп, ай­тыс-тар­тыс/ кезінде олар­дың мүдде­/ін қорғады. Қазақтың атақты би­/і по­эти­калық та­лан­ты зор ж/е су­ырып сал­ма ай­ту мен ше­шендік сөз арқылы өза­ра ай­тыс­тың та­маша ше­бер­/і болған. XVI-XVI­IIғ би-ше­шен­/ ара­сын­да мем­л.к ж/е қоғам­дық қыз­метінің маңыз­ды­лығы, ше­шендік өнерінің күшімен по­эти­калық ше­берлігі жағынан Төле би Әлібекұлы, Қазы­бек Келдібекұлы ж/е Әй­те­ке Бай­бекұлы ерек­ше орын ал­ды. Олар тек Қаз.да ғана емес, со­нымен қатар Ре­сей­де, Хи­уада, Жоңғария мен Қытай им­пе­ри­ясын­да танымал болған. XVI-XVI­IIғ қаз халқының ара­сын­да тақыры­бы мен жан­ры жағынан алу­ан түрлі ауыз әде­би­еті кең өріс ал­ды. Қаз халқының по­эзиясын­да жы­ра­ул/дың ор­ны ерек­ше бағалан­ды. Жыр толғау/ын­да қанат­ты сөз/, ғиб­ратты нақыл­/ кең орын ал­ды. Сол кез­дегі қазақ по­эзиясы­ның аса ірі тұлға/ы – Шалкиіз, Дос­памбет, Жи­ем­бет, т. б. жы­ра­у/. Қазақтың ба­тыр­/ жы­ры эпосқа тән аңыз сияқтанғаны­мен, олар­дың бәрі дерлік та­рихи оқиға/ға құрылған. Мәсе­лен, Қобы­лан­ды, Ал­па­мыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Қам­бар дас­тан/ы та­рих шын­дығымен қабы­сып жатқан шығар­ма­/. Қазақтың әле­у.к-тұрмыс­тық дас­тан/ы да («Қозы Көрпеш-Ба­ян сұлу», «Қыз Жібек» т. б.) фе­од.қ-ру­лық қоғам­ның өмірін үлкен ше­берлікпен көрсе­теді. Бұл кез­де қазақ тіліндегі жаз­ба әде­би­ет/і діни ж/е аңыз­дық мазмұндағы кітап­/ түрінде та­рал­ды, сон­дай-ақ та­рихи шығар­ма­/ мен ру­/ та­рихы жа­сал­ды. Олар­дың ішінен За­хир-ад-дин Ба­быр­дың «Ба­быр­на­масын», Ка­малад-дин Би­най­дың «Шай­ба­ни-на­месін», Мұхам­мед Хай­дар Ду­латидің «Та­рих-и Ра­шидиін», Қожамқұл бек Ба­хидің «Та­рих-и-Қып­шағын», Қадырғали «Жа­ми-ат-та­вари­хын» ж/е басқа да шығар­ма­/ды ар­найы бөліп көрсе­туге бо­лады. Бұл кез­де Қаз хан­дығы көршілес мем­л/мен, Ор­та ж/е Та­яу Шығыс ел­/мен үздіксіз ара­ласып отыр­ды. Мұның өзі араб-мұсыл­ман мәде­ни­еті мен ғылы­мының та­ралу­ына әсерін тигізді. Қазақ жерінде мек­теп/ мен медресе/ ашы­лып, олар­да оқу араб-пар­сы ж/е түрік тіл/нде жүргізілді. Қаз/ жа­зуда араб әліп-биін тұтын­ды. Мек­теп/ мен мед­ре­се/­де ғылым­ның әр түрлі сала/ы бой/ша білім беріліп, Шығыс­тың ұлы ақын­/ң клас­си­калық ту­ын­ды­/­мен та­ныс­ты­рыл­ды. Мұның бәрі қазақ халқының жал­пы да­му­ына, бүкіл қоғам­ның ру­хани өмірі мен мәде­ни­етіне игі ықпал жа­сады.

63.XV-XVIII ғғ. Қазақ хандығында егіншілік пен қала мәдениетінің дамығанын көрсетіңіз.VI-XIIғ қала­/. Ор­т ғ. әкімшілік, са­уда-эко­н.қ ор­та­лық болған қала/ Оңт Қаз-н мен Жетісу­да қалып­тасты. Қаз-ы ор­та ғ. қала­/­дың бірне­ше бөлік/і бол­ды. 1Шах­ристан – қала би­ле­уші/і, ақсүйек­/ мен діни қыз­меткер/дің тұрағы. 2Ра­бад – қала­ның қолөнерші/і мен са­уда­гер­/і тұра­тын бөлігі. 3Ци­тадель – қала­ның қорғаныс бөлігі, яғни қамал мен бекініс/. VI-XIIғ Қаз-н жеріндегі ірі қала­/: Мер­ке, Ас­па­ра, Су­яб, Үзкент, Са­уран, Құлан, Тал­киіз, Қой­лық, Та­раз, Оты­рар, Қар­нақ, Аш­нас, Бар­шынкент, Сығанақ, Ис­пиджаб, Ве­сидж, Шауғар, Иасы (Түркістан), Ба­ласағұн, Ор­да т. б. Ар­хе­олог­/ Қаз-н жерінен 60-тан ас­там қала ор­нын анықтаған.Қала әкімшілігі. Ор­т ғ. қала­/­дың көбі тәуелсіз өмір сүрген. Әр қала­ның же­ке билік жүргізетін би­ле­уші/і болған. Би­ле­уші/дің ти­тулы әр түрлі, мы­салы Кер­ми­кент би­ле­ушісі – ку­теген-ла­бан, Ба­рыс­ханда – ма­нап, На­уакент­те – ялан-шах, Се­мек­на­да би­ле­уші инал-тегін деп аталған.Қала халқы. Қала­/­да ха­лық бірша­ма қоныс­танды. қала халқы оты­рықшыға ай­налған көшпелі/ есебінен көбейіп отырған. Ис­пиджаб­та 40 мың, Оты­рар­да 16 мың, Та­раз­да 10 мың, Ба­ласағұнда 10 мыңдай адам өмір сүрген (IX-XI ғ). Ис­пиджаб. Қазіргі Шым­кент қала­сынан 12 шақырым жер­де (Сай­рам) ор­на­ласқан. Бұл қала Vғ аса ірі мәд.т ж/е са­уда ор­та­лығы бол­ды. Ис­пиджаб­тың осын­дай са­уда ор­та­лығы ретіндегі рөлі X-XIIғ күшейді. XIғ са­уда ай­на­лымы үшін шығары­латын теңге са­райы Ис­пиджаб­та ор­на­ласқан. Ис­пиджаб IX-Xғ Қарлұқ, Қара­хан мем­-ң құра­мын­да бол­ды. Ис­пиджаб ірі діни ор­та­лық болған.Та­раз. «Ұлы Жібек жо­лы» бойын­дағы ірі қала­/­дың бірі Та­раз бол­ды. Та­раз қара­хан­дықтар мен қарлұқ/ за­манын­да ерек­ше гүлденді. Бұл қала Та­лас деп те аталған. Та­раз қала­сын­да Ба­баша ха­тун, Ай­ша бибі, Қара­хан ке­сене­лері ор­на­ласқан. Та­раз қала­сы жайын­да араб са­яхат­шы­сы Әл-Мак­ди­си: «Та­раз – ірі бекіністі қала, бақ/ы көп, халқы тығыз, қала сыр­тында те­рең ор қазылған, төрт қақпа­сы және төңірегінде елді ме­кен­дері бар. Қала­ның ор­та­лық бөлігіне кірер қақпа ал­дында үлкен өзен ағады, өзеннің арғы бетінде де тұрғын үй­/, өзен­нен өтер өткел­/і бар. Мешіт ба­зар ара­сына са­лынған», — деп жазған.Түркістан (Иасы). Бұл қала алғашын­да Шауғар деп аталған. Қала­да атақты ой­шыл, ис­лам дінінің білгірі Қожа Ах­мет Иас­са­уи өмір сүрген (кейіннен Мәуерен­нахр би­ле­ушісі Ақсақ Темір Ах­мет Иас­са­уиге VII ғ ма­зар сал­дырған.) Қала­ның Қазақстан мен Ор­та Ази­яның діни ор­та­лығы ретіндегі бе­делі өсе берді.Сығанақ – Сыр­да­рия бойын­да ор­на­ласқан ірі са­уда ор­та­лығы. VII ғ Сығанақ қала­сы қып­шақ/­дың са­яси ор­та­лығы бол­ды.Ба­ласағұн – ор­тағасыр­лық ірі қала/­дың бірі. Бұл қала Шу өзенінің бойын­да ор­на­ласқан. Жал­пы зерт­те­у/ бойын­ша Ба­ласағұн қала­сы V ғ пай­да болған. Бір кез­дері Ба­ласағұн қарлұқ/ мен қарақытай­/­дың ас­та­насы болған. Ба­ласағұнда ұлы ақын, ғалым Махмұд Қашғари еңбек ет­кен және ақын Жүсіп Ба­ласағұн туған. Ба­ласағұн қала­сы Ақтөбе деп аталған.

64. XV-XVIII ғғ. қазақ шаруашылығының негізгі саласы-көшпелі мал шаруашылығына сипаттама беріңіз.XVI-XVIIғғ.қазақ/да шаруашылық.ң нег.басты саласы-*көшпелі мал шар.ғы*жарт.көш.мал шар.ғы .Малдың нег.түлігі:қой ,жылқы,түйе.Көш.лі шар.қ малды маусымға қарай жаю тәжірибесін туғызды.Маусымды жайылым 4 кезеңге бөлінді.Кыстауда 6 ай қозғалмай бір жерде отырған.Көктеу-көктемгі көш.малдың төлдеу мерзіміне сәйкес келді,Кыстаудан көшкенде отты түтіндетіп,мал-жанын арасынан өткізген.Бұл-қыстан қалған ауру,бәле-жала жоғалсын деген ырым.Кыстау мен коктеудін арасы 20-25 км болған.Жас төл/ң жағдайына бай.ты күніне 8-10 км –ден аспай көшу –қозы көш аталды.тунге қарай төл/ді көгенде ұстаған.(40-50 қозы мен лақты байлау)Көктеуде қой қырқу жүргізіледі.Жайлау-жазғы көш.Көктеу мен жайлаудың арасы Оңт.те 100-150 км,Маусым айы.ң аяғындағы тоқтыл/ды тереңдеу судан айдап-тоғыту.Қозы.ң жүнін қырқатын мезгіл-қозы күзем .Күздеу-күзгі көш.суық басталысымен тамыздың соңында көшеді.Көш куніне 25-30 км жол журген.Қыстау-қарашаның ақырғы күндері қар жауып мұз қата бастағанда көшеді.Негізгі бағыттары:Іле.Шу,Талас;Сырдария өзені.ң қалың тоғайлы жері.Қатты жел соқпайтын тау.ң күнгей шатқал/ы .Түйе мен қой,ешкі/ жайылымы ушін Қызылқұм таңдалған.Жұт-жем-шөптің таусылып,катты суықтан,калың қар жауғаннан ,турлі жұқпалы ауру/дан мал.ң қырылуы.

65. Қаз.ң Ресей империясына кіруінің кезең/і ( XVIII ғ. 1 ширегі- XIX ортасы)Қазақ елінің ауыр сыртқы жағдайын Кіші жүз ханы Әбілхайыр Ресей империясының қолдауы арқылы шешпекші болды.Әбілхайырханнын мақсат/ы:1.Қалмақт мен башқұрт/ң Қазақ жерін шабуылдауын тоқтату. 2.Петербург билеуші/іне арқа сүйеп, аға хандыққа таласта қарсылас/н жеңу. 3.Жайықтың төменгі ағысы, Есіл, Ертіс, Ор өзен/і бойындағы қазақ/ң мал жайылым/ы үшін бейбіт өмірді сақтау. 4.Қазақ жері арқылы өтетін керуен жол/ң қауіпсіздігін қалпына келтіру. Ханның ен басты мақсаты - жонғар/ға қарсы күресте Ресеймен байланыс орнату.Әбілхайыр осыған дейін, 1726ж Ресей империясының құрамына кіруге өтініш білдіріп, елші/н жіберген болатын. Бірақ елшілікке күмәнданған патша үкіметі хан ұсынысын жауапсыз калдырған болатын. 1730ж - Кіші жүз би/і Әбілхайырға Жонғарияға қарсы күресу үшін Ресеймен әскери одаққұруды тапсырды. Алайда, хан 1730ж қыркүйекте Петербургкке аттандырылған елші/не әскери одақ құру емес, Ресейдің құрамына кірутуралы құжат тапсырды. 1731ж 19 ақпан - елші/ С.Құндағұлұлы, Қ.Қоштайұлының Кіші жүзді империя құрамына қабылдау туралы ұсынысын императрица Анна Иоанновна кабылдады. Кіші жүз ақсүйек/і мен Әбілхайырдан ант кабылдау үшін Ресейден сыртқы іс/ коллегиясының тілмәші, дипломат А.И.Тевкелев бастаған елшілік жіберілді. 1731ж қазанда орыс елші/і Ырғыз өзені бойындағы Әбілхайыр ордасына келгенде, қазақ ақсүйек/і арасында шауыздық бар екені анықталды. Барақ сұлтан, Бөгенбай батыр топ/ы Кіші жүзді Ресейге қосу жөніндегі шара/ды аяқсыз салдыруға тырысқанмен, бұл карсылық сәтсіз аяқталды. 1731ж 10 қазан - Кіші жүздің 27старшинасы Ресейдін қол астына кіруге ант берді.Кіші жүздіңХиуа хандығымен аудан/ы Ресей империясына косылмады. Қазақ тарихындағы осы маңызды процесті тарихшы/ әртүрлі бағалайды: М.Макшеев, И.Завалишин т .б. Әбілхайырдың іс - әрекет/н тұтасынан ақтайды. А.И.Левшин бұл бодандықты Әбілхайырдың жеке бас мүддесін ойлағаннан туыңдаған іс - әрекет деп түйіндейді.Кіші жүз Ресей кұрамына кіргеннен кейін де жағдай күрделі күйінде қалды: жоңғар/ң басқыншылық әрекет/ітоқтамады. Орыс үкіметі Қазақ өлкесі жөнінде отаршылдық саясат ұстанып, 1714 - 1720ж Ертіс өзенінің жоғары ағысында бекініс/ тұрғызған болатын: Жәміш, Омбы, Колбасинск, Железинск, Семей, Коряков, Өскемен.Патша үкіметінін мақсаты - қазақ - жоңғар соғысын пайдаланып, бекініс/ салу арқылы Қазақ өлкесін біртіндеп жаулап алу. Патша үкіметі Жайық бойына бекініс/ тұрғызып, егін шару.на қолайлы өңір/ді басып алып, орыс помещик/не, казак - орыс қоныстанушы/на таратып беру саясатын ашық жүргізе бастады. Жаңадан қосылған қазақ жер/індегі шеп/ін нығайту мақсатында Ресей үкіметі 1734ж мамырда Сенаттың хатшысы И.К.Кириллов баскарған экспедиция жабдықтады:Ор өзені бойында бекініс тұрғызу. •Орта Азия хандық/ымен керуен саудасын кеңейту. •Қазақ өлкесіндегі табиғат байлық/ын игеру. •Сырдария бойында қала тұрғызып, Өзен флотилиясын құру.Саяси жағдайдың шиленісіп кетуіне байланысты экспедиция мақсат/ы түгел іске аспады. 1735ж Ор өзені бойында Ор бекініс/ңнегізі қаланды. Орынбор шекаралық комиссиясының келесі төрағасы И.И.Неплюев Орск қалашығын 1743ж жаңа жерге көшірді. Бұл қоныс Орынбор д.а.1735-1737ж болған башқұрт/ң көтеріліс/і кезінде Әбілхайырдың башқұрт билеуші/мен бірігіп кетуінен сескенген патша үкіметі 2-рет ант алуды кездеді. •1738ж тамыз - Орынбор комиссиясының басшысы, тарихшы В.Н.ТатищевОрынборда қазақ сұлтан/ң сьезін өткізді.Кіші жүзден 25, Орта жүзден 27 старшина барлығы Ресейге берілгендігін қуаттап 2-рет ант берді.Әбілмәмбет пен Абылай сүлтанның ант беруі саяси жағдайдан туған айла болды, яғни Ресеймен жақындасып, Орта жүзге жасалатын жоңғар шабуылын әлсірету. •1733 -1734ж - Оңт Қаз.ң ықпалды би/імен сұлтан/ы Ресей кұрамына кіруге тілек білдірді.•1734ж 10 маусым - императрица Анна Иоаннова Ұлы жүзді Ресей құрамына қабылдауға келісімі жөнінде жарлық шығарды.Бірақ бүл жоспардың кейінге ығыстырылуы себеп/і:- Ұлы жүздің Ресейден алыстығы.- Ресейлік бағыт ұстаған Жолбарыс ханның 1740ж қайтыс болуы. в) XVIII ғасырдын алғашқы жартысындағы саяси жағдай.18ғ 30-40 ж/ы казақ халкының саяси дамуындағы күрделі кезен.•1740ж - Иран әміршісі Нәдіршахтың Хиуаны талқандап, Сырдария өңіріне жақындауы казақ/ң жағдайын ауырлата түсті.•1741 - 1742ж - қонтайшы Галдан Цэрен Орта жүз бен Кіші жүзге екінші "актабан шүбырьшды"жорық/н жасады. 1742ж - Абылай сұлтан жоңғар тұткынына түсіп, 1743ж қиыншылыкпен босады.

66. Қ-ң Ресей имп-сы құрамына кіруінің 1-ші кезеңіне сипаттама (XVIII ғ. 30-40 ж.)Қазақ хал-ң тарихында XVIII ғ-ң басы аса бір ауыр кезең болды. Тәуке хан 1718ж. қайтыс болған соң қазақ жүз-і арас-ғы саяси ж/е шаруа-қ байл-тар әлсіреп, билеуші топ-р арас-ғы алауыздық-р барған сайын үдей түсті. Т.хан тұсында бір орт-қа бағ-ған Қазақ ханд-ғы саяси бытыраңқылыққа ұшырады. Тәукеден кейін Қазақ х-ғы іс жүзінде жеке-жеке хандық-ға бөлінді. Осы кезеңде Қазақ х-ң сыртқы жағд. да, шиеленісе түсті. Жоңғ.шапқ-ғы күшейді.XVIII ғ-ң 20 ж-ң соңы мен 30 ж-ң басындағы жеңістер-ң нәт-де жоңғ-р қазақ-ң біраз жерін босатуға мәжбүр болады. Қазақ-р осы шайқ-да біріксе ғана біртұтас күш ретінде елі мен жерін қорғауға шамасы жететінін көрсетті. Алайда, Ұлы хандық билік үшін күрес қазақ-ды тағы бөлшектеді. Ұлы хандықтан үміткер Кіші жүзден-Әбілқайыр, Орта ж-н-Сәмеке өздерін елеусіз қалдырды деп, Аңырақайдағы жеңістен соң шайқас алаңын тастап кетіп қалды. Осы ішкі алауыздық-ды, қырқысу-ды пайдал-н жоңғ-р қайта шабуылға кірісті. Осындай қиын-қыстау жағдай Әбілқайыр ханды Ресей мем-ті сияқты одақтас іздеуге мәжбүр етті.1730 ж жазда Әбілқайыр Уфа наместнигі арқ.Петербургке С.Құндағұлұлы иен Қ.Қоштайұлын елші етіп жіберіп, Ресей имп-ң бодандығына қабылдауды өтінеді. Хатында Ә.хан Орта ж/е Кіші жүз қазақ-ымен түгел Ресей бодан-н қабылдайтынын атап көрсетті. Ә.-ң өтінішін қабылдау-ң себ-і орыс патшасы I Петр-ң XVIII ғ басында Қазақ х-ғы тур.айтқан пікірінен белгілі: “...барлық Азия ел-і мен жер-іне кірудің кілті мен қақпасы дәл осы орданың өзі ғана, осы себептен де солар арқ.барлық Азия елдерімен қатынасатын жолымыз болуы үшін қазақ ордасы Ресей-ң қол астында болу керек”.Осы мақсатта ол қазақ жеріне 1713-1720 жж. Бірнеше экспедиция-р жібереді. Алғашқысын 1713ж. князь Александр Бековия-Черкасский басқарды. 1715 ж. И.Д.Бухгольц экс-сы жасақталды.1731 ж 19 ақпанда Ресей-ң патшасы Анна Иоановна қаз-ды Ресей бодандығына қабылдау жөніндегі құжатқа қол қойды. Бұл құжатта былай деп жазылған: 1-ден, қазақ-р патшаға берік болма ж/е салық төлеп тұруға уәде берсе, 2-ден, Ресей азамат-ы қазақ-ды ренжітпесе, қорлық көрсетпесе, 3-ден, қазақ-ға біреулер шаб.жасаса, Ресей имп-сы оларды өз азамат-рындай қорғаса, 4-ден, тұтқынға түскен орыс азамат-ын қайтарып, башқұрт ж/е қалмақ-мен тату боламыз деп қазақ-р уәде беріп отырса, біз оларды Ресей имп-ң қол астына аламыз да, оның боданы деп есептейміз. Осы грамотаны қаз-ға жеткізу үшін 1731ж 31 сәуірде Ресей Кіші жүзге Сыртқы істер коллегиясы-ң тілмәші А.И.Тевкелев бастаған арнайы елшілік жіберді. А.Тевкелев елшілігі 1731 ж 5 қазанда Ырғыз өз-ң бой-ғы Майтөбе деген жерде отырған хан аулына жетеді. Алғашқы келіссөздерде-ақ Әбілқайыр х-ң өтірігі шыға бастайды. Ол тур. П.И.Рычков: “Тевкелев ордаға келгенде, халық ханға “мұндай мәселені бізбен ақылдаспай жалғыз шештің” деген мағынада көптеген ауыр айыптау-р тағып, соған байл-ты аса зор кедергі-ге жолықты”, - деп жазды. Ә.хан Ресей патшасына өтініш жасау себеп-ін де атайды. Олар, 1-ден, ел ішінде беделден айырылған хандық билікті орыс патшасы-ң қолдауына сүйене отырып, қайта жандандыру ниеті-ң бар екендігі болса; 2-ден орыс әкімшілігінен казак әскер-нің, башқұрт пен қалмақтар-ң қазақ ауыл-ына шаб-на тыйым салуды өтініп, сол арқ. қазақ-ға негізгі қарсыласы жоңғ-р қалмақ-мен күресуге мүмкіндік туғызу еді.1-ші болып бодандыққа Әбілұайыр ант берді, оған Бөкенбай ақсақал, содан соң Есет батыр қосылды. Сол арада адалдыққа 27 ақсақал ант берді. Сонымен қаз-гі кейбір басылым-да жазылып жүргендей бастапқыда антты 27 емес, ханна басқа 29 адам бекітті.Ресей патш-ғы қазақ ханд-н түгел өзіне қарату мақ-да бұл өлкеге бірнеше экспедиция жасақтады. 1734ж мамырда қырғыз-қайсақ экс-сы құр-ды. Көп кешікпей оны Орынбор экс-сы д.а. Ол экс-ны сенат-ң обер хатшысы И.К.Кириллов басқарды. Ол өлген соң 1737 ж Н.Татищев келді. Бқл экс-ң мақсаты Кіші ж/е Отар жүздегі ықпалды Шыңғыс ұрпақтары-ң бадандығын нығайту болды.1735 ж Ор өз-ң бой-да Орынбор бекінісі сал-ды. Орынбор ген-губеранторы И.И.Неплюев бұдан былай қазақ қоғамындағы хан-р билігін әлсірету, осы мақ-та жалпы қазақтық хандық билікке ұмтылған бірде-бір сұлтанға қолдау көрсетпеу,хандық билікті біржола жойғанға дейін сайланған бірлі-жарым хан-ды патша грамотасы арқ. бекітіп отыру, сөйтіп хан лауазымын орыс әкімшілігі-ң шенеунігі дәрежесіне түсіру ұстанымын ұсынып, патша кеңсесін осы жолға салды. Мұндай саясат-ң астарында қазақ қоғ-да енді қайтып бір орт-қа бағ-ған билікті болдырмау, сөйтіп қазақ билеуші-і топ-ы арас-да өзара тынымсыз бақталастық күрес туғыза отырып, соңғы шешім қабылдау ж/е “төрелік тұжырым шығару” құқын орыс әкімш-к орын-ң қолына беру пиғылы жатты. Бұл кез империялық жүйе-ге тән саясат-ң көрінісі еді.1740ж Қытаймен бейбіт бітім жасаған жоңғ-р 1741 ж Орта жүз қазақ-ң жеріне басып кіреді. Күтпеген соққыны қазақ-р қайтара алмай, Кіші жүз жеріне шегінуге мәжбүр болады. Әбілқ. хан дереу Ресейден әскери көмек сұрайды. Бірақ Ресй имп-сы көмек көрсетпейді, өз азамат-ы ретінде санап, сыртқы жаудан қорғамайды. Бұл жерде Ресей-ң екіжүзді саясаты қөрінеді ж/е Орта ж-ң Ресей протекторатын қабылдауы жай ғана сөз жүзінде қалып, ешқандай саяси мағынасы болмаған деп айтуға болады. Ресей имп-сы Қазақ х-ң күшеюін н/е біртұтас болғанын қаламады. Себ-і, ондай мем-ті бағындыру қиын болатынын түсінді. Сон-тан Ресей қазақ билеуші-рін бір-біріне айдап салу ж/е түрлі сыйлық-р мен атақ-р таратып, өз мақ-на пайданлану, қазақ жерін Ресей имп-ң отарына айналдыру саясатын ұстанды.XVIII ғ-ң 30-40 ж-ры-ақ Кіші ж/е Орта жүз қаз-ң Ресей протекторатын қаб-на қарамастан, олар-ң бағынуы нақты болмады. С-бі, қазақ билеуші-і бұл кезде жоңғ-мен қырғи-қабақ соғ-та еді. Оның үстіне Қ-тан шекарасында күшті Цинь имп-ң пайда болуы күрделі саяси жағд-ң тууына ж/е қаз-ң Ресей ықпалынан шығып кету қаупіне әкеліп соқты. Жоңғ-ң шаб-н Ресей тиімді пайдалануға тырысты. Ресей әскери күшт-і Қаз-мен шекара айм-да бекініс-р салуды үдетті. XVIII ғ-ң 30-40 ж-ры Қ-ң солт-бат шек-да Верхнеяицкіден Звериноголов бекінісіне дей. созылған Үй бекініс шебін салды.Ресей имп-сы қаз-қ жерін отарлау саясатын барған сайын күшейтті. Шекаралық өкімет билеушісі И.И.Неплюев “бөліп ал да, билей бер” принципіне негізделген идеялары мен жоспар-ы қолданысқа кірді. Осылай 1730-1740 жж. Кіші ж/е Орта жүз билеуші топ-ң Ресей бодандығын қаб-уы нәт-де солт-бат Қ-тан жері Ресей имп-ң отарына айналды.

67.қ.ң Ресей имп-ң құрамына кіруінің 2-ші кезеңіне сипаттама.Ресей имп-ы қазақ жерін отарлау саясатын барган сайын күшейтгі. Шекаралық өкімет бил-сі ИИ.Неплюевтің "бөліп ал да билей бер" принципіне нег/ген идеялары мен жоспарлары қолданысқа кірді. Қазак руларьшын Жайыкқа, Жайық калашыгы мен бекіністерге жақын жерлерде көшіп жүруіне тиым салу туралы 1742 жылы 19 қазанда жарлық шыюгы. Кейін ол 1756 жылы толыктырылып, түгел Жайық пен Еділ арасьшда кдзақтарга көшіп-қонуга тиым салынды.1760ж Өскемен бекісінен Телец көліне дейін бекіністер салына б/ы.1761 ж Өск/нен Зайсанға дейін Бұқтырма шебінің бекіністері пайда болды.Осы алынған жер/ді шар.пен игерген кезде ғана бекітіп алуға бол\нын түсінген шекаралық өкімет орындары бұл ауд/ға ел қоныстандаруға белсене күш-жігер жұмс/ы.18ғ 60жж Алтайға Тобол губ-нан 2 мың шаруа мен әртектілер көшіріліп әк-ді.Сонымен бірге шек-лық өкімет органдары қаз-тың шек-қ ауд/дан ығыстырып тастау жөнінде шаралар қолд.ы. 1755ж Сыртқы істер алқасы Сібірдің өкімет орындарына қазақтар Ертістің оң жағына өткізілмесін деген нұсқау берді.1764 жылы қазақтардың Ертіске 10 шақырымнан және орыс бекіністерінен 30 шақырымнан жақьгн жерде көшіп жүруіне мүлде тиым сальшды. Осылай Кіші және Орта жүз билеуші топтарының Ресей бодандыгын кабылдауы нәтижесінде солтүстік-батыс Қ. жері Ресей империясынын отарына айналды.

68. Қ.ң Ресей империясының құрамына кіруінің үшінші кезеңіне сипаттама беріңіз XIX ғ. 20-50-і жж. 19ғ 20-30ж Ресей ОртАзия мен Қ/да өз ықпалын одан әрі нығайтуды басты міндеті деп санады.Қ/ң Ресей мен ОртАзия,Қытай арасында орн/ы Қ/ды отарлауды тездетті. Осы мақсатпен 1822ж «Сібір қырғыз/ы туралы» авт Сперанский, 1824ж «Орынбор қырғыз/ы туралы» авт Эссен жарғы қаб/ды. Осы жарлық нег/де орта,кіші жүзде хандық билік жойылды.Жарғы б/ша о.ж аумағы БатСібір генрал-губ/на бағынып,орт Тобыл,1839ж бастап Омбы болды.Жарғы/ң басты мақсаты: Қ/ң солт-шығ өңірінде әкімш,сот,саяси басқ/ды озгерту,рулық-феод/қ тәртіп/ді әлсірету,о.ж/гі хандықты жою. Әкімш құрылымы: Округ(15-20болыс)басқ-аға сұлтан – болыс(10-12ауыл)басқ-болыс сұлтаны - ауыл(50-70шаңырақ)басқ-ауыл старшыны.Сот ісі 3ке бөлінді: қылмыстық, талап ету,шағым айту.Сауда байл/к кеңейтуге мүм/к туды,ақсүйек/ң артықш/на,билеуіне шек қойды. Реф/ң сал/ы: Қ/ды басқаруды жеңілдетіп,өзара рулық қырқыс/ға соққы берді,өлкені шар/қ жағынан игеруге қолайлы жағд жасалды,Ресей/ң отаршыл саясатын кеңейтуге жол ашты,хандық билік жойылды.Ал әкімш құрылымы: бөліктер(бат,орт,шығ),басқ сұлтан – дистанция,басқ ру шонжар/ы,ауыл – басқ ауыл старшыны.Сал/ы: орт басқару нығайтылды,таб байл/н кең игеруге мүмк туды.Ол кезде ұ.ж Қоқан ханд/а қарады.Қаратай,Арынғазы,Жоламан Тіленішұлы баст көтер/р болды.1836-38ж Исатай мен Махамбет,1837-47жж К.Қасымұлы баст/н көтерілістер осы отарлау саясатына қарсы күресті.Бірақ барлығы көтерілісші/ң сатқындығы,қарудың аздығы сал/н жеңіліс тапты.19ғ 50ж Ж.Нұрмұхамедұлы бастаған Сыр қазақ/ң Хиуаға қарсы көтер/с болды.1836-38ж көтер/ң нәт/де салық мөлш/не шек қойылды,патша үкіметі қазақ старшын\н санасатын болды,әртүрлі хал\ң отарға қарсы бірігіп күресу/ң негізі қаланды.

69.Қ.ң Ресей империясының құрамына кіруінің соңғы кезеңі (XIX ғ. 50-60-ы жж.): Қаз-ң Ресейге қосылуына көптеген саяси-эконом-қ аяғы шарт-р б-ды. Орыс үкіметі өзі-ң шекарасын Шығыста ұлғайтқысы келді. Ресейде мемлекет-к билік-ң күшейуімен қатар Шығыс мемлекет/рімен, керші жатқан халық-рмен сауда айырбас жасауға және өзге де қарым-қатынас.рды дамытуға мүмкіндік туды.Қаз-ң Ресейге бодандығы ХVIII ғ. 30-шы ж.ж басталып, ұзақ және күрделі үрдістен кейін ғана XIX ғ-ң 60 жж. аяқталды. Қаз.жүз/рі-ң қосылуы әртүрлі ішкі саяси жағдайда іске асты. Кіші жүз-ң көп және Орт.жүз-ң кейбір аудаң/ры Ресейге XVIII - XIX ғғ. басында қосылды. Патша-қ империя Орт.Азияға байланысты алға қойған стратегия-қ мақсат/рына жету үшін Орт.жүз-ң үлкен бөлігін және Оңт-к Қаз-ң қала-қ белігін еш аяушы-қ көрсетпей, қатаң әскери күшпен бағындырды. Ресей Оңт-к Қаз-нды ж.е Орт.Азияны жаулап саясатын Ұлы Брятания империясымен болған бәсекелестікпен түсіндіреді. Қ-ң Ресейге қосылуы 3 кезеңнен тұрады:1-ші кезең XVIII ғ. 30-шы ж/рынан басталып 19 ғ. 20-шы ж/рына дейін. Бұл жүз жыл-қ-ң ішінде Ресей мен Қазақ хандығы-ң арасында протекторат қарым-қатынасы орнады. Ресей бекініс/рі мен шеп/рі қазақ жер-ң солт-к шекарасын жан-жақтан қоршады. Қаз.х/р-ң сырт.шаруа/на орыс билігі тығыз араласты ж.е бекітіп отырды.2-ші кезең - вассалитет кезеңі, XVIII г. 60-шы ж/ры аяқтадаы. О-ң негізгі көрінісі 1822 ж. қабылданган «Сібір қазақ-ры туралы Жарғы» мен 1824 ж.қабылданған «Орынбор қазақ/ры туралы Жарғы» осы жарғы/р-ң нәтижесінде хан-қ билік күшін жойып, Ресей бодандығындағы қазақ өлкесіңде округ/р мен бөлім/р ашылды. Округ басшы/ры - аға сұлтан/р мен сұлтан-правитель/р генерал-губернаторлык/рға бағынды. Өз кезегінде округ/рде болыстық-р мен дистанция/р ашылды.3-ші кезеңі таза бодандық, 1860-шы ж/ры басталады. О-ң негізгі белгісі Қаз жер-ң тұтастай Ресей империяс-ң құрамына енуі, облыс/рға бөліну, о/р-ң ез кезегінде уез/рге т.б. бөлінуі. Қазақ-ң саяси элитасы сұлтан/р мен би/р биліктен біржолата шеттетілді. Қазақ шару-ы Ресей-ң тауарлы-сауда қарым – қатнас/ры-ң орбитасына ене бастады. 130 ж-ға созылған қаз.- орыс жаугершілігі ақыры Қаз-ң онт-гі қала/рды жаулап алумен аяқталды.XIX ғасыр-ң 1-ші жартысындағы қазақ-ң ұлт-азат-қ қозғалыс/ры жеңіліспен аяқталып, Қазақстан-ң бүкіл территориясы-ң Ресей билігіне өтуіне алғы - шарт б-ды. Отаршыл/рға қарсы көтеріліс-р кейде партизан-қ, кейде ашық ұрыс түрінде болып отырды. Қазақ/р-ң жеңілуі-ң бірнеше себеп/рін көрсетуге б-ды: ол алдымен Ресей империясы-ң экономика-қ ресурс/ры қамтамасыз еткен орыс әскері-ң техн-қ қуатталығы, көптеген сұлтан/р мен би/р-ң сатқындығы, 3-шіден Кенесары қозғалысы кезінде Ресейге көмектескен Қаз-ң онт-к көрші/р-ң - Хиуа, Қоқан же қырғыз манап/р-ң саясаты. Кенесары өлгеннен кейін орыс әскер/рі 7-суды, кейін 60-шы ж.ж. оңт-к қала/рды басып алды (Ташкент, Шымкент, Түркістан, т.б.). Ресей үкіметі өзі-ң әкімші-к-саяси реформа/ры арқылы Қаз-ндағы дәстүрлі басқару жүйесін бұзып, көпшелі/рді құнарсыз жер/рге ығыстырып, Ресейден келген қара шекпен/рге үлкен жеңілдік берді. 1867-1868 жж «Уақытша Ережеден» кейін шексіз билікті алған отаршыл-қ саясаты кең етек жайды. Сонымен қатар Қаз-ң Ресейге қосылу-ң нәтижесінде қазақ көшпелі-рі айырбас және сауда қатынасын жасайтын мүмкіндікке ие б.ды, қазақ ауыл/рында сауда-ң даму барысында капиталис-к, өндіріс-к қатынас-р пайда бола бастады.

70. Абылай хан мемлекет қайраткері, саясаткер және дипломат АБЫЛАЙ (Әбілмансұр, Сабалақ)(1711-1781 жж.), ұлы мемл.т қайраткері, дипломат, саясаткер, 3 жүздің басын қосушы ұлы хан. Ханның аты атасының атымен ұқсас. Әкесі Уәли мен атасы Абылай мұсылманның қасиетті орталық/ң бірі Түркістанды билеген. Абылай тарих сахнасына 18ғ.ң 30ж.да көтерілді. Оның жасынан халқының азаттығы үшін ойрат/ға қарсы күреске белсене қатысуы жергілікті тұрғын/ арасында беделін көтерді. Көреген саяси қайраткер ретінде қалмақ/мен қатерлі соғыс/дан шаршаған қазақ/ң шиеленіскен ахуалын біршама бәсендету үшін диплом.қ жол/ды пайдаланып, қазақ-ойрат тартысының қарқынын басуға тырысты. Әбілкайырдың сыртқы саясаттағы, әсіресе Ресей тұрғысындағы шараларын толық құптамаса да, онын басты бағытының саяси астарын түсіне білді. 1740 ж. тамызда Орта жүздің ханы Әбілмәмбетпен, тағы да баска 120 старшынның қатысуымен Орынборға келіп, орыс үкіметінің қамқорына кіруге келісімін білдірді. Қазақ елінің тұтастығын сақтау мақсатында Цин империясымен де қарым-қат./н суытпады. Қарапайым сұлтан болса да Пекинге елшілік аттандырып, қазақ/.ң, жағдайын Ресейден тәуелсіз жағдайда шешуге ат салысты. Кытай мемл.мен қарым-қат./ды бір жүйеге келтіру арқылы Ресей тарапынан саяси қауіпті бәсеңдетті. Абылайдың қолбасшы, саяси қайраткер ретінде ерекше күшеюі 1738-1741ж қалмақ/ң жойқын шапқ.на қарсы күресте көзге түсті. Бір қақтығыста жекпе-жекте қалмақ қонтайшысы Қалдан-Сереннің баласы батыр Шарышты өлтірген 19 жасар Абылайдың ерлігі халық арасына тарап кетті. 20 жа­сын­да хан сай­ланған Абы­лай жар­ты ғ.ға жуық хан­дықты абы­рой­мен басқара­ды. Ол зер­делі са­ясат­кер, білімдар дип­ло­мат, да­рын­ды қол­басшы бол­ды. Оның көзде­ген мақса­ты мем­л.ті нығай­ту еді. Ол сыртқы жа­улар­дан қорғану үшін 3 жүзді біріктіруді жүзе­ге асы­ра бас­тай­ды. Жоңғария әлсіреген сайын Абылайда Ресейден ығысып, Пекин сарайына жақындады. Көреген мемл.к қайраткер Ресейден төніп келе жатқан кауіпті дер кезінде түсінді. Сұлтанның ендігі саясаты жонғар-қытай тартысынан қазақ елін алыстау ұстап, елдің дербестігін толық қалпына келт.п, Шығ Түркістанмен іргелес өңірдегі ойра/ң уақытша билігінде қалған жер/ді кайтадан қайтару еді. Осы мақсат үшін қытай әскерімен соғыскан Абылай дипл.қ айла-амал/ды ұтымды пайд.п, өз максатына жетті. Әбілмәмбет ханның Түркістан өлк.не көшіп кетуі Абылайдың мемл. қайраткері ретіндегі беделін арттыра түсті. Ақ киізге көтерілмесе де, сұлтан мемл.аралық қарым-кат/да, қазақ жұртының өз ішінде хан ретінде танылды. 18ғ.ң 40ж.да Абылайдың көш-конысы Есіл өз.і бой.да, Көкшетау өң.де, Ертістің жоғ. ағысында орн.ты. Орта жүздің ру/н жақсы білген, шегедей кадағалап билеген Абылай тез арада Ор.қ Азиядағы ең беделді қайраткер ретінде белгілі болды. 1740 ж.тамызда ол Орта жүз ханы Әбілмәмбетпен, т.б. 120 старшынмен Орынборға келіп, орыс өкіметінің «қамқорына» кіруге келісімін білдірді. Сонымен бір мезгілде қазақ халқының тұтастығын сақтау мақсатында Шың империясымен де қарым-қат.н суытпады. Петербург пен Пекинге елшілік/ аттандырды. Ол Ресей мен Қытай имп.ң өзара қайшылық/н қазақ хандығы мүддесіне пайд.п отырды. 1778ж қыста II Екатеринаның талабымен Көкшетаудағы ханның аулына жіберілген капитан Бреховтың миссиясы сәтті аяқталды. Абылай Ресейдің сый-құрметінің астарын түсінді. Капитан Брехов Абылайды 3жүздін ханы, халық басын иген мемл қайраткері болғанын растады. Ырық/на көнбей, өзінің хандық билігін күшейте бастағанынан қауіптенген Ресей мемл.ті оны биліктен тайдырудың жоспарын ойластырды. Сібір шек.қ шебінің командирі ген-майор Огарев күш жұмсап, Көкшетау өңіріне әскер төгіп, хандыкты Абылайдан тартып алудың жоспарын ұсынды. Халықтың кең қолдауынын нәт.де ол залымдық пікір жүзеге аспады. Абылайдың хандық мемл.ті барлық билеудің, басқарудың жүйесі қалыптаскан біріккен феодалдық ел болды. Қырғыз/ды, қоқандық/ды, еділ қалмақ/н, ойрат/ды сан рет талқандауы оның ірі қолбасшылық, саясаткер қасиетін де айқындады. Ол бірнеше тілді білді, кытай тілінде жазды, еркін сөйледі. Абылай 69-дан аса бергенде, сындарлы саясатшы, сарабдал мәмілегер ретінде ол көрші мемл./ң бәрімен арақашықтықты сақтай отырып, терезесі тең байланыс жасай білген көреген басшы. Жоңғарияға қарсы азаттық күрестегі, халықтың басын біріктірудегі рөлін, Ресей және Қытай мемлекет/мен дұрыс дипл.қ қатынас орнатып, іс жүзінде елдің дербестігін сақтап қалу қайраткердің арманы еді.

71.Е.Пугачев бастаған көтеріліске Кіші жүз қазақтарының қатысуы және оның себептері. Ресейдегі Е.Пугачев бастаған көт-с қатыгез басыбайлылық тәртіпке қарсы бағытталса да, оған үлкен ынта-жігермен және үмітпен Еділ-Жайық бойындағы башқұрт, татар және қ-қ/ да қатысты. Ор жүз, әсіресе Кіші жүз қ-қ/ы патша үкіметінің жер мәселесіндегі отаршыл саясатына қарсылық танытып, шар-р көт-е қосылды. Пугачев үндеуінің Кіші жүзде таралуы қ-қ/ды стихиялы түрде көтеріліске тартты. Халық жасақтары билеуші топ/дың қол астына шоғырлана бастады. Өйткені патша үкіметінің Жайық,Ертіс өзен/інің оң жағасындағы шұрайлы жер/ді орыс-қ-қ/ға беріп, қ-қ/дың бекініс/ орналасқан өңірге жақындауына тыйым салуы халықтың ашу-ызасын тудырды. Ал Пугачев болса езілген халық бұқарасын «жермен қамтамасыз етуге» уәде берген еді. Кіші жүздің ірі ақсүйек/і — Ералы мен Досалы, Айшуақ сұлтан/ көтерілісті қолдады, тіпті 1773ж 17 қарашада Нұралының өкілі Зәбір молда Пугачевқа арнайы сыйлықты табыс етуге аттанды. Одан Пугачев Кіші жүз қ-қ/ының көмегі ретінде әскер жіберуін сұрайды. Нұралы, бір жағынан, Пугачевқа қылыш, шапан, арғымақ сыйлай отырып, екінші жағынан, Орынборға көтеріліс қимыл/ы туралы хабарлап отыруды да ұмытқан жоқ. Пугачев көтерілісі Жайық қалашығы ауданында басталды. Ол негізгі күшімен Жайық бойымен жоғары жылжиды.Форпост, қамал/, соның ішінде Илецк қалашығы Пугачевқа ұрыссыз беріледі. Көтеріліс Қаз-ң солт-бат қамтып, өлкенің негізгі әкімшілік және әскери орталығы — Орынборды қоршауға тырысты. 1773ж 5 қазанда 2500 адам, 20 зеңбірекпен қамалды алуға ұмтылды. Оған башқұрт халқының батыры Салауат Юлаев, Оңт Орал зауытының жұмысшы/ы қатысты. Орынборды қоршау кезінде тама, табын, жағалбайлы ру/ынан шыққан қ-қ қолдары Пугачев жасағына белсенді қолдау көрсетіп, орыс бекінісіне шабуыл жасайды. Досалы сұлтан өзінің ұлы Сейдалыны бас етіп, Пугачевқа көмек ретінде топ жөнелтті. Дерек/ге қарағанда, Орынборды қоршау кезінде 2 мыңға жуық қ-қ/ бекініс/ді шабуылдауға қатысқан. Орта жүз ру/ынан келген топ/ Орынборды қоршауға, Илецкіні алуға қатысты. 1774ж Орынборды қоршау тоқтатылды. Енді Нұралы хан езінің патша үкіметін қолдайтындығын неғұрлым ашық көрсете бастады. Көт-с ошағы Кіші жүзден басқа жаққа ауысқаннан кейін де қазақтардың патша үкіметі бекініс/іне шабуылы тоқтамады. Тек 1774ж жазда осындай 240 шабуыл жасалынды. 1775ж қаңтар айында Нұралы хан патша үкіметінен қ-қ жайылым/ына жазалау жасағын жіберуін сұрап өтініш білдірді. 1775ж ақпанда 300 орал-қазақ әскері, 500 башқұрттан тұратын Мансуров бастаған жазалау жасағы Гурьев пен Орал қаласынан шығып, Кіші жүздің ортасына бет түзейді. Осы кезде С. Датұлы халық көтерілісінің басшысы ретінде сахнаға шығады. Көт-с тоқтатылғаннан кейін II Екатерина Жайық өзенін Орал, Жайық қалашығын Уральск деп өзгерту жөнінде шешім қабылдатады.

72.Сырым Датұлы басқарған Кіші жүз қазақтарының көтерілісінің себептері, барысы, ерекшеліктері.Көтеріліс.ң алғышарттары:*Кіші жузде хандық биліктің әлсіреуі*ақсуйек.ң бір бөлігінің патша ук.саясатын қолдамауы*Қазақ.ң Жайық.ң сол жағасына өтуді бақылайтын Орал шекаралық басқармасы.ң құрылуы*1744 ж құрылған Орынбор губерниясының таратылуы*Орыс помещик/і мен Жайық казак әскері қазақ/ды мазалауын қоймауы.Қозғ.куш/і:шаруа/,старшын,би,ру басшы/ы.Көтеріліс аумағы:Еділ*-Арал теңізі.К.ң басты мақсаты:ғасыр/ бойы қалыптасқан жерді қалпына келтіру *Орал казак әскер.ң қазақжерін басып алуын тоқтату.*Нұралы хан мен сыбайлас/.ң озбырлығына шек қою.К.с басшысы:Байбақты руының старшыны-Сырым Датулы.1784ж Сырымның Орал казак әскерімен кескілескен урысы басталды.1784ж Сырым тобы 1000 адамға жетті.1785ж көтерілісті басу ушин генерал-майор Смирновтың тобы жіберілді(300 казак 2000 башкурт)1785ж наурыз-көтері.ге қарсы 1000-нан астам казак тобымен Колпаков пен Пономарев аттанды.Жем өз бой.да шоғ.әскер саны 7000 ға жетті.1785ж наурыз-майор Назаров басқаруымен 405 Орал казак.ы Табын руына шабуылдады.Сырым тобы Сахарная бекінісіне шабуылдады.Нұралы хан.ң ашық турде патша ук.н жактауы феод.қ топтар арасында жік туғызды.1785ж жаз-Кіші жуз старшын.ң съезі Нұралыны тақтан тайдыру жөнінде шешім қаб.ды.1785ж куз-старшын/ енді талап етті.Кіші жузң 20жуык руы оны айыптады.Қозғ.ң 1-ші кезеңі аяқталды,1786жУфаға жер ауд.ды,1790ж кайтыс болды.Барон Игельстром хандық билікті жойып,отарлауды тездетуді әкімшілік билеуді іске асыру ушін жоба усынды.Жоба.б.ша Кіші жузде қазақ.ды билеу Шекаралық сотқа тап.ды.1786ж Орынборда Шек. Сот құрылды.К.ң жаңа кезеңі.ң шығуына әсер еткен жағдай:1791ж Орск маңында Ералыны хан етіп сайлау*1792жСырым Ресей имп.на карсы ашық күрес жариялад.1794ж-Ералы хан кайтыс болып,1795ж Есім хан болды.Сырым.ң карсылығын туғызды.1797ж17 наурыз есімнің хан сарайына шабуылы кезінде Есім хан өлтірілді.1797ж күз- полковник Скворкин тобы Сырымды кудалауды бастады.1797ж-Төменгі Жайық бойындағы феод.қ топ/ Қаратайды хан көтерді.1797ж күз- патша ук.і Айшуақты хан сай.ды.1797ж-Қаратайдың қуғынынан құтылу үшін Сырым Хиуаға өтіп кетті.1802ж Хиуада қайтыс болды.Жеңілу себеп.і:қазақ феод.ы мен старшындық топ.р арасындағы алауыздық.*руаралық қайшылық*көтерілісші.ң нашар ұйымдастырылуы*қару –жарақ.ң аздығы*Сырым.ң көтеріліс.ң әр кезеңінде мақсатын өзг.п отыруы.Тарихи маң.ы:*Еділ.ң шығ.ғы ірі халықтық сипаттағы көтеріліс.*Руаралық қайшы.ң басты мақсатқа жетуде зор кедергі болатынын дәлел.ді.патша ук.ң отарлау саясаты.ң тупкі мақсаты Жайық өң.н басып алу екенін д.ді.Қазақ өлкесіндегі ең ұзақ көтеріліс 14 ж.ға соз.ды.К.ң нәтижесі: 1801ж 11 наурыз – патша ук.і қазақ ру/ына Жайық.ң оң жағасына өтуге рұқсат берді. 73. XIX ғ. Басында Бөкей хандығының құрылуы. Бөкей хандығының құрылуы - 1801 жылы Еділ мен Жайық аралығына Кіші жүз қазақ/ының бір бөлігі көшіп барды. 1812 жылы онда Бөкей хандығы құрылды. Ол 1845жылға дейін өмір сүрді.XVIII—XIX ғасырлардың аралығында Кіші жүз қазақ/ының бір бөлігі Жайықтың оң жағалауына өз бет/інше жаппай көше бастады, Мұның бірнеше негізгі себеп/і бар еді.Біріншіден, шекара шебіне таяу аймақтарда отырған қазақтар мал жайылымынан қатты тамшылық көрді. Патша үкіметі олардың жер жөніндегі өтініш/іне құлақ аспады. Мұның өзі орыс отаршылдығына қарсы жаңадан көтерілістер тудыра бастады. Қазақ/дың Қытайға қарай көшіп кету ықтималдығы пайда болды.Екіншіден, қазақ/ өздерінің бұрынғы ата қонысына қайтып баруға тырысты. Ал ол қоныстар Ресеймен шекаралық шептің ішкі жағында қалып қойған болатын. 1771 жылы Еділ қалмақ/ының елеулі үлкен тобы Шыңжаңға көшіп кеткеннен кейін Еділ мен Жайық аралығында босап қалған жерлер болды.Үшіншіден, Сырым Датұлы бастаған көтеріліс күшпен басып-жаншылған соң оған қатысушы/ға сұлтандар мен ханның тарапынан қатты қысым көрсетіліп, қуғын-сүргін жиілеп кетті.Төртіншіден, Пугачев пен Датұлы бастаған көтеріліс/ аяусыз басып-жаншылғаннан кейін патша үкіметі бұрыннан белгілі«бөліп ал да, билей бер» деген империялық пиғыл принципі бойынша біртұтас Кіші жүзді әлсіретуге тырысып бақты, Әбілқайыр ханның ұрпақ/ы болып табылатын бірнеше топтың арасында тақ таласын шиеленістіре түсті.Хан тағынан негізгі үміткерлердің бірі Бөкей сұлтан болатын. Бірақ 1797 жылы қартайған Айшуақ сұлтан Кіші жүздің ханы болып шыға келді. Шыңғыс ұрпақ/ының арасындағы қарым-қатынас шиеленice түсті. Мұндай жағдайдан шығудың бірден-бір жолы Жайықтың оң жақ бетіне көшіп бару ғана еді. Бөкей хандығының негізін қалаған Бөкей хан 1815 жылғы 12 мамырда қайтыс болды. Ол өзінің көзі тірсінде хан атағын өз ұрпақ/ының мұрагерлікпен иелену құқығын белгілеп, бекітіп қойған еді. Оның өсиеті бойынша, хан тағы оның ұлы Жәңгірге қалдырылған болатын. Бірақ ол әлі небары 14 жаста еді. Сондықтан ол ер жетіп, кәмелеттік жасқа толғанша хандықты Шығатай сұлтан билеп тұрды.Жас мұрагерді тәрбиелеуді патша шенеуніктері өз қолдарына алды. Жәңгір ер жетіп, кәмелеттік жасқа толғанша Астрахан губернаторы Андреевскийдің үйінде тұрды, сол кездегі үлгілі саналатын білім мен тәрбие алды. Ол хан тағына тағайындалар кезге дейін жан-жақты толық әзірліктен өткен билеуші болып та үлгерген еді. Жәңгір қазақ тілімен қатар орыс, араб және парсы тілдерін білді. Ішкі Орданың немесе Бөкей хандығының құрылуы қазақ халқының тарихында орасан зор рөл атқарды. Кіші жүз қазақтарының бір бөлігінің күш-жігер жұмсауымен қазақтар Жайық өзенінің оң жақ бетіндегі бдерінің бұрынғы атамекеніне қайта қоныс аударып, бекініп алуының, кейінірек дәстүрлі қазақ жерінің бір бөлігін біржола иемденіп қалуының сәті түсті. Жәңгір хан Ішкі Ордада хан билігін сақтап қалды, сол арқылы Қазақ мемлекеттілігінің 1845 жылға дейін өмір сүруін қамтамасыз етті. Жәңгір ханның ағартушылық және реформаторлық қызметінің арқасында Еділ мен Жайық арасындағы қазақтар өздерінің әлеуметтік-экономикалық және мәдени-ағарту сала/ында елеулі табыс/ға кол жеткізе алды. Сонымен қатар жер мәселесінің асқынуы И. Тайманұлы мен М. Өтемісұлы бастаған халық-азаттық көтеріліске алып келді.

74. Бөкей ханд-ғы Исатай Тайманұлы және Махамбет Өтемісұлы бастаған көтерілістің себептері, барысы, ерекшеліктері.І. Көтер-ң себ-і мен сылтауы. Бөкей ордасы тікелей патшаға Петербургке бағ-тан, онда қазақ өзгеше мынандай басқару жүйесі болды: Жерге жеке меншік енгізілді; Салық түрлері көбейтілді (салық мөлшері 10-50 мың сом);1827ж. 12 биден тұратын «Хандық кеңес» құрды.1833ж. Жәңгір туысқаны Қарауылқожаны Каспий бойы рул-ына билеуші етіп тағайындады. 1836ж. Жасқұс деген жерде хан сарайын салу бас-ды. Қосымша салық енгізілді. ІІ. Көтер-с барысы.1836ж. – беріш руы, Жайық бөлімі-ң старшын-ы Исатай мен Махамбет хан бұйрық-ын орындаудан бас тартты. Олар-ң қол астына қосымша 20 ауыл көшіп келді.1837ж. қазан. - Көтерілісші-р Балқы би-ң (Жәіңгір-ң досы) ауылына шаб жасады.1837ж. қараша. – Тастөбе деген жерде 3500-дей көтер-ші полковник Геке бастаған зеңбірекпен қаруланған отрядтан жеңілді. Көтер-ң басым бөлігі ауыл-ына тарады. Исатай мен Махамбет жанында азғантай серік-і қалды.1837ж. желтоқсан – Исатай мен Махамбет Жайық-ң шығ-на қарай жасырын өтіп кетті. Мақсаты – Кенесары көтер-не қосылу.1838ж. шілде – Ақбұлақ деген жерде ақырғы шайқас болды. Махамбет қоршауды бұзып өтіп, көтер-ті жалғастыра берді. Хиуа ханынан көмек сұрап ала алмаған Махамбат көтер-ті тоқтатып Қараой деген жерде жанұясымен жеке үй болып отырды.1846ж. – Махамбетті Баймахамбет сұлтан-ң жіберген адам-ы жауыздықпен өлтірді.Көтер-ті басуға көмектескені үшін Баймахамбет сұл-ға, т.б. билеуші-ге әскери атақ-р мен сыйлық-р берілді. Көтер-ді жазалауды Перовский-ң бұйрығымен Геке ұйымдастырды.Истайды 1812ж Бөкей хан беріш руы-ң старшыны етіп тағайындады.1814ж. – Орынбор билеушісі Исатай-ң старшындығын бек-ті. 1817-1823ж. – Исатай Орынбор губернатор-ң жаласымен сотқа тартылды.1804 – 1846ж. – Махамбет өмір сүрген ж-р.1824 – 1829 ж. – Махамбет Жәңгір хан-ң баласы Зұлқарнайға ақылшы болып, Орынборда тұрды.1829 ж. – шаруа-р көтер-не қатысқаны үшін түрмеге қамалды. ІІІ. Бөкей орда-ғы толқу-р.1842ж. – Жәңгір хан саясатына қарсы ордада жаңа қозғ. баста-ды. Басшы-ы: Аббас Қошайұлы, Лаубай Мантайұлы.1844 ж. – Аббас пен Лаубай тұтқындалды.1847 ж. – Лаубай түрмеде өлді, Аббас Лефляндияға қара жұмысқа айдалды.Көтер-ң тарихи маңызы.И.Т. мен М.Ө. басқарған көтеріліс-ң орасан зор тарихи маңызы болды. Бұл патша өкіметі құрған жаңа әкімшілік-аумақтық бірлік-ң аумағында қазақ-ң отаршылдыққа қарсы ірі баскөтеруі еді. Оның ұлт азаттық сипаты басым болды. Көтер-с аяусыздықпен басылғаннан кейін де жалғаса берді. 1842ж Жәңгір ханға қарсы Аббас Қошайұлы мен Лаубай Мантайұлы бастаған баскөтерулер болып өтті.Жәңгір хан көтер-ң кейбір талап-ын орындауға мәжбүр болды.Атап айтқанда, халықтан жиналатын алым-салық төлемін едәуір жеңілдетті. Патша үкіметіне наразылық білдірген старшын-ң пікірімен санасу керектігін түсінді. 75.1822-1824 ж.ж. Сібір және Орынбор қазақтары туралы Жарғылар. 1822 ж«Сібір қырғызд.ң жарғысы»(Cібір ген.-губерн.ры Сперанский мен көмекшісі Батеньков1822 жылғы 22 маусымда патша «Сібір губернияларына арн.ған мекемелер», «Бұратаналарды басқару туралы жарғы», «Қырғыз-қайсақтары» басқару туралы жарғы, этаптар туралы жарғы, жер міндеткерлігі туралы ережелер, астық қорлары, шаруалар мен «бұратаналар арасындағы борышкерлік міндеттемелер» тур. ережелер үшін негіз болған 10 заңды бекітті «Сібір... мемкемелеріне» сәйкес, азиялық Ресей 2 генерал-губернаторлыққа: орталығы Тобыл болған Батыс Сібір, орталығы Иркутск болған Шығыс Сібір генерал-губернаторлығына бөлінді. Біріншісіне Тобыл, соңғысының құрамына Томск губерниялары енгізілмекші болып ұйғарылды.Орта жүздегі дәстүрлі мемлекеттілікті таратып, хан атағын «мүлде артық» деп жойып жіберген үкімет Сібір қазақтары туралы жарғыға сүйеніп, басқарудың жаңа нысанын енгізді. 3-тарауға сәйкес, Оңт-бат Сібірді мекен-н қазақтар «көшпелі бұратаналар сословиесі» болып есепт-ді және тең құқықтарды пайд-ды, ал «сібір қазақтары елі» ең алдымен 1838 жылы Бат Сібір қаз-ын шек-қ басқару құрылғанға дейін Омбы облысына бағынып келген сыртқы округтерден құралды. Жарғымен міндеткерлік пен салықтардың жаңа санаттары енг/ді. Бұл орайда М. Сперанский мен оның төңірегіндегілер әдейі бесжылдық жеңілдік белгіледі н/е көшпелі хал/ң барлық санаттарын барлық алымдардан босатты; мұндай бетбұрыс бұрынғы феодалдық жүйе бойынша міндеткерлік атқаруға: көшпелі аудандарда зекет пен соғым, егіншілікті аудандарда ұшыр төлеуге дағдыланған халық наразылығының алдын алуға ұмтылысқа байланысты болса керек..Нәтижесі:- Қ.ды басқару жеңілдетіліп өзара рулық қырқыстарға соққы берілді.- өлкені шаруашылық жағынан игеруге қолайлы жағдай жасады.- Ресейдің отаршыл саясатын кеңейтуге жол ашты.- Хандық билікті жойды.- Округ(15-20 болыс,басқарушысы-приказ және аға сұлтан), Болыс (10-12 ауыл, басқарушысы-болыс сұлтаны) және ауылдан (50-70 шаңырақ, басқарушысы –ауыл старшыны) тұратын әкімшілік құрылым қалыпт-ы.- Сот ісі 3-ке бөлінді: Қылмыстық істер, талап ету, шағым айту 1824 жыл «Орынбор қырғыздарының жарғысы» (Орынбор генерал-губернаторы П.К.Эссен)1824 жылғы Орынбор қаз-ы туралы жарғы алғашқы патш-қ реформа ретінде, бүкіл дәстүрлі билік құрылымын қиратып, әлеуметтік-саяси және шаруаш. өмірдің барлық жақтарын қамтыды, қазақ қоғамы ішіндегі, ең алдымен патш/қ өзгерістерді, негізінен, қиналмай қабыл/ған шеп маңайындағы ауылдар арасындағы және кең далада еркін көшіп жүріп, көшпелі тәу/тің ең берілген жақтаушылары ретінде сұлтандардың, билердің ақыл беруі бойынша патш. өзгерістерге көнбегендер арасындағы онсыз да өткір қайшылықтарды тереңдетіп, Кавказдағы, Еділ бойының түркі тілдес аймағындағы және далалық табиғи ландшафты реформаның іске асырылуын белгілі бір дәрежеде қиындатқан Қ.ғы отаршылдыққа қарсы топтардың бірігуін күшейте түсті.- Орталықтан басқару нығайтылды.- Табиғат байлықтарын кеңінен игеруге мүмкіндік туды.-1824 ж кіші жүздегі хандық билік жойылды. -Жарғы б-ша Кіші жүздің әкімшілік құрылымы бөліктерге (батыс, орта, шығыс. Басқарушысы – сұлтан) оның ішінде Дистанцияларға (54, 1831ж басқарушысы- ру шонжарлары), оның ішінде ауылдарға (басқарушысы– ауыл старшыны) бөлінді. 76. ХІХ ғ. 20-жылдары Кіші және Орта жүздегі хандық биліктің жойылуы. О.ж\гі хан билігі\ң жойыла бастауы.О.ж\де 1817ж Бөкей хан,1819ж Уәли хан қайтыс болғаннан кейін патша үкіметі жаңадан хан тағайындап жатуды қажет деп таппады.1822ж БатСібір ген-губ\ы М.М. Сперанский жасаған ж\е Ресей императоры I Александр\ң жарлығымен бекітілген «Сібір қазақ\ы туралы жарғы» күшіне енді. Қ\ғы жаңа реф\ң ең басты мақсат\ң бірі О.ж/гі хан билігін біржолата жою болатын.Жарғы өзінің мазмұны мен мақсаты жағынан Қ/ң солт-шығ айм/н іс жүзінде Ресей имп/на қосып алып отарлауға бағытталған болатын. Сөйтіп О.ж/гі әкімш,сот ж/е аум\қ басқару жүйесі түбірімен өзг\ді. Басқ/ң округтық жуйесі енгізілетін болды.Сөйтіп жаңа округтар құрылды. Округтар болыс\ға бөлінді, ал болыстар ауыл әкімш\н тұрды. Әр округта 15—20 болыс, әр болыста 10—12 ауыл, ал әр ауылда 50—70 үй болатын болды. Сыртқы округтағылар Сібір қазақтары облысына біріктірілді. Жаңа әкімш бірлігі орасан зор аумақты алып жатқан Омбы обл\ң құрамына кірді. Томск ж\е Тобыл губерния\ы мен Омбы обл БатСібір ген-губ\на бағ\ды.орт Тобыл . Округ\ды сайланып қойылатын аға сұлтан, болыс\ды болыс, ал ауыл\ды - ауыл старшын\ы басқарды. Болыс сұлтан\ы мен ауыл старшын\ы әкімш, шар\қ ж\е полицейлік қызмет\ді қоса атқарды. Округтық приказ\ң нег мінд\і:округтағы халықтың қауіпсіздігін қамт\з ету;халыққа білім беруге қамқорлық жасау;тұрмыстық жағд мен шар\қ жұмыс\н жақсарту; қарақшылық тонауды, барымтаны ж\е өкімет билігіне бағынбау әрекет\не тыйым салу;өз бетімен кетіп, озбырлық жасауға жол бермеу;тергеуді ж\е сот істерін әділ жүргізу;діни наным-сенім\ге байл проблема\ды шешу;көпестер керуенінің жүріс-тұрысын бақылау ж\е ол\ң қауіпсіздігін камт\з ету;алым-салық жинау;егін ш\н дамытуға да қамқорлық жасауы тиіс болды. Патша үкіметі сауда-саттықты қолдап, көтермелеп отырды. Әрбір қазақ езінің өндірген енімін округ аумағында да, одан тыс жерлерде де сатуға құқықты болды. Сұлтандар сауда керуендерін шетелдерге де, Сібір шекара шебіне де жіберіп тұру қүқығын сақтап қалды. Тап осындай құкықты орыс көпестері де пайдаланды. Сыртқы округтарды басып өтетін сауда керуендерінен ешқандай да баж салыгы алынбайтын тәртіп орнатылды. Жарғы\ң жағымды жақ\ң бірі қазақ\ң балаларын Ресейдің ішкі аумағындағы губерния\ң оқу орын\на оқуға жібере алатындығы болды.1822 жылғы «Жарғы» аздаған өзгерістер енгізілген түрінде 60-ж|ң орт\на дейін қолд\п келді. жаңа округ\р құрыла бастады:1824 ж Қарқаралы ж\е Көкшетау,1831ж Аягөз,1832ж Ақмола,1833ж Баянауыл ж\е Үшбұлақ,1834ж Құсмұрын,1844ж Көкпекті округ\ы құрылды.1838ж патша үкіметі Сібір қазақтарын шекаралық басқару басқармасы құрылды.Кіші жүздегі хан билігінің жойылуы.О.ж/гі хан билігінің жойылуы К.ж/де тап осылай әрекет жасауды әлдеқайда жеңілдетті. Бұл кезде К.ж сұлтан/ң арас/ғы алауыздық әлі тоқтаған жоқ еді. Хан билігі әлсіреп, қол астындағы халық арасында беделінен айырылып тынған болатын. 1822ж Орынбор өлке/ң губ/ы П.К. Эссен Ресей астанасына «Орынбор қазақ/ы жөніндегі жарғы/ң» жобасын жөнелтті.Бұл кезде К.ж/де Шерғазы әлі де хан болып тұрған еді. Қазақ/ң шекара шебіне ж/е Орынбор өлке/ң ішкі округ/на шабуыл жасауы жиі-жиі қайталанумен болды. Орынбор өлке/ң бастығы ұсынған жоба толықтыра түсу үшін Азия комитетіне қайтадан жіб/ді. Жарғы/ң түпкілікті жобасын Ресей патшасы I Александр 1824ж көктемде біржолата бекітті. Шерғазы хан Орынборға шақыртып алынды. Оған ғұмыр/ң ақырына дейін ай сайын жалақы төленіп тұратын болды. Сөйтіп К.ж/гі хан билігі де жойылды. Бұл реф б/ша К.ж аумағы Жайықтың сырт жағ/ғы 3 округқа бөлінді. 1828ж ондағы әкімшілік бірлік/ң ат/ы өзг/п, Бат, Орт ж/е Шығ округ/ы д.а. К.ж/гі өкімет билігі Орынбор губ/на тікелей бағынатын басқ-сұлтан/ң қолына көшті.Басқ-сұлтан/ң атқ/н нег қызметі өз/не қарайтын халықты «тәртіп сақтайтын ж/е патша үкіметіне әрқашан адал әрі айтқанын екі етпейтін бағыныста» болатындай етіп ұстау еді. К.ж/гі ауыл старшын/н бастап, баск-сұлтан/ға дейінгі барлық лауазымды тұлға/ды Орынбор губ/ң өзі тағайындайтын болды. Сайлау жүйесі жойылды.XIXғ 20-ж/ғы реф/ң отаршылдық сипаты мен мәні күшті болғанына қарамай, олар қазақ даласында сауда-саттықты, денсаулық сақтау ісін ж/е халыққа білім беруді едәуір дамытуға оң ықпалын тигізді

77.Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің себеп/і, барысы, ерекшелік/і ж/е оның тарихи маңызы:Ресей импе-ң қазақ далас.ғы хандық билікті жоюы,шекара-қ аймақ-рда жаңа бекініс/ді салып, қазақ жер/н күштеп тартып алуды одан әрі жалғастыруы,қазақ қоғамында әлеу-к қатынас/р-ң шиелінісуі К. Қасымұлы-ң бастаған ұлт-азат-қ көтеріліс-ң шығуына себеп б.ды. Қазақ/р-ң ХҮІІІ-ХІХ ғ/рды болған барлық басқа ірі көтеріліс/рінен Кенесары көтеріліс-ң ерекшелігі, - оған 3жүз-ң бұқара халқы түгел қатысты. Көтеріліс-ң бүкіл халықтылығы, кең қанат жаюы, айқын көрінген саяси сипаты Кенесары көтерілісі-ң өзіне тән ерекшелігі еді деу к-к. Көтеріліске қатысушы ру/р-ң саны 1843-1845 жж көбейе түскен. Кенесарыны анағұрлым белсене қолдаған/р: Қыпшақ, Төртқара, Жағалбайлы, Табын, Тама, Бағаналы, Шекті, Алшын, Керей, Жаппас, Арғын рулары т.б. Кенесары көтерілісіне ру шонжар/ры – би/р ж.е басқа ірі феодал.р қатысты. Мысалы, Ш. Едігенов, Шорман Күшінов, Мұса Шорманов т.б.Кенесары 1837 ж көктемде, өзі көтеріліске шығар алдында, патша үкіметін Көкшетауда ж.е Ақмолада, яғни Кенесары-ң өзі-ң тұрған жерінде бекініс жүйесін салудан бас тарту қажеттілігіне көзін жеткізу үшін әрекет-р жасаған болатын. Бұл кезде Қоқан хан-ғы иелігінде көшіп-қонып жүрген Кенесары, осы мақсатпен патша үкіметіне арнап, наразалық білдірген бірнеше хат жолдады. «Ата – баба/рымыз мұра еткен, - деп жазды ол осындай хат/р-ң бірінде, - Есіл, Нұра, Ақтау, Ортау, Қарқаралы, Тобыл, Құсмұрын, Оралға дейінгі Тоңзақ т.б. қазіргі патша тұсында бізден тартып алынып, ол жер/рде бекініс/р салынып, сонысымен тұрғын/рды өте қиын жағдайға ұшыратуда. Бұл тек біздің болашағы-з үшін ғана емес, сонымен бірге бүгінгі өмір сүруімізге де қауіпті». Күткендей-ақ бұл хат/р жауапсыз қалды.Орт.жүздегі бытыраңқы көтеріліс ошақ/ры Кенесар-ң басшылығымен 1837-1838 ж/р аралығында біртұтас қозғалысқа біріге бастады.1838 ж.Ақтау мен Ақмола арасындағы разъезге Кенесары әскері шабуыл жасап, онда орн-н Симонов-ң отрядын талқандап, 10 пистолет, 9 мылтық, 13 қылыш, 7 найза, 495 мың оқ, 490 пистолет патронын же т.б. қару-жарақтарды қолға түсірді. 1838 ж-ң күзінде Кенесары сарбаз/ры патша үкімет-ң жазалаушы әскер/рімен бірнеше қарулы күреске түсті. Со/рдың ішінде айрықша кескілескен айқас мықты бекініс/р-ң бірі болып саналатын Ақмола приказы үшін б-ды. Оны аға сұлтан полковник Қоңырқұлжа Құдаймен.ң әскер/рі мен әскер старшыны Қарбышев басқарған жақсы қаруланған гарнизон қорғайтын. Кенесары қарсы жақт-ң едәуір әскер/рін тұтқындап, қару-жарақ/рды олжалады.1838 ж-ң аяғына қарай Кенесары Ырғыз бен Торғай жаққа көшті. Ол кезде бұл жер/р Орынбор әскери губернаторлығына қарайтын. О-ң ген.л-губер.ы граф В.А. Перовский еді. Ол көтерілісші/рмен ара-қатынасты бейбіт жолмен шешуге тырысты. Келіссөз/р барысынды В.А.Перовский уақытша келісімге келді. Ол б-ша Кенесары шекара шебіне шабуыл жасамауға уәде берді. Бұл тыныштық 1842 ж дейін созылды. Дегенмен, бұл кезде де Бат.Сібір отряд/рымен қарулы қақтығыс/р тоқталған жоқ.1841 ж.қыркүйекте қазақ-ң 3жүзі-ң өкіл/рі жиналып Кенесарыны ата-бабамыз-ң салты б-ша ақ киізге салып көтеріп, бүкіл қаз.хал-ң ханы етіп сайлады.Орынбор әкімшілігімен уақытша бітімге келген кезде, 1841-1842 жж.Кенесары Қоқан хандығы-ң қол астындағы қазақ жер/рін қайтару үшін күрес жүргізеді. Соғыс нәтижесінде, Созақ, Сауран қала/ры азат етіледі. Түркістанды қоршайды. Қоқан хандығы келіссөз жүргізуге мәжбүр б-ды.1842 ж.В.А. Перовский Петербургке қызметке кетіп, о-ң орнына генерал-губернатор б-п Обручев келді. Перовскийге қарағанда о-ң Кенесарыға ж.е арадағы мәселені шешуге көзқарасы басқа еді. Соны пайдаланып, Горчаков сол ж.Сотников басқарған отрядты К-ң ауылын шабуға жібереді. Сөйтіп, патша әкімшілігімен жасалған бітім Горчаков тарапынан бұзылды. 1843 ж.27 маусымында Николай І қазақ даласына көтерілісті басу үшін әскер жіберу туралы өкім шығарды. К-ң басын әкелген адамға 3000 теңге сыйылық жариялады. Патша әкімшілігі 1844 ж.көктемінде қатарынан 3отрядын жіберуді ұйғарды. О/р Ор бекінісінінен, Ұлытаудан ж.е Тобыл өзенінен бір мезгілде аттанып, К. жасақтарын жан-жақтан қоршап, о/рға шешуші соққы беру қатаң тапсырылды. Бұған қоса Бат.Сібір ген.л-губер.нан Лебедев ж.е Фалилев басқарған екі патша үкіметіне берілген сұлтан/р-ң басшылығымен қазақ/р-н қосымша отряд/р жасақталды. Барлық соғыс операциясын басқару ген.л-майор Жемчужниковке жүктеледі. Бұл кезде К. санында 20 мыңдай әскер бар еді. Патша отряд/р-ң бастарын біріктірмей, жеке-жеке соққы беруді шешті. Жауынгер/р-ң бір бөлігін Сібірден шыққан отрядқа қарсы жіберді. Кейін Лебедев Кенесарыға қарсы күресте дәрменсіздік көрсеткені үшін Орынборға шақыртылып, орнынан босатылып, сотқа берілді. Бұл кезде Кенесары өзі-ң негізгі күшімен Константиновск бекінісін шапты. 1844 ж.шілде-ң 20-нан 21-не қарайтын түні Өлкеаяқ өзені-ң жанында Ахмет Жантөрин-ң отрядын тұтқындап қоршап, толық қиратты.1846 жыл/р-ң басында Кенесары әскере/рімен Балқаш көлі маңайына қоныс аударды. Патша үкіметі Кенесары басқарған көтеріліс/рді жоюға ген.л-майор Вишневский басқарған әскер/рді жіберді. Кенесары 1846 ж.Қоқанға қарсы күресте Әулиеата (Тараз), Мерке қала/рын алады. 1846 ж.Кенесарыны қолдаушы Ұлы жүз-ң Саурық батыры қырғыз/р-ң Жаманқора деген батырын өлтіреді. Қырғыз/р оған жауап ретінде Саурық батыр-ң ауылына шабуыл жасап, жігіт/рімен бірге оны өлтіріп, мал-мүлкін тонап кетеді. Осындай шиеленіс/р-ң нәтиежесінде 1847 ж.Кенесары 10 мың сарбазымен қырғыз/р жеріне басып кіреді.К-ң соңғы шайқасы Кекілік сеңгірінде өтті, қырғыз манап/ры, Вишневскийдің отряды ж.е Қоқан хандығы-ң әскер/рі «Алмалы сай» шатқалында 3жақтан К әскерін қоршады. Күш-рі әлденеше есе көп жау әскерімен қаһармандық күресте К 32 қазақ сұлтан/рымен бірге қаза тапты.К.Қасымұлы басқарған ұлт-азаттық көтеріліс-ң жеңілуіне бірнеше себеп/р б-ды. О-ң ішінде ең бастысы бүкіл қазақ халқы-ң біртұтас бірікпеуі, кейбір ру басшы/р-ң өз бетіне бас болмақ болуы, ру-қ жіктелу, қазақ феодал/р-ң Ресей мемл-тін қолдауы. К-ға Ресей, Қоқан, Бұхар хандық/рымен күресуде күші тең болмады. Сонымен қатар ол өзін жақтамаған қазақ ж.е қырғыз ауыл/рын шабуы сол жер-ң халқы-ң наразылығын тудырып, көтерілісті әлсіретті. Сонымен, К.Қасымұлы бастаған ұлт-азат-қ көтеріліс жеңіліс тапқанымен, ол қаз.хал-ң тарихында мәңгілік өшпес із қалдырды ж.е тарихи маңызы зор б-ды.

78. Жанқожа Нұрмұхамедұлы басқарған көтеріліс: себептері, барысы, ерекшеліктері Орыс отарлаушы/на қарсы Сыр қазақ/ң көтерілісі 1856ж желтоқсанда басталды. Көтерілістің басында Жанқожа батыр тұрды. Сонымен көтерілістің басталуының нег себебі Орынбор әкімшілігінің шешімі бой/ша қазақ/ң еріксіз жұмыс/ға жегілуінде, жолды пайдаланудағы, керуен/ге қызмет көрсетудегі ауыр салық/ да, сондай-ақ патша өк.ң қоныс аударуш.қ саясатында жатты. 1856ж патша әскер/і мен көтерілісші/ арас.ғы тікелей соғыс қимыл/ы басталды. Көтеріліс бүкіл Қазалы өңірін қамтыды, бұл уақытта Жанқожаның қаруланған жасақ/ң саны 1500-ге дейіп жетті. Көтеріліске тек Шекті руының адам/ы ғана емес, басқа ру/ да, соның ішінде құмды аймақ/ғы көшпелі/ де қатысты. Нәт.де көтерілісші/ң саны алғашында 3мыңға,1857ж қаңтарда 5 мың адамға жетті. Бұл көтеріліс кезінде Жанқожа өзінің жақсы меңгерген әскери әдісін қолданды, ол 1856ж аяғында Қазалы фортын қоршауға алды. Бұған дейін көтерілісші/ казак-орыс тұрған Солдатская слобода поселкісін жойды. Көтерілісші/ге Қазалы фортында орн.н Михайловтың отряды қарсылық көрсетті. Оның құрамында казак-орыс жүздігі, 50 жаяу әскер, 1зеңбірек болатын. Осы шайқастың барысы азғантай топтан құралған көтерілісші/ жасағының жеңілісімен аяқ.ды. 1856ж 19-23 желтоқсан ар.да көтерілісші/ тобы патша әскер/ң майоры Булатов қолбасшылық еткен 2ші бір отрядпен шайқасты. Бұл соғыс қимыл/ы желтоқсанның аяғына дейін алма-кезек басымдық/мен жүрді. Көтерілісші/ фортқа жақын жердегі дайындалған 150 шөмеле шөпті өртеп жіберді. Көтерілісші/ң басты орталығы бұл кезде Сырд.ң жағасына орн.н Жаңақала қамалы болды . Көтерілістің кеңінен таралуы Орынбор ген-губ.ы әкімшілігін қатты састырды. Оның бұйрығымен көтерілісті басу үшін Ақмешіттен ген-майор Фитингоф бастаған әскери топ жіберілді. Көтерілісші/мен шешуші шайқас 1857ж 9 қаңтарда Қазалыға жақын жердегі Арықбалық мекенінде жүрді. Зеңбірек, мылтықпен жақсы қаруланған Фитингофтың әскер/не қарсы Жанқожаның ақ туын көтерген көтерілісші/ бірнеше рет шабуыл жасады. Бірақ Жанқожа сарбаз/ң шабуылы сәтсіздікпен аяқ.п, аман қалған/ы бытырап тарап кетті. Ауыр жараланған Жанқожаны сарбаз/ шайқас болған жерден алып шығып, қауіпсіз жерге жасырды. Көтерілісші/ді жеңген Фитингоф әскер/і енді олардың ізіне түсіп, жазалауға кірісті. Олар қазақ/ң 212 үйін өртеп, көптеген мал/н, соның ішінде 20мыңнан аса ірі қара мал/н тартып алды. Жанқожа бастаған көтерілісші/ Сырд.ң оң жағалауына, ондағы Хиуа ханд.ң жеріне өтуге мәжбүр болды. Жанқожамен бірге 20 шақты қазақ ауыл/ы көшіп кетті. Жанқожа мұнда Хиуа, Бұқара н/е Қоқан хан/ы тарапынан өзіне одақтас/ табуға әрекеттенді, бірақ оның бұл саясатынан ештеме шықпады. Қазақ/ң Ж.Нұрмұхамедов қолб.қ еткен көтерілісі осылай аяқ.ды. Көтерілістің жеңілуінің басты себебі, оның жете ұйымдаспағаны ж/е ол кезде күшті қаруланған патша әскер/не, ешқандай зеңбірегі, ататын мылтығы да жоқ, қазақ жасақ/ң қарсы тұруы мүмкін емес еді. Көтеріліс Сыр бойы шеңберінен аспады. Соғыс қимыл/ы барысында ескі мешеу әскери тактика қолдану, ортағасырлық тәртіптерге сүйену көтерілістің жеңілуіне әкелді. Тек бір ғана Кузьминский басқарған әскери топ қазақ ауыл/н талқандап, ондағы мал/ң барлығын айдап әкетті. Көптеген адам/ қырғынға ұшырады, жазалаушы/ қарт/ды да, әйел/ді де, бала/ды да аямады. Жазалау барысында қарапайым халық зардап шекті. Көтерілістен кейін Жанқожаның өзі халықтан бөлініп, тек бидің қызметін атқарды, кейін оны жау/ы опасыздықпен өлтірді. Бірақ осыған қарамастан Ж.Нұрмұхамедұлы басқ.н 1856-1857ж болған Сырд.я қазақ/ы көтерілісінің тарихи маңызы өте зор. Өйткені, ол патша өк.ң отарлау саясатына қарсы халық-азаттық қозғалыс еді.

79.Патшалық Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алу барысы және оның салдары. 1861ж Орынбор губернаторы қызметін уақытша атқарған генерал А.П.Безак Катениннің саяси бағытын жалғастырып, әскери министр Милютинді Орта Азия хандықтарына қатысты әскери шараны қолдау қажеттігіне сендірді. А.П.Безак Сырд өзені бойымен Ресей шекарасын құрудағы өзінің ұсынысын дәлелдеп, әскери қимыл/дың Орынбор мен Сібір линиясын тез арада қосуға бағытталуын айтты. А.П.Безак тек Түркістанды басып алумен шектелмей, Орынбор мен Сібір линиясын қосатын жер Ташкентті де басып алуды ұсынады. Бұл тапсырма/ды жүзеге асыруды ол Ресей үшін бірнеше пайдамен байланыстырды . Ресейдің Оңт Қаз-ы экспансиясы және де Ақмешітті, Түркістанды, Әулие-Атаны, Шымкентті қорғаушы/ды талқандауы ерекше қатыгезділікпен жүргізілді. Шымкент алынғаннан кейін орыс үкіметінде Орта Азияға қатысты әскери және саяси шара/ бойынша қарама-қайшылық күшейді. Континенттегі халықаралық жағдайдың шиелінісуін ескеріп, А.М.Горчаков Орт Шығ-ы Ресейдің бірдей саяси бағытын жүргізу қажеттігіне сенді. 1864 ж қарашада Сыртқы істер министрлікпен бірігіп патшаға ортаазиялық аймақтағы қимылдардың нақты бағдарламасы көрсетілген, арнайы баяндаманы дайындады. Орт Азиядағы орыс үкіметінің экспансиялық саясатын ақтап, екі министрлік те оның сипатын Ресейге бағынышты территориядағы көшпенді/дің шапқыншылық/ынан елдің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған «қорғаныс» бағытында көрсетті. Сол уақыттағы баяндамада төмендегі жайт сенімді айтылған: басып алынған аймақта Ресей позициясын күшейту қажеттілігі, алдағы шапқыншылық/дан бас тарту, Орта Азиялық билеушілермен адал қатынасты сақтауға және о/ға орыс/ жағынан «ықпалдастықты» күшейту. 1864ж 21 қарашада екі министрліктің жоспарын патша мақұлдап, Орта Азиялық мәселе бойынша үкіметтік бағдарлама маңызға ие болды. Алайда ақырында Орынбор мен Омбыда жергілікті әкімшілік орган/ әскери топ/ Петербург кабинетінің «үнсіз келісуімен бірнеше рет бұл бағдарламадан бас тартып отырды». Ташкенттің болашақтағы құқықтық мәртебесі жөнінде көпке созылмаған пікір сайыс/дан кейін 1866ж жазда ІІ Александр оны Ресей құрамына қосу туралы ереже шығарды. Бір жылдан соң 1867ж шілде айында қайта құрылған Жетісу мен Сырд облыс/ы кірген орталығы Ташкент қаласы болған Түркістан генерал-губернаторлығын құру туралы заң жариялайды. Оңт Қаз-а Ресейдің мем-к әкімшілік жүйесінің тарауы мен оны үлкен этникалық империя құрамына қосуға дайындалды. Содан бері Қаз-н Ресейдің отарлық шебіне айналды

80. Ресей империясының 1867-1868 жж. Қазақстандағы реформалары және олардың нәтижелері. XIX ғ.60жж –қазақ.ды басқару жуйесін өзг. ушін Бутков басқ.н комиссия құрылды.Қазақ даласын 2 обл бөлуді ұсынды:Батыс .Шығыс.Бұл ұсыныс қабылданбады.1865ж-Гирс басқарған «Дала комис,»құр.ды1865ж5маусым -2 Александр буйрығымен қазақ жерін зерттеу сурак.ы дай.ы.әкімшілік баскау жүйесін құру ісіне Ш.Уәлиханов өз пікірін усынды.*Халык,ң өзін- өзі басқару негізінде кайта куру.*әлеу.к-эко.к жаңалық./ енг.у.1867ж11шілде-«Сырд.я мен Жетісу обл басқару тур» уакытша ереже бекітілді.1868ж 21 қазан-«Орынбор –Батыс Сібір ген-губ.дағы Дала обл.н баскару тур.ереже»бекітілді.5 сатылы баск.жуй.құр.ды.Полиция,әскери бөлім/,уездегі мекеме,р ,бекініс/ уезд бастығына бағ.ды.уезд бастығын ген-губ тағайындады.Ген-губ.р барлық әскери азаматтық билікті колына алды.1870жМаңғыстау приставтығы Кавказ әскери округіне.1872ж Бөкей хандығы Астрахань губ.на бағ.Туркістан ген-губ.на Қытай,Иранмен дип.қ келіссөз жүргізуге рұқсат берілді.Обл.қ басқарма/ 3 бөлімнен турды:шаруа.қ,сот.жарлықты іске асыру.Реформа.ң түйінді жері- әскери және аза.қ билік.ң ген.-губ қолында шоғырлануы. Реф,нәтижесі:*өлке.ң табиғи байлық.н игеруге қолайлы жағ.р қалыптасты. Феодалдық-патриархалдық қатынасты әлсіреткен капиталистік құбылыстар ене бастады.*таптық жіктелу салдарынан жатақ/ қалыптаса бастады*отарлық баскару кушейді*қазақ жері Ресей ук.ң меншігі болды*орыс шаруа/ын жаппай қоныстандыру басталды*1687-68 жж реф.р екі жылға созылғанмен бұл «тәжірибе» 20 ж ға созылды.

81. Әкімшілік-сот реформасын аяқтау, 1886-1891жж. Өлкені басқару жөніндегі ережелер. 1886 жылы 2 маусымда «Түркістан өлкесін басқару туралы ереже»,1891 жылы 25 наурызда «Ақмола, Семей, Жетісу, Орал жəне Торғай облыстарын басқару туралы ереже» қабылданды. Түркістан өлкесі жерінің құрамына Ферғана, Самарқанд жəне Сырдария облыстары кірді. Сырдария облысы Амудария бөлімінен жəне Қазалы, Перовск, Шымкент, Əулиеата жəне Ташкент атаулы 5 уезден құрылды. Ал Орынбор мен Батыс-Сібіргенерал-губернаторлығының орнына орталығы Омбы болған Далалық(Степной) генерал-губернаторлығы құрылды. Оның құрамына Ақмола,Семей, Орал, Торғай жəне Жетісу облыстары кірді. 1897 жылы Жетісуоблысы қайтадан Түркістан генерал-губернаторлығының қарауына берілді.Генерал-губернатордың билігі шексіз болды. Облыстық басқарма/дың барлық басқару аппарат/ы сөзсіз бағынышты болды. Ал облыстық басқарма/ империяның орталық аудандарындағы губерниялық басқармаға теңестірілді. Уезд шеңберінде басқару уезд бастық/ының қолына шоғырланды. Верный, орал, Петропавл жəне Семей сияқты ірі қала/да өз алдына қалалық полиция басқарма/ы болса, ал кіші қала/да приставтық/ құрылды.Жергілікті халықтың сайлап қою сипаты жай қағаз жүзінде ғана сақталды. Патша əкімшілінің жоғарғы орын/ы болыс басқарушы/ы мен ауыл старшын/ын тағайындай салуға құқылы болған. Жергілікті жер/де сауазымды қызметке ірі бай/ мен шонжар/ өкіл/і сайланды. Сайлау науқаны кезінде сатып алу етек алды. Ереже бойынша, отырықшы халық/ мен көшпелі халық/ əкімшілік құрылымы жағынан теңестірілді. Қазақтар ақшалай алым-салық төлеп тұрды. 1891 жылғы «Ереже» бойынша əр түтіннен 4 сомға дейін жиналған. Түркістан өлкесін басқару туралы «Ережеде» империялық соттар құрылса, екінші жағынан «Халықтық соттар» дейтін жергілікті сот/ да жұмыс істеген. Алайда, отаршылдық өкімет орын/ының мүдде/і жоғары қойылып, халықтық сот/ға қысым жасалып, олардың ісіне нұсқан келтіріліп, өктемдік көрсетіліп отырылған. Түркістан жəне Дала өлке/ін басқару туралы Ережелерге сəйкес империялық соттар жүйесін - əлемдік соттар, облыстық соттар жəне жоғарғы соттар құрды. 1867 жылғы «Ереже» бойынша құрылған əскери соттар жойылып, олар облыстық соттар мен бітістіруші судьялармен ауыстырылды. Тергеу қызметін арнаулы сот тергеуші/і мен бітістіруші судья/дың көмекші/і жүргізді. ХХ ғасырдың басында қазақ даласын тонау үрдісі күшейе түсті, халық арасында күйзеліске ұшырағандар саны артып, олар жалдануға мəжбүр болды. «Өз елінде өзге халық» дəрежесіне түскен қарабайыр халық енгізілген заңдар сал/ынан өз тағдырын шешу мүмкіншіліктерінен айылылды. Себебі, патшалық Ресейдің отар аймақтарында жүргізілген рухани-саяси езгісі өте ауыр соққы болып, полицейлік бақылау тəртібі одан сайын күшейді. Ресей империя-ң бастапқыдағы заң жобалары, одан соң түзету/і қазақтың жеке басымен оның мүлкінің сақталуына кепілдік бермеді. Əсіресе, халық үшін рухани отарлаудың қаупі төнді. Отарлау саясатының 1822 жылдан 1867 жылға дейін созылған кезеңде Ресей империясы əскери отарлау арқылы жергілікті халықты шұрайлы қоныс/ынан қуып, ішкерілей еніп бекініс/ салуы, бұл патша өкіметінің еркіндігін көрсетеді. Қазақ/дың орнына алғашқыда орыс-казак отаршы/ын əкелсе, келесі 1867-1891 жыл/ы қазақ жеріне орыс шаруа/ын алып келіп қоныстандыра бастады. Бұған дейін хан-сұлтандар арқылы билеп-төстеген олар енді бұл істі тікелей өз қолына алады. Бұл өкімет қазақ/ды адам қатарында санамаған, жерінен, малынан айырылғандары аз болғандай, оларға түтін салығын салып, басқаша да тонап, күн көру/іне мүмкіншілік қалдырмаған. Өзгеге титтей зияны жоқ қазақ халқы, тіпті өлетін болған соң, қолына қару алып, жауына қарсы шығады. Орыстандыру мен шоқындыру саясаты шексіз жүргізілді.Жалпы, патша өкіметінің реформа/ы патша өкіметінің отарлау саясатын жүргізуге сəйкес жасалған. Олар белгілі мерзім өткен сайын өзгеріп, отарлық жердегі жергілікті халық/ды тонаудың жол/ын күшейтті. Қазақ жерінде жүргізілген бұл реформа/дың зардап/ы орасан зор болды. 82. 1867 – 1868 жж. «Уақытша ереже» енгізілуіне қарсы Орал, Торғай және Маңғыстаудағы қазақ-ң көтеріл-ң барысы ж/е нәт-сі.1. Торғай ж/е Орал облыс-дағы көтер-р. Қазақ-р патша өкіметі-ң реформа-ына ашықтан-ашық күшті наразылық білдірді. Үкіметке қарсы көтеріліс жасайтын жағдай пісіп-жетіліп келе жатты. Көтеріліс күтпеген жерден стихиялы түрде бұрқ ете қалып, 1868 ж-ң желтоқсан-н 1869 ж-ң қазан айына дейін созылды.Ол отаршылдыққа қарсы айқын сипат алды. Олар басқару-ң жаңа ереже-ін енгізуге, елді Ресей шенеуніктері-ң басқаруына ашықтан-ашық қарсы болды. ежелгі ескі тәртіпке қайтып оралуды талап етті. Ашу қысып зығырданы қайнаған елді жуасыту үшін патша үкіметі бұрынғы ел билеген Б. Айшуақұлы, М. Баймахамбетұлы, А. Сейдалыұлы сияқты сұлтан-ды салып көрді. Бірақ халық олар-ң сөзіне құлақ қоймады. Қайта олар-ң өзін елдің көзінше масқара етті. Енді үкімет билігі мұсылман-ң Уфа губерниясындағы діни басшылығына қолқа салды. Бірақ оларды да тыңдаған ешкім болған жоқ. Халық ар-да енгізіліп жатқан жаңа тәртіп қазақ-ды христиан дініне кіргізіп, шетінен шоқындыруға, армия қатарына алуға, сондай-ақ алым-салық түр-ін еселеп арттыра түсуге алып барады екен деген қауесет қаптап кетті. Әуелі Орал облыс-да басталған толқу бірте-бірте көршілес Торғай обл-н да қамтыды. Қазақ-ң 600-700 адамнан тұратын жасақ-ы ауыл-ауылды аралап, патша үкіметінің әкімшілігіне бағынбауға, басқару-ң жаңа тәртібінен бас тартуға шақырды. Қазақ-ды бейбіт жолмен тыныштандыру-ң сәті түспеді, ол ешқандай нәтиже бермеді. Мамыр айында Жайық бой-ғы қазақ даласына жазалаушы әскери отряд-р жіберілді. Олар-ң құрамында жалпы саны 1700 солдат, бірқатар зеңбірек болды. әскери қақтығыс болып, қан төгілетін кез келді.1868ж 6 мамырда қазақ-р Жамансай деген жерде фон Штампель-ң құрамында 200 солдаты бар жаяу әскер ротасына шаб жасады. 20 мыңға жуық қазақ оларды, яғни жазалаушы отрядты 7 күн бойы қоршап, тырп еткізбеді. Сөйтіп жемшөбі мен азық-түлігі қалмаған жазалаушы-р кері қайтып кетуге мәжбүр болды. Юрковский бастаған және бір жазалаушы әскер де Орынбор шекара шебіне шегініп кетті. 1868 жылғы маусым-ң бас кезінде Орал обл-ғы көтеріліс өзінің шырқау шегіне жетті. Қарапайым көшпелі халық-ң ашу-ызасы енді жергілікті ақсүйек-ге де қарсы бағытталды. Жаңа ережені қабылдауға келісім берген ақсүйектер-ң ауыл-на шаб ұйымдастырды. Мәселен, 1869ж наурыз айынан маусым айына дейін би, сұлтан-дың, болыс-р мен старшын-ң ауыл-на 40-тан астам шаб жасалды. Оған жалпы саны 3 мың адам қатысты.Торғай мен Орал облыс-дағы көтеріліс-ң кеңінен өрістеуі патшалық Ресей-ң жергілікті әкімшілік-ін ғана емес, оның орталық үкіметі-ң де мазасын кетіріп, үрейін ұшырады. Сон-тан да оны аяусыз басып тастау үшін патша үкіметі Петербургтан, Мәскеуден, Харьковтан және Қазаннан жалпы саны 5 мыңға жуық солдаты бар жазалаушы әскер жіберді. Соның ішінде Орал обл-да подполковник Рукин мен Веревкин бастаған жазалаушы әскер-р жойқын қимыл көрсетті. Көтер-с нашар ұйымд-ды, күтпеген жерден стихиялы түрде бұрқ ете қалды, оның жекелеген басшы-ң ар-да келісілген ауызбірлік те болмады. Соның салдарынан ол жеңіліске ұшырады. Әрине, бұған дей-гі көтеріліс-гі сияқты, бұл жолы да оған өз мүддесі үшін уақытша қатысқан бірқатар старшын-ң сатқындық әрекет-і де көтеріліс-ң жеңілуіне жеткізді.2. Маңғыстаудағы көтеріліс.Жаңа ереже енг-нен кейін Маңғыстау түбегіндегі адай-да жер мәселесі қатты шиеленісіп кетті. 1870ж 15 наурызда Маңғыстау приставы подполковник Рукин құрамына 38 казак солдаты, 4 зеңбірегі бар әскери жасағын бастап ж/е беделді деген рубасы-н ертіп, Құрып деген жерде Хиуаға қарай көшіп бара жатқан ауыл-ң алдынан шықты. Оның бұл қылығы қазақ-ң көтер-ке шығуына түрткі болды. Бозашы деген жерде Досан Тәжіұ, Иса Тіленбайұлы 200-ге жуық қарулы қол жинады. Кескілескен шайқас басталып кетті. Көп ұзамай Рукин бастаған әскери жасақ тас-талқан болып жеңілді. Жаралы болған Рукин өзін-өзі атып өлтірді. Бұл жеңіс көтерілісші-ң рухын көтеріп, оларды жігерлендіре түсті.Көтер-с Маңғыстау түбегін түгел қамтыды. Александровкск форты-ң ж/е Николаев станциясы-ң балықшы-ы жұмысқа шықпай, жаппай наразылық білдірді. Қайық-ды тартып әкету басталды. Сарытау шығанағында тартып алынған қайық-ды қазақ-р өздерінше флотилия Александровск фортын қоршауға қатысты. Көтер-ке қатысушылар-ң саны 10 мыңға жетті.1870ж сәуірде көтерілісші-р Александровск форты мен Николаев станицасына шаб жасады. Олар форт-ң маягын өртеді ж/е Нижнее бекіні-н қиратты. Алайда зеңбірек-ң үсті-үстіне жарылған снаряд-ына шыдай алмай, кейін шегінуіне тура келді. Көтер-с жергілікті отаршыл өкімет билігі-ң ғана емес, сон қат орталық үкімет-ң де зәресін ұшырды.Осы кезде Англия-ң Ирандағы ықпалы едәуір күшейе түскен еді. Патша үкіметі Хиуа ханд-на қарсы шабу жасау мақсатымен өз әскерін Красноводск төңірегіне шоғырландыра бастады. Маңғыстаудағы көтер-с орт-ғы олар-ң ту сыртында. Ондағы көтер-ті басу Кавказдағы аймақ-ң бастығына жүктелді. Сөйтіп мамыр айы-ң аяқ кезінде Кавказдан Маңғыстауға едәуір мол әскер күші жеткізілді. Адай – қазақ-ң жан аямай қарсы тұрғанына қарамай, көтер-с жеңіске ұшырады, күшті қаруланған тұрақты әскер-ге төтеп бере алмады. Патша әскер-і көтерілісші-ді жазалау үшін оларды барлық жерден тіміскілеп іздестірумен болды. 1873ж адайлар-ң жаңа көтер-сі бұрқ ете түсті.Көтер-ң жеңілу себеп-і мен салдар-ы. Көтерілісші-р жеңіліп қалды. Өйт-і көтеріліс жергілікті тар көлемдегі сипатта болды. Қазақ-р түгел бас қосып, тір тұтас майдан аша алмады. Көтерілісшілер-ң қару – жарғы нашар еді. Олар негізінен қылышпен, айбалтамен, найзамен, садақпен қаруланды. Оқ ататын мылтық жетіспеді. Оқ – дәрі де тапшы болды. рубасылары-ң бір бөлігі көтерілісші-ді қолдамады. Бұл кезде патшалық Ресей Қ-ды барлық жағынан бірдей әскери бекініс-мен құрсап, қоршап алып үлгерген еді.Патша үкіметі-ң әскер-і Маңғыстауда 3 ай бойы тұрып алды.Жергілікті өкімет билігі көтерілісші-ді қатаң жазалады. Кавказ әскери әкімшілігі Маңғыстауда қалған 8 мың үйден түтін салығын және басқа да алым-ды – бар-ғы 57901 сомды жинап алды. Оның үстіне, адайлар 90 мың қой мөлшерінде контрибуция (соғыс шығындарын өтеу) төлеуге мәжбүр болды. Көтерілісші-ге барынша қатаң шара-р қолд-ды. Реформа енг-ге наразы болған-р Қ-тан аумағынан тыс жаққа жер аударылды. Торғай обл-ң бір өзінен ғана 1880 жылы 500 адам, ал 1890 жылы – 3 мыңға жуық адам жер аударылды. Көтеріліс-ң басшылары 1870 жылғы желтоқсанда ағайын – туыс жақтастарымен Хиуа хандығының аумағына өтіп кетті. Сұлтан Ханғали Арыстанұлы бастаған 57 мыңға жуық қазақ қазақ осылай істеуге мәжбүр болды. Патша үкіметі орыс шаруа-ын қаруландыруды күшейтуге түсті. М/лы, 1892ж-н 1901ж-ға дейін бір ғана Жетісу жер-гі орыс шаруа-рына 9 мыңнан астам мылтық берілді. Мұның өзі жергілікті халық пен аударып келген орыс шаруа-ы ар-ғы қарым-қатынас-ң нашарлауына алып келді.Хал-қ ар-ғы жаңа толқулар туып кетеді деген қауіппен, олар-ң алдын алу үшін XIX ғ-ң соң-да патша үкіметі Қ-да құпия мәлімет-р жинап тұратын жалдамалы жансыз агент-р тобын құрды. Олар жергілікті халық-ң көңіл күйі тур патша үкіметіне қажетті құпия мәлімет-р жинаумен айналысты.

83.XIXғ.аяғы- XXғ.басында орыс шаруаларын Ресейден Қ-ға қоныс аудару.ХХ ғасырдың бас кезінде Ресей империясында таптық күрес шиеленісе түсті. Патша үкіметі осы таптық күресті шешу мақсатында қазақтардан көптеген жаңа жерлерді тартып алып, оған Ресейден орыс шаруаларын жаппай қоныс аудара бастады. Ресейден қоныс аударған шару-р салықтан, әскерден босатылды. Оларға алғашқы кезде ақшалай жәрдем берді. Бұл Қ-ға қоныс аударған орыс шаруалары Ресей империясының Қ-ды отарлауының тірегі б/ы.Орыс шаруаларын Қ-ға қоныс аудару, әсіресе Столыпинның аграрлық саясаты кезінде кең өрістеді. Бір ғана 1906 жылдан 1907 жылға дейінгі аралықта қазақтардан 17 миллион десятина құнарлы жер тартып алынды. Қазақ-ды құмды, шөлейт жерлерге ығыстырып тастады. Бұл қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайының нашарлауына алып келді.Егер XIX ғасырдың ортасына дейін Қ.ға көбінесе Р/ден әскери топ пен казактар ғана қоныс аударып келсе, ғасырдың екінші жартысынан баст. жағдай түбегейлі өзгерді. Рес. шару-н қазақ даласына бұрын-соңды болып көрмеген кең көлемде жаппай қоныс аудару ісі мем-к тұрғыда қолға алынды.Мұның бірқатар себептері болды. Біріншіден, 1861 жылы Р-де шаруаларды басыбайлы езгіде ұстау жойылды. Шаруалар басыбайлы тәуел/тен құтылды. Бірақ олар жаппай жерсіз қалды н/е ұлтарақтай шағын жерге ғана ие болды. Мұның өзі шаруалардың толқуын туғызды. Патша үкіметі шаруалар бүліншілігінің өрши түсуін болдырмау үшін оларды Қ. мен Сібір аумағына жаппай қоныс аударту шараларын ұйымдастыру жөнінде шешім қаб/ы. Екіншіден, Р. империясы қоныс аударушы шаруалар есебінен қазақ өлкесінің аумағында өзінің сенімді тірегін қалыптастыруды мақсат етті. Үшіншіден, патша үкіметі орыс шаруаларын жаппай қоныс аудару арқылы қазақтарды егіншілікпен айналысатын отырықшы өмір салтына көшіруді ойлады. Өйткені ондай жағдайда қыруар көп жер босап қалып, жергілікті халықты қатаң бақылауда ұстаудың тамаша мүмкіндігі туар еді. Төртіншіден, патша үкіметінің жергілікті халықты христиан дініне енгізу және орыстандыру жөнінде арам пиғылы да болатын. Бесіншіден, қоныс аударушы шаруалар Қазақстанды орыс империясының сарқылмас мол астығы бар алып қоймасына айналдыруы тиіс деп үміттенді. Өлкені казактар арқылы отарлау экономикалық тұрғыдан ойдағыдай онды нәтиже бермеді. Әскери қызметте жүрген казактар өлкедегі әскери гарнизондар мен шенеуніктер тобының өзін де азық-түлікпен жартымды қамтамасыз ете алған жоқ.Оның үстіне Ресейдің жерсіз шаруаларын жаңа жерде емін-еркін тамаша өмір сүруге болады екен деген хабарлары мен хаттары ол жақта қалғандарды еліктіре елеңдетті. Мұның өзі орыс шаруаларын одан сайын жаппай қоныс аударуға қызықтыра түсті.

84. Ұйғырлар мен дүнгендердің Қазақстанға қоныс аударуының себептері, мақсаты, барысы. Дүнг/ң Қ аумағына алғ қоныс аударуы 1877ж желтоқсан айында басталды. Сол жылы Қытай жазалаушы/н құтылу үшін қашқан 4 мыңға жуық дүнген Жетісу жеріне жетіп жығылды. Қоныс аударушы дүнг/ң алғ толқынын Бый Янь Ху басқарды. 2ші толқын 1884 жылы өтті. Ал ұйғыр/ң Жетісу жеріне қоныс аударуы 1881 жылғы күзде басталып, 1884 жылға дейін жалғасты. Ол/ң бір бөлігі көршілес Қырғызстанға барып жайғасты.Ұйғ мен дүнг/ді Қ мен ОртАзияға қоныст/у арқ патша үкіметі 2 түрлі мақсат көздеді: 1ден, Қытайдың Құлжа өңір/гі экон/қ базасын осалдата түспек б/ды;2ден, әскери-саяси жағдай шиеленісіп кете қалған жағдайда ол/ды Қытайға қарсы әскери күш ретінде пайд/ды мақсат етті. Алайда патша үкіметі бұл жөнінде жергілікті қазақ халқ/ң пікірімен санаспады. Бұл кезде Жетісу жері мемл/к меншік деп жарияланып койған болатын.Ұйғ/р мен дүнг/р белг бір аумақта өз алдарына жеке қоныстануды қалады. Сөйтіп қоныс аударушылар нег/н Жетісу жеріндегі Верный және Жаркент уездеріне орн\ды.Қ аум/ғы ұйғ мен дүнг/ң саны бірте-бірте арта түсті. Мәселен, 1897ж Қ/да 56 мың ұйғ, 14 мың дүнг болса, 1907ж ұйғ 64 мыңға, ал дүнг 20 мың адамға жетті.Ұйғ мен дүнг бұрынғы отырған жерлеріндегі өңделіп бапталған жерлерін, жеміс беріп тұрған бау-бақшаларын, үй-жайларын түгел тастап кеткен болатын. Сонд алғ ж/ы едәуір қиындықты бастарынан қешірді. Жер кепе мен күрке/де тұрды. Үй салып алуға Жетісуда ағаш өте қымбат болатын. Себетін тұқым, бағатын мал, құрылыс мат/ы да жетіспеді. Ұйғыр/ң шағын бір бөлігі Қытай/ң Іле өлкесіне қайта көшіп кетті.Қоныс аударып келген/ге шағын жер телімдері берілді. Егер коныс аударушы орыс шаруаларының әрбір ер азаматына 20-25 десятинадан жер берілсе, ұйғ мен дүнг 5-7 десятинадан ғана жер алды.Алғ кезде еңбек құрал/ы да, оларды сатып алуға қаржы да жетіспеді. Дүнг/ге арық қазып, егінді қолдан суаратын жерлер бөлінді. Ол жерлер құнарсыз еді, әрі олар тастақты болатын. Сонд да ол/ң 1/3 ғана игерілді. Дүнг халқ/ң бір бөлігі қайыршылық халге ұшырады. 1914ж барлық дүнг шар/ң 42% егін сала алған жоқ. Қайыршыланып, қалаға көшіп кеткен дүнг өз/ң алғ орн/н жеріндегі болыс/ға алым-салық төлеп тұруға міндетті болды. У.А. Юлдашев Англиядан алдырған пароходын Іле өзеніне алғ/ң бірі болып жүргізді. Матер/қ тұрғыдан жағд/ы жақсарған дүнг/ң арасында да өз көпес/і шықты. 1905ж Жаркенттің өзінде ғана 167 дүнген көпесі болды. Ол/ң қытай тілін жақсы білуі Қытаймен екі арадағы сауда-саттықты монополияға айналдырып алуларына жағдай жасады.

85.ХІХ ғ. Ресей ғалымдарының Қазақстанды зерттеуі (А.Левшин, В.В. Вельяминов-Зернов, В.В.Бартольд және т.б.):Қаз-н-ң тарихы мен географиясын, этнографиясын ж.е мәдениетін зерттеуде Ресей ғалым/р-ң сіңірген еңбегі зор б-ды. Ресей зиялы қауым-ң Қаз-н аумағына саяси себеп/рмен жер аударылып келген өкіл/рі көптеген ғылыми еңбек/р жазып қалдырды. О/р, әрине, әр түрлі кәсіп пен мамандық иелері — ақын-жазушылар, тарихшылар, географтар, әскери қызметкерлер мен дәрігерлер болатын. Сонымен қатар олар қаз.өлкесін отарлау саясатына ғылыми тұрғыдан негіздеуге де ішінара қызмет етті. Қаз-нды зерттеуші/р-ң басым көпшілігі Орынборға, Омбыға, Ташкентке — Орынбор, Бат.Сібір ж.е Түркістан өлке-р-ң әкімші-к орталық/рына шоғырланды. 1830 ж.«Отечественные записки» журналында орыс офицері Б.С. Броневскийдің «Орта жүз қырғыз-қайсақ-ры туралы жазба/р» атты жұмысы жарияланды. Онда Солт.-шығыс Қаз-н қазақ/ры-ң тарихынан, өмірі мен тұрмыс-тіршілігінен егжей-тегжейлі құнды дерек/р берілген. Белгілі тарихшы А .И. Левшин (1799— 1879) «Қырғыз-қазақ, н.е қырғыз-қайсақ орда/ры мен дала/р-ң сипаттамасы» деген 3бөлімнен тұратын зерттеу еңбегін жазды. Осы бірегей әрі іргелі еңбегі үшін ол «Қаз.тарихы-ң Геродоты» деген атаққа лайықты ие болды. Автор өз зерттеуінде қазақ өлкесі-ң тарихы мен этнографиясы ж.е географиясы туралы егжей-тегжейлі мәлімет/р келтіреді.Семенов-Тян-Шанский(1827—1914) де Қаз-нды зерттеуші ірі ғалым/р-ң бірі б.ды. Ол Алтай мен 7су-ң ж.е Қаз-н-ң оңт.өңірін зерттеуге қатысты. Ғалым «Ресей. Толық география-қ сипаттамасы» атты көп том-қ серия-ң «Қырғыз өлкесі» ж.е «Түркістан өлкесі» деген іргелі 2томын әзірлеуге белсене қатысты. О/рда Қаз-н-ң географиясы ғана емес, сонымен қатар қазақ/р-ң тарихы, тұрмыс-тіршілігі, сауда-саттығы ж.е шару-қ қызмет-ң тү/рі туралы егжей-тегжейлі мәлімет/р келтірілген.Белгілі ғалым әрі Бат.Сібір-ң әкімшілік қызметкері В.В. Велъяминов-Зернов XVI—XVIII ғ.қаз.хал-ң тарихын мұқият зерттеді. Ол «Қасымов патша/ры мен ханзада/ры туралы зерттеу», «Кырғыз-қайсақ/р туралы тарихи дерек/р» деген еңбек/р жазды. Торғай облысы-ң мал дәрігері А.И. Добросмыслов қыруар мол дерек көз/рі негізінде «Торғай облысы. Тарихи очерк» атты 3томдық іргелі еңбек жазып қалдырды. Онда Кіші жүздегі қазақ хандық/р-ң тарихы мен саяси оқиға/р егжей-тегжейлі толық сипатталған. Автор XIX ғ.60-жж әкімшілік реформа/р барысын ж.е қалай жүргізілгенін толық баяндаған.Торғай облыс-ң әскери губ-ры Л.Ф.Баллюзек «Кіші қырғыз Ордасындағы орын алған, қазір де ішінара орын алып келе жатқан халық-қ әдет-ғұрыптар» деген атпен қазақ/р-ң әдет-ғұрып құқық/р-ң жинағын құрастырып, басып шығарды. Баллюзек Қаз-нда қызмет еткен кезінде орыс шенеунік/ріне қазақ-ң би/рі мен сұлтан/р-н дәстүрлі әдет-ғұрып құқық/ры туралы материал/р жинастыру жөнінде тапсырма беретін. Ол сондағы жиналған материал/рды өндеп, кітап етіп шығарды.XIX ғ-ң орт.кезінде M M. Красовский «Сібір қырғыз/р-ң аймағы» атты 3томдық еңбек жазды. Онда Қаз-ң Солт.-шығ.аймағындағы қазақ/р-ң өмірінен көптеген егжей-тегжейлі тарихи-статистика-қ, география-қ ж.е этнография-қ мәлімет/р келтірілген. Аса көрнекті орыс ғалымы, тарихшы әрі этнограф Н.Н Аристов «Түркі тайпа/р-ң этно-қ құрамы туралы жазба/р», «Үлкен орда қырғыз-қазақ/р-ң ж.е қырғыз/р-ң этнос-қ құрамын анықтау тәжірибесі» сияқты т.б. да теңдесі жоқ тарихи-этнография-қ еңбек/р жазып қалдырды. Г.Н. Потанин (1835-1920) – Ресей-ң аса ірі қоғам қайраткері, публицист, географ-ғалым әрі этнограф. XIX ғ.60—90-жж.Қаз-н, Орт.Азия, Монғолия, Урянхай өлкесі, Қытай ж.е Тибет жер/ріне бірнеше ірі саяхат жасады. Сол сапар/ры кезінде қаз.фольклоры үлгі/рін жинап, зерттеді.Ғалым қаз.ертегі/ріне, наным-сенім/ріне, халық поэзиясы-ң үлгі/ріне, тарихы мен этнографиясына талдау жасаған мақала/р жазды. Атап айтқанда, ол қазақ/р-ң өмірінен «Қырғыз жәрмеңкесінде», «Қырғыз/р-ң сауда-саттығы», «Шоң би», «Қазақ-қырғыз ұрпақ/ры туралы», «Ең соңғы қырғыз ханзада/р-ң отауында» сияқты басқа да мақала/р жариялады.

86. ХІХ ғасырдағы Қазақстан мәдениетінің ерекшеліктері. «Зар заман» мектебі. Ақын-ойшылдар: Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, т.б. еңбектері. XIXғ орыс ғалым­/ы мен қаз зи­ялы­/ң же­келе­ген өкіл/і ақын­/, су­ырып­салма жыр­шы­/, жы­ра­у/ ту­ралы мәлімет­/ жи­нап, тіпті олар шығарған ән/ мен жыр­/ң мәтін/н жа­зып ала бас­та­ды. Ақын­/ мен жыр­шы­/ң кейбіре­у/і өз ту­ын­ды­/н жа­зып отыр­ды. Со­ның арқасын­да олар­дың өлең/ң түпнұсқа мәтіні сақта­лып қалған. XIX ғ 60ж Қаз.­да бас­та­уыш мек­теп/ң ашы­луы Ы.Ал­тынса­риннің есімімен тығыз бай­ла­ныс­ты. 1867–1868ж ре­фор­ма­/­дан кейін мұндай мек­теп/ Қаз өлкесінің көпте­ген ай­мақ/нда жұмыс істей бас­та­ды. 1877ж қарай Орал ка­зак әскерінің 47 мек­тебінің бе­сеуі қыз­/ мек­тебі еді. Об­лыста 70-жыл­/ң ба­сынан бас­тап мек­теп ісі едәуір жан­да­на түсті. Білім мен мәде­ни­еттің да­му­ына ал­дыңғы қатар­лы орыс зи­ялы­/ы үлкен ықпал жа­сады. 1847–1857ж/да ук­ра­ин ақыны Т.Г.Шев­ченко Қаз.­да ай­да­уда бол­ды. Қаз.н Орыс ге­ог­.қ қоғамы бөлімше­/ң зерт­теу обьектісіне ай­нал­ды, мұнда мәде­ни-ағар­ту ме­кеме/і мен ста­тис­ти­калық ко­митет­/ жұмыс істеді; өлке­тану мұражай­/ы ашы­лып, ер­те­дегі ес­керткіш/, ха­лықтың ауыз­ша шығар­ма­шылығы ж/е құқықтық заң/, со­ның ішінде қаз/ң дағды­лы құқығы зер­де­ленді; орыс-қазақ мек­теп/і мен кітап­ха­на/ ашыл­ды. Қаз/ өз ба­ла/на білім бе­руге ұмты­лыс жа­сап, ба­ла/н ка­дет кор­пус/ы бар Ом­бы мен Орын­борға жібе­ру үшін мүмкіндік іздестірді. Білім алуға де­ген жап­пай ұмты­лыс пен ықылас жағдайын­да Ш.Уәли­ханов, А.Құнан­ба­ев, Ы.Ал­тынса­рин бас­таған қазақ ағар­ту­шы/ң то­бы қалып­тасты.Қазақ әдебиетіндегі байырлық рух ХVІІІғ жоңғар/ мен қарсы күресте ХІХғ ұлт азаттық күресте, қайта көтерілгенмен , Қаз.ң Ресей құрамына өтуі нәт.де зар заман кезеңі басталды. Қаз жеріне қол салған патша үкіметі халықты жарылқау үшін келмегенді. Жерінен айрылған халық әдеп – ғұрып пен қазақы мінезінен де айрыла бастады . Патша үкіметі енгізген жаңа әкімшілік шара/ қазақ болмысына тән еместі. Ұрлық, өсек, талас – тартыс , алауыздық, арызқойлық – қаз қоғамының осы кезеңдегі жемісі болды. Осы кезде өмір сүрген қаз ақын – жырау/ң бір тобы қоғамда болып жатқан келеңсіз құбылыс/ды айаусыз сынға алды.Олар Қаз.ң Ресейге қосылуымен капит.к көзқарас/ң енуін кері кеткендік деп есептеді. Өткен өмірді аңсады , болашақ туралы өз болжам/ы мен пікір/н білдірді. Қоғамда болып жатқан өзгеріс/ге өзіндік көз қараста болған ж/е сол бағытта жырлаған ақын/ды М.Әуезов «Зар - заман» жыршы/ы деп атаған болатын ж/е әдебиет тану тарихында да олар осылай айтылды. Тарих ғылымының докторы М.Қойгелдиев отаршылдық бұғауына мықтылап байлаған халықтың мың -мұхтажы мен қайғы - қасыретін жырлаушы/ды «Зар -заман» мектебінің ойшыл/ы д.а. Бұл термин алғаш 1927ж енг.н еді. Зар - заман кезеңінде ғұмыр кешкен орталық езгіге түскен қаз халқының тағдырын мұң – зармен жырлаған ақын/ шоғыры. Оның белгілі өкіл/і : Д.Бабатайұл , Шортанбай Қоңайұлы, Мұрат Мүмкейұлы, Әбу бәкір Кердері, Аубан Асан , т.б. Еркіндікпен бостандықтың, дәстүр мен европалық метрополиядан еңген жаңа тәртіп/ң шегінен шиеленісуі Шортанбай, Дулат ж/е Мурат сияқты «зар – заман» ағымы ақын/ң шығарма/ы арқылы қабылдады. Олар ХІХ ғ.ғы қаз өміріне тән барлық құбылыс/ды аяусыз сынайды. Әлеу.к, үйлесімділік уақыты ретінде өткен дәуірді идеяландыра отырып , бүгінгі заманның келешегінен де үмітін үзіп, түңіледі, қауіп жұбататын ешнәрсе таппаған Зар –заман ақын/ң кеудесін кернеген мұң, зар, шер әбден күнәға батқан «замандас/ң құлағына» жете қоймайды. Қаз халқының шырайлы жерлерін алып, аздырып, діннен аулақтату сияқты империялық пиғыл/ жүзеге асуына қарсыласы қозғалысы Зар –заман ақын/ң қайраткерлік поэзиясын өмірге әкелді. Бұрынғы жырау/ поэзиясын үндесіп өршіл рух, әсіресе, Мұрат Мөнкеұлының жыр/нан айқын байқалады. Зар – заман ақын/ң шығарма/ғы ұлттық болмысы , қазақы қадір – қасиеті сақап қалуға үндеген , ой – пікір/ жанаймен шарасыздықпен соңғы төзімді сарқа айтылғандығымен ерекш.ді. Мұндай өлең/мен болжамдықтың бұғауына бас игісі келмеген ұлт қайраткер/ң өршіл үні айқын аңғарылады. Зар –заман ақын/ң шығармал/да сары уайымға салыну, қайғы – мұңға берілу сарыны да байқалады. Бұл кезең ақын/ы келер күннен үміт жоқтығын налыйды, тығырықтан шығатын жол таппай қыйналады. Олар елдің барлық түсінен Нәубетті ақыр заманың келгені деп ұғады. Зар–заман мектебінің аса ірі өкіл/ң бірі – Шортанбай Қанайұлы «зар – заман» атауы да ақынның сол дәуір халін жырлаған өлең/ң бірінің атынан алынған. Концерватор ақын қасиетті Түркістан маңында дүниеге келіп, қарқаралы өңірінде өмір сүреді. Ол патша өкіметінің отарлау саясатының қаз халқының болмыс тіршілігіне кері әсер еткенін, көптеген қайшылық/ды алып келгенін, заманның азғанын, әдеп-ғұрыптың тозғанын, ел – жұртта береке қалмағанын шығарма/ң басты тақырыбы етіп алады. Қаз халқының дәстүрлі шару.ғы мен тұрмыс салтына едәуір ықпал еткен капит.к қатынас/ды қабылдамаған ақын халық өмірінде болып жатқан өзгеріс/ге сын көзбен қарады. Шортанбай адам/ң әлеу.к топқа бөлінуі олардың шыққан тегіне сәйкес болу к.к деп есептеді.Елде ұрлық пен парақорлықтың , өсек пен жалақорлықтың көбейін, ұлы атасын сыйламаған , атасы батасын бермеген әлеуметтік құбылысты заманақырға теңеген Шортанбай оның себебін патша өкіметінің отарлау саясатынан іздейді. Шортанбай ақырзаманды «бүкіл адамзат ұрпағының » жойылуы деп ұқпайды. Оның ойынша, «ақырзаман»бұрынғы әдет – ғұрыптың бұзылуы адам/ арасындағы сыйластық байырмалдықтың азаюы әркімнің өз басын күйттеуі, қаз халқының өз еркіндігінен айырылуы, орысқа бодан болуы. Хандық билікті аңсаған ақын «Жандарал ұлығың, майыр сынғаның болды», «кәпірді піріндей тілмәшті жеңгендей дуанды үйіндей көрдің», енді сені күтіп «абақты тұр қасында, қазылған қара көріндей» деп сақтандырады. Шортанбай басқа халықтың заңдары мен тұрмыс ерекшеліктерінің екінші халыққа күшпен енгізілуінің қаншалықты қатерлі екендігін түсіндіреді. Ғасырлар бойы қалыптасқан биліктің, әдеп – ғұрыптың кенеттен өзгеріске ұшырауын ол халықтың адамгершілік нормаларын бұзатын құбылыс ретінде бағалады. Патшалық Ресейдің отаршылдық саясатын батыл айыптады, бұл жағдайдан шығудың жолдарын іздеп арпалысты. Дулат Бабатайұлы өлең – жырдың бар қуатын пайдаланып, ата – баба дәстүрімен астарлай айтып, батыс пен шығыстан келетін кесапатты бірдей болжап берген. Зар – заман ақындарының қайраткерлік биікке көтерілуі отаршылдықдықтың белең алунан басталады. Жыр жүйріктерін бар құдреті бар қабілеті ел жұртының санасын оятуға жұмсалды. Олар қатерді, зорлық – зомбылықты , алдын – ала ескертті, зардаптарын күнілгері таңба басқандай айтып берді. Елдің берекетін кетірген отарлаушылардың құбыжық кейпіндегі бейнесін жасады. Солардың ойранына жол ашқан өз халқының кейбір жандайшаптарын айаусыз сынға алды , кей тұста ел бірлігінің келместігін де түйреп өтті. Зар-заманның бүкпесіз баяндалған оқиғаларын кейінгі ұрпаққа аманат етіп қалдырды. Зар-заманның бүкпесіз баяндалған оқиғаларын кейінгі ұрпаққа аманат етіп қалдырды. Зар-заман ақындарының шоғырының белгілі өкілі – Дулат Бабатайұлы қазақ халқының дәстүрлі жыр үлгісін түр жағынан өзгертіп, өлеңді көркемдеп кестенің жаңа үлгісін жасады. 1978ж Ленингратта басылып шыққан, «Поэты Казахстана» жинағында Зар – заман ақын/н отаршылдыққа қарсы жазылған бір қатар өлең/і орыс тілінде жарық көрді. Консерватор ақын/ күшті де, әділ хан билігін құп көрді. Олар өз шығарма/нда өткен дәуірді аңсады. Әз Жәнібекті, Қасым ханды, Тәуке ханды, Абылайды, Кенесарыны еске алды, олардың ел бірлігін нығайтудағы еңбек/н атады. Замананың бұзылуын ел билеудің бұрынғы дәстүр/ң жойылуынан деп білді, сондықтан ел арасындағы келеңсіз құбылыс/ тамырын тереңге жайды деп түсіндірді. Зар-заман ақын/ы патшалық отаршылдық саясатты сынау мен қатар, болашақта жарқын өмірдің қайта орнайтынына сенді. 87.Қазақтың ұлы ағартушылары мен ойшылдары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбайұлы және т.б., ғылым мен мәдениетке қосқан үлесі мен маңызы. XIXғ Қаз-ң мәде­ни өміріндегі ағар­ту­шылық ғасыр деп ат. Білім мен мәд-ң да­му­ына ал­дыңғы қатар­лы орыс зи­ялы­/ы үлкен ықпал жа­сады. 1847–1857ж ук­ра­ин ақыны Т. Г. Шев­ченко Қаз-а ай­да­уда бол­ды. Қаз-н Орыс ге­ог­ра­фи­ялық қоғамы бөлімше­/інің зерт­теу обьектісіне ай­нал­ды, мұнда мәд-и-ағар­ту ме­кеме­лері мен ста­тис­ти­калық ко­митет/ жұмыс істеді; өлке­тану мұра­жай­/ы ашы­лып, ер­те­дегі ес­керткіш/, ха­лықтың ауыз­ша шығар­ма­шылығы және құқықтық заң/, со­ның ішінде қ-қт/­дың дағды­лы құқығы зер­де­ленді; орыс-қазақ мек­теп/і мен кітап­ха­на/ ашыл­ды. Қ-қ/ өз ба­ла/ына білім бе­руге ұмты­лыс жа­сап, ба­лала­рын ка­дет кор­пуста­ры бар Ом­бы мен Орын­борға жібе­ру үшін мүмкіндік іздестірді. Білім алуға де­ген жап­пай ұмты­лыс пен ықылас жағдайын­да Ш.Уәли­ханов, А.Құнан­ба­ев, Ы.Ал­тынса­рин бас­таған қазақ ағар­ту­шы/ының то­бы қалып­тасты. Ш.Уәлиханов(1835-1865): 1855ж-генерал Гасфорд сапарына қатысып, Жетісу, Тарбағатай, Орт Қ-н, Іле Алатауында болып, аңыз өлең\ді жинады. 1856ж Ыстықкөлді топографиялық суретке түсіріп, Семенов-Тянь-шанскиймен Құлжаға барды. 1857ж Алатау қырғыз\ына барып, қырғыз эпосы “Манасты” жазып алды. 22жасында Орыс географиялық қоғамына толық мүше болып қабылданды. 1858-1859ж өзін әлемге әйгілі еткен Қашғар саяхатына барды. Осы сапары туралы “1858-1859жыл\дағы алты шахар немесе Қытай провинциясының шығысындағы қала жағдайы” еңбегін жазып, 1865ж бұл еңбек ағылшын тіліне аударылды. 1859-1861ж-Петербургте болып, орыс мәд.нің алдыңғы қатарлы өкіл\імен араласты. Орыс жазушысы Ф.М.Достоевскиймен алғаш 1854ж Омбыда танысып, Семейде, Петербургте қайта кездеседі. 1861жылдан кейінгі кезең\і бұрынғы бағытынан өзгере бастаған Достоевскийдің көзқарасына Шохан сын көзбен қарай бастайды. 1860ж-Петербургте ержүрек жиханкез ж\е Орта Азия халық\ы өмірін зерттеуші ретінде құрметтеліп, орденмен марапатталды. 1865ж-“Руский инвалид ” газетінде “Қытайдағы дүнген\ көтерілісі” деген ақырғы еңбегі жарияланды. Ы.Алтынсарыұлы(1841-1889)-ағартушы-педагог, қоғам қайраткері, ғалым этнограф, жазушы. Оның басты арманы-қазақ жастарын білімге тарту. 1864ж 8қаңт-Ыбырайдың басшылығымен Торғайда қазақ бала\ына арналған мектеп ашылды.Оның терең із қалдырған жарұын істерінің бірі-қолөнершілік, ауылшар.қ мектеп\ді ұйымдастырушы. Ол-қазақ өлкесінде қыз\ға білім берудің негізін саушы.1887ж-Ырғызда қыз\ға арналған мектеп-интернат ұйымдастырды. 1890-1896ж-орыс-қазақ қыз\ училище\і Торғайда, Қостанайда, Ақтөбеде ашылды. Жазған оқу құралдары: Қырғыз хрест., Қырғыз\ды орыс тіліне үйретуге негізгі басшылық. А.Құнанбайұлы(1845-1904) :-қазақ халқының жазба әдебиетінің негізін салушы, ұлы ойшыл, ақын, сазгер. Семейде айдауда болған азаттық қозғалыс өкілдері Михаэлис, Леонтев, Гросс, Долгополов оның ақындық шығармашылығының демократтық бағытта қалыптасуына әсер етті, Ол Пушкиннің “Евнений Онегинінен” өзі аударған бөлім\іне ән шығарды.Жас\ды ғылым мен білімді үйренуге шақырып, өзге халық\ды құрметтеуге солармен қарымқатынас орнаткға үндеді.

88. ХХ ғ. басындағы Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық дамуы. 19 ғ. аяғы мен 20ғ басындағы қазақ өлкесінің әлеу.к – экон.қ өмірінде болған өзгеріс/ ескі қала/ң өсуімен,жаңа қала/ң пайда болуымен,әсіресе,олардың ірі әкімшілік орталықтарына айналып қана қоймай,оларды мекендеген халық.ң шаруашылығында және мәдени,қоғамдық өмірінде үлкен рөл атқаруымен сипатталады.20ғ.ң басында-ақ Қаз.н көұлтты елге айналды да, ғасыр басында Қаз.ң негізгі аумағы 6 облысқа бөлінді: Сырдария мен Жетісу облыс/ы Түркістан ген-губернаторлығына,(Орталығы –Ташкент), Ақмола,Семей,Орал,Торғай обл.ы – Дала ген-губ.ң құрамына кіргізіліп,Ішкі (Бөкей)ордасының аумағы Астрахань губерниясына ,ал Маңғыстау Закаспий облысына қаратылды.Осы кезеңде Ресей имп.ң ішкі губерния/ынан көші –қон ағынының дамуы нәтижесінде Қаз.н халқы.ң тез өскендігі де аңғарылды. Дәлел: Ресей имп.ң 1- ші жалпығабірдей санағынан кейінгі алғ.10жылдықта (1897-1917)Қаз.н халқының саны 4147,7 мығ адамнан 5045,2мың адамға,яғни 25,7 % ға көбейген.Жалпы алғанда ,20ғ. Басында қазақ/,орыс/.украин/ бүкіл өлке халқының 87%-нан 95 %-на дейін құрады.Ерекше назар ауд.н жайт- өлке тұрғындарының 90%-нан астамынын ауылдық жер/де қоныстануы.Олардың нег.кәсібі – мал шар.ғы. 1897ж санақ бойынша өлке халқының 55,4 % -ы егіншілікпен шұғылданды. 20ғ.ң басындағы Қаз.дағы әлеу.к –демографиялық ахуалға талдау жасағанда жалпы өлкедегі патша отарлау саясатының кең белең алғандығын аңғаруға болады:1.өлкедегі халқ.ң көпұлтты құрамының қалыптасу урдісі күшейе тусті.2.байырғы халық.ң үлес салмағы кеміді де,келімсек халықтың ,әсіресе орыс пен украин.ң үлесі өсті.3.қала халқы.ң өсуі .20ғ басында Ресей патшалығының орталығы ретінде Қаз.да негізінен өнеркәсіп.ң 2 саласы яғни тау-кен өндірісі мен кен –зауыт өнеркәсібі ,сондай-ақ ауыл.шар.ғы ,оның ішінде мал өнім.н ұқсату жөніндегі өнеркәсіп жатқызылды.Екібастұз,Қарағандыда көмір өндіру дамыды.Батыс Қаз.н мен Орал –Ембі өңірінде мұнай өнеркәсібі дамыды.Өнеркәсіп өнімі түгелдей дерлік өлкеден тыс жерлерге әкетілді.ал пайда 20ғ.ң басына бастап шетелге кетіп жатты.Осының бәрі кен өнеркәсібінің Қаз.ң әлеу.к –экономикалық өсуіне ықпалын күрт кемітті. 20ғ. Басында Қаз.ң орт.ауд.ң капиталистік өнеркәсібінің шикізат көзіне өнім өткізу рыногына айналуында темір жол/.ң салынуы маңызды рол атқ.ды.Ал бұл сауда.ң дамуына әсер етті.Өлкедегі өнеркәсіп.ң біршама дамуы,темір жол.ң салынуы,су жол/ң пайдалана бастауы – Қаз.да жалпы жұмысшы табын қалыптастырудың бірден –бір әлеуметтік –эко.қ негіздерін қалауға себеп болды. Әлеуметтік тұрғыдан өлкенің өнеркәсіп жұмысшы.ң жағдайы Ресей.ң өнеркәсібі дамыған аудан/ымен салыстырғанда әлдеқайда ауыр болатын.Оған өнеркәсіп қожайын,ң өктемдігімен белгіленген жұмыс күнінің ұзақтығы себеп болды.Қазақ өлкесінің әлеу.к –эконом.қ өмірінің дамуы туралы әр турлі көзқарас болғанына қарамастан, 20ғ. Алғ.ширегінде шығып тұрған «Айқап» журналы мен « Қазақ» газеті өз беттерінде ұлттық идеялар мен қазақ халқының мүдделерін ақиқат жолымен жан-жақты көрсете білді.

89. 1905-1907 жж. Бірінші орыс революциясының Қазақстанға әсері. 1905-1907 жж. Бірінші орыс революциясы болып өтті. Қазақстанда халықтың өкімет билігіне қарсы қарулы қақтығысы бола қойған жоқ. Бірақ қазақ/дың, жұмысшы/ мен шаруа/дың жекелеген баскөтеру/і орын алды. Ол жыл-ы маңызды оқиға/дың бірі қазақ/дың Ресей Мемлекеттік Думасының жұмысына қатысуы болды.1905 жылдан 1907 жылға дейінгі кезеңде бірінші орыс революциясы болып өтті. Оның жаңғырығы Қазақст-а да жетті. Патша үкіметінің 1905 жылғы 9 қаңтарда қарусыз шеруге шыққан жұмысшы/ға оқ атып, қырып салғаны оның қанішер зұлымдық саясатын әшкерелеп берді. Бұл хабар халықтың кекке толы ашу-ызасын келтірді. Қазақтың белгілі ақыны әрі этнограф, тарихшы, шежірешісі Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы осы оқиғаға арнап «Қанды жексенбі» деген өлең жазды. 1905—1907 жыл/дағы революцияның Қазақстанның саяси дамуына әсері. Қазақ елі өзінің отарлық езгідегі халін түсіне бастауы жөне үлттық зиялы қауымның нақты әрекетке көшуі 1905 жылғы бірінші орыс буржуазиялық-демократиялық революциямен тікелей байланысты. Ғасыр/ бойы қасық қаны қалғанша қорғаған жерінен айырылып, кіріптарлық күйге түскен қазақтың ауыр халі және патшалық Ресейдің қатал отарлық саясаты көзі ашық оқыған қазақтың азаматтарына ой салды. Дәл осы түста қазақ зиялылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Мухаметжан Тынышпаев, Халел мен Жаһанша Досмұхамедовтер, Жақып Ақбаевтар саяси күрес сахнасына көтерілді. Ресейдегі алғашқы революциялық қозғалыс пен отарлық тәуелділіктегі халық/дың, соның ішінде казақ елінің де өз азаттығы үшін күрес жолына түсуі арасында тікелей байланыстың бар екендігі рас. Сонымен бірге метрополия мен отарлық тәуелділіктегі елдердің азаттық үшін қосғалыс/ындағы айырмашылықтың табиғи сипатын да жоққа шығаруға болмайды. Ол айырмашылық/ бүл қоғамдық қозғалыс/дың көздеген мақсатынан және оларға атсалысқан әлеуметтік күш/дің құрамынан туындайды. Егер орыс азаттық козғалысының негізгі мақсаты Ресейдегі басыбайлылық тәртіп қалдық/ын біржола жойып еркін экономикалық және демократиялық өзгеру жолына алып шығу болса, ұлт зиялы/ы бастаған ұлт-азаттық қозғалысының басты мұраты ұлттық мемлекеттік дербестікті жаңғырту арқылы басқа елдермен тең кұқықты өркендеуге жол ашу болды. Яғни ұлт-азаттық қозғалысы үшін бірінші кезекте ұлттық еркіндік және теңдік мөселесі тұрды. Қазак халқының мұң-мұқтажын жоқтаған ұлт зиялылар/ы азаттық қозғалыстың бастаушы күшіне айналды. Қазақ жерін отарлап, халқын орыстандыру секілді патшалық Ресейдің өктемдік саясатын әшкерелеп, оған карсы үгіт-насихат жүргізген Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынұлы, Ж.Ақбаев жәнө басқалардың қатысуымен даярланған арыз-тілек/де алым-салықтың көбеюіне, билік өкілдерінің өзбарлығына, сондай-ақ жаппай қоныстандыру саясатына батыл қарсылық көрсетілді. Патшалық самодержавиеге қарсы үгіт-насихат жүргізген түрлі астыртын ұйымдар мен топ/дың ісіне араласа жүріп, өздерінің ой-пікір/ін, жеке көзқарас/ын баспасөз беттерінде жариялап отырды. Мысалы, М.Тынышпаев: «Сахарадағы толқудың басты себебі саяси, рухани, діни, экономикалық езгі», —деп ашық айтты. 1905 жылғы жазда Сырдария обл-ң Шымкент, Әулиеата уез/інде толқулар бұрқ ете түсті. Мамыр-қазан айлары аралығында ірі қалаларда социал-демократиялық топтар ұйымдастырған шерулерге қатысушы/ «Самодержавие жойылсын!» деген ұран/ көтеріп шықты.Семей облысы Қарқаралы уезіндегі Қоянды жәрмеңкесінде Дала өлкесінде көп дабыра тудырған атақты Қарқаралы арыз-тілегі (петициясы) дүниеге келді. Оның соңына 14,5мың адам қол койды. Мемлекеттік Дума жөне қазақтар. Ресейдегі азаттық қозғалыстың өрлеу барысында қазақ қоғамына да жеткен тарихи жаңалықтардың бірі 1905 жылы 6 тамызда шыққанманифест бойынша қазақ еліне де Мемлекеттік Думаға депутат сайлау құқығының берілуі еді. Ұлт зиялылары Мемлекеттік Дума мінберін империяның Қазакстандағы саясатына, әсіресе, жер мәселесін тура шешуге ықпал жасау құралы ретінде бағалап, оның жұмысына үміт артып, депутат сайлау науқаны мен Дума жанындағы мұсылман фракциясы жұмысына белсене араласты. I Мемлекеттік Дума (1906 жылы) жүмысына қазақ елінің атынан үш депутат қатынасты. Олар: Орал облысынан — Алпысбай Қалменов, Торғай облысынан — Ахмет Бірімжановжәне Семей облысынан — Әлихан Бөкейханов болатын. Бұлардың бәрі де жоғары білімді маман/, яғни алдыңғы екеуі заңгер, соңғысы агроном-статист еді. 1907 жылы 3 маусымда үкімет қабылдаған заңда «көшпелі бұратаналар сайлауға катыса алмайды» деп көрсетілді.

90. ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының ұлт-азаттық қозғалыстағы орны мен рөлі. Қазақ зиялалары қазақ халқы-ң имп-я құрамында өзгелермен теңқұқықты болуына қол жеткізу жолында жеткізді. Олар қазақ мем-кеттілігін қалпына келтіру-ң әдіс – амал-ын қарастырды, өз халқы-ң отаршылдық езгіден азаттық алу жолындағы күресіне көмектесуге ұмтылды. XX ғ-ң бас-ғы қазақ зиялы-ы Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Тынышбаев, М. Шоқай, Х. Досмұхамбедов, Ж. Досмұхамбедов, Ә. Ермеков, Ж. Ақбаев, О. Әлжанов, т.б. танымал тұлға-р ұлтты басқа халық-мен терезесі тең даму жолына бастай білді. Ұлт зиялы-ы қазақ қоғамы-ң оянуына жәрдемдесіп, халық-ң құқық-қ, эстетика-қ санасы мен өнегелі ой-өрісіне зо ықпал етті. Олар өз улгі-өнегесімен қазақ-ң болашақ қоғам қайраткер-і М. Жұмабаев, С. Сәдуақасов, Қ. Кемеңгеров, Ж. Аймауытов, М. Әуезов, А. Сейітов, Х. Болғанбаев сияқты көптеген жас ұрпақты тәрбиелеп өсірді.Қазақ зиялыл-ы өздірі-ң мақала-ры мен шығарма-ры Қырым татар-ң «Тәржіман», Еділ бойы татар-ң «Ихтисад», «Шора», «Уақыт» және «Жұлдыз» сияқты басылым-да жариялады. Онда патша үкіметі әкімшілігі-ң қазақ-ң ежелгі заманнан бергі ата қонысын тартып алып, оларды жаппай қуып шығып саясатын сынады. Мақала автор-ы сон қат қазақ халқына христиан дінін күштеп таңып, оларды шоқындыруға қазақ-ң ана тілін қолданыстан ығыстырып шығаруға тырысқан келеңсіз әрекет-ге қарсы күресті.Жалпыұлттық демократиялық қозғалыс-ң көсемі Ә.Бөкейханов-ң өмірі мен қызметі. Қазақ халқы-ң ұлттық – демократиялық қозғ-ң жұрт кенінен таныған көсбасшысы Ә. Нұрмұхамедұлы Б. болды.XIXғ-ң соңы мен XXғ-ң бас кезінде Ә.Б. әуелі Тобыл губерниясын зерттейтін, кейін Ф.Щербинаның статистика-қ экспедициясы-ң жұмысына белсене қатысты. Осы кезеңде ол қазақ елі-ң экон-қ жай-күйін, шар-ғын, этнографиясын, тұрмыс-салтын, материалдық және рухани мәдениетін зерттеді. 1903ж Петербургте «Ресей. Өлкеміздің толық геогр-қ сипаттамасы» деген ортақ атпен осы басылым-ң 18-ші томы жарық көрді. Оның авторлары-ң бірі Алаш қозғалысы көшбасышы Ә. Б. еді.Омбы жандарм басқармасы бастығы-ң мойындағанындай, ол «барлық митингілер мен петициялар-ң ж/е үкіметке қарсы үгіттер-ң ұйытқысы, даладағы қазақтар-ң барлық мәдении – саяси қозғалысы-ң көшбасшысы және жетекшісі » болды. 1905ж Ә.Б. Ресей конституциялық демократ-р (кадет) партиясына мүшелікке қабылданды. Осы жылы Қарқаралыда орыс отаршылдығына қарсы өткен қозғ-қа басшылық жасап, петиция ұйымдастырды. Ресей-ң I Мем-тік Думасына Семей обл-нан депутат болып сайланады.1905-1907 ж кадеттер-ң «Степной край», «Иртыш», «Омич», «Голос» атты газет-інде белсенді түрде мақала-р жазып тұрды.1913ж Ә. Б ұлт –азаттық қозғалыс жетекші-і А. Байтұрсынов ж/е М. Дулатовтармен тұңғыш жалпыұлттық баспасөз ұйымы – «Қазақ» газетін ұйымдастырды. Газет бет-інде халыққа білім беру, ұлттық сана сезімді ояту, хақында көптеген құнды дүниелер жарық көрді. Ә. Б. ғылыми жұмыспен де белсене айн-ты. Ә. Б. 1917ж 21-26 маусымында Орынборда I бүкілқазақ сьезін өткізіп, «Алаш» партиясы-ң II бүкілқазақ сьезінде «Алашорда» үкіметі құрылып, Ә. Б оның төрағасы болып сайланды. Кеңес өкіметі кезінде ол бірыңғай ғылыми, әдеби, аудармашылық қызметпен айналысады. Жазықсыз қуғынға ұшырап, 1937ж ату жазасына кесіледі. 1989ж ақталды.1913-1918ж «Қазақ» газетінде редактор болып, халық өмірін көкейтесті мәселелер-н көтереді, елді өнер-білімге үндейді. А. Байтұрсынов Алаш қозғалысы тұсында күрес-ң алғы шебінде болады. Кеңес өкіметі кезінде ол қазақ халқы-ң сауатын ашып, ағарту жолына білжола түседі. Көптеген өлең-жыр-ында халық-ң арман-тілегін, мұң–мұқтажын жырлады, халықты өнер білімге, мәдениетке шақырды. Патшалық Ресей-ң қанаушылық – отаршылдық саясатын сынады , ел – жұртты миссионер-дің жүгенсіз қылығынан сақтандырды.Ә. Б-ң сенімді серіктері-ң ж/е ұлт – азаттық қозғ-на белсенді қатысушы-ң бірі М. Дулатов (1885-1935) болды. Ол Торғай облысы Торғай уезі-ң Қызылбел атырабында д. к. Алғ-қы білімді ауыл мектебінен алған. Торғайдағы 2сыныптық мектебінде оқыған. 1904ж Омбыға барып, онда Ә. Б. және А. Б-пен кездеседі,саяси қызметке белсене араласа бастайды. Патша отрашылдығына ашық қарсы шығып, жер мәселесін көтереді. Қазақ-дан жерді тартып алуға, мұсылмандықты қудалауға тыйым салуды талап етеді. 1909ж «Оян, қазақ!» атты жыр жинағы жарық көрді. Автор қазақ халқы-ң ауыр жағдайын мешіт-р мен медересе-р ашуды, жастарға ислам рухында тәрбие беруді жақтады. Семей округ-ң соты-ң прокуроры былай деп жазды: «Оян, қазақ!» кітапшасы өзінің мазмұны жағынан қырғыз (қазақ – авт.) жасақ-ына арн-ған үндеумен тең, ол мем-тің қаз-гі қоғ-қ құрылысын құлатуға шақырады». Алаш қозғ-сы жетекші-ң бірі белгілі қоғам қайраткері, педагог, тарихшы Мұхаметжан Тынышбаев (1879-1937) болды.1907ж II Мем-к Думаға Жетісу губерниясынан депутат болып сайланады. Думада Ресей-ң отаршылдық саясатына қарсы бағыт ұстанған М. Тынышбаев бар өмірін туған халқы-ң азаттығы үшін арнады, осы жолда қурбан болды.Саяси реакция өршіп тұрған ж-ры Алаш қозғалысы көсбасшылары-ң бірі, ойшыл, оқымысты, мем-т және қоғам қайраткері Мұстафа Шоқайдың (1890-1941) саяси көзқарасы қалыптаса бастады.Қазақ-ң III және IV Мем-к Думаға қатысуына тйым салынуына қарамастан Мұстафа Шоқай мұсылман-р фракциясымен тығыз байл жасап, белсенділік танытты. Сол фракция арқ Мем-к Дума депут-ң назарын қазақ халқы басынан кешіріп отырған ауыр жағдайға аударып отырды. М. Шоқай ғұмырын Орта Азия мен Қ-н халықтары-ң азаттық күресіне арнады.Қазақ-р ара-да Ішкі Ордадан шыққан саяси қайраткер Бақтыкерей Құлмановтың есімі кеңінен танымал болды.Ішкі Ордадағы әкімшілік жұмыс-ында болған ж-да ол мектептер мен емдеу орын-ының ашылуына барынша зор күш – жігер жұмсады, Ресей Мем-к Думасына қатарынан 2 рет депутат болып сайланды. Осының өзі – ақ оның халық ар-да орасан зор беделі-ң бар екенін көрсетті.Қазақ халқы-ң тәуелсіздігі үшін күрескен отаншыл патриоттар-ң бірі Көлбай Тоғысов еді. Ол талантты журналист, көрнекті қоғам қайраткері болды. 1905 ж-ғы қарашада Қарқаралыда патша үк-не қарсы қарсы өткен наразылық митингісі бастамашы-ң бірі болды. Мақала-ң бірінде: “Біздің ана тілімізде кітап-р басып шығаруымыз сондай-ақ мектептер, ауруханалар салуымыз к/к. Біз сауатты әрі білімді халық болуға тиіспіз.”

91. ХХ ғ. басындағы қазақ баспасөзі. Мәдениеттің дамуына осы уақытқа дейін елеусіз жағдайда болғаи баспа ісін жолға қою белгілі бір ықпал жасады. Қазақ мерзімдік баспасының гүлдене бастаған уақыты XX ғасырдың бас кезіне тура келді. Бұл кезде кітап басып шығару Семей, Омбы,Орал сияқты мәдени орталықтарда қарқынды дамыды. XIX ғасырдың соңында «Түркістан уалаятының газеті» мен «Дала уалаятының газеті» атты екі басылым шығып тұрды. 1905 жылға қарай бірқатар жаңа газеттер мен журналдар п.б. 1907 жылы қазақ зиялыларының бір тобы Петербургте редакторы Әбдірашид Ибрагимұлы болған «Серке» газетін шығара бастады. Бұл газеттің екінші нөмірінде М. Дулатовтың «Біздің мақсат» деген мақаласы жарияланды. Патша тыңшылары газетті «қазақ халқын барлық үкімет орындары мен өкілдеріне қарсы коздырушы» үндеу ретінде қарап, жауып тастады. 1907 жылы наурыздаТроицкіде бірінші нөмірі шығысымен тыйым салынған «Қазақ газеті» жарық көрді.Оқу ағарту мен білім идеяларын бұқара арасында насихаттау мен бастауыш білім беру жүйесін кеңейтуде «Айқап» журналы, «Киргизская степная газета», «Степной край», «Қазақ» газеттері елеулі рөл атқарды. 1911 жылы Троицкіде «Айқап» журналының бірінші нөмірі жарық көрді. Журналдың редакторы мен идеялық дем берушісі Мұхаметжан Сералин болды. Журнал өдебиеттің дамуы мен қазақ әдеби тілінің қалыптасуына үлкен үлес қосты. Онда ауыз әдебиеті, этнография, тарих жөніндегі зерттеу мақалалар жарияланды. Сол уақытта «Айқап» журналы далада мектептер мен медреселер ашу, ескі мектеп- терге реформа жасауды насихаттады. Журналда түрік және парсы тілдерінен аударылған шығармалар, мысалы, Фирдаусидің «Шахнамасы» жарияланды. 1911 жылдан бастап редакторы Сағынгерей Бөкеев болған «Қазақстан» газеті шыға бастады. Газетте саяси мақалалардан басқа қазақтар мен ноғайлардың халық әдебиеті жөніндегі зерттеу мақалалар да жарияланды. Ұлттық баспасөздің дамуында Орьшбор мен Торғайда 1913-1918 жылдар аралығында Ахмет Байтұрсыновтың редакторлығымен шығып тұрған «Қазак» газеті ерекше рөл аткарды. Газеттің негізгі міндеттері қазақ халқының мәдениетін көтеру, казақтың әдеби тілі мен әдебиетін дамыту болды. Газет беттерінде Ә. Бөкейхановтың ауыз өдебиеті мен А. Байтүрсыновтың қазақ тілі мен қазақ әдебиетіжөніндегі еңбектеріне көп орын берілді.1913 жылы қыркүйектен Петропавловскіде татар және қазақ тілінде «Есіл даласы» атты газет шыға бастады. Оған жылдың соңында «революциялық идеяларды таратқаны» үшін тыйым салынды. 1916 жылдан 1917 жылдың соңына дейін Ташкентте К. Тоғысов басшылық жасаған апталык «Алаш» газеті шығып тұрды. 1917 жылғы Акпан революциясынан кейін өр түрлі бағыттағы бірқатар газеттер мен журналдар шыға бастады: маусым айынан бастап Семейде «Сарыарқа» апталық басылымы, «Абай» әдеби журналы мен «Халық сөзі» газеті, Оралда - «Ұран» газеті, Ташкентте пантүріктік жене жәдит бағытындағы екі басылым - бас редакторы Мұстафа Шоқай болған «Бірлік туы» мен «Жас алаш» газеті, Акмолада «Қазак» газетіне жақын позиция ұстанған «Тіршілік» газеті шыға бастады

92. Қазақстан Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында. Империалистік дәуірде жеке ел/ң біркелкі дамымау/ң нәт/де 1ші дж соғыс 1914ж 19 шілдеде басталды. ХХғ басында халықаралық жағдай құрт шиелеңісіп, ірі мемл арас/ғы бақталастық күрес күшейді. Германия/ң күшеюі Еуропадағы басқа ірі мемл/ді абыржытты. Әсіресе отарлап алған жері жеткілікті әрі ӨК ерте дамыған, байырғы империалистік ел/рді ― Франция мен Ресейді қатты алаңдатты. Оның үстіне герман–австриялық одақ шартына қол қойылды, оған Италияның қосылуы жас герман империалис/ң Еуропадағы салмағын күшейтті. Осы құрылған үштік одаққа жауап ретінде орыс-француз одағы пайда болды. Бұл еуропалық мемл/ді 2 антогонистік топқа бөліп, 2жақты шешуші шайқасқа дайындыққа кірісті. Алайда, британиялык басқарушы топ осы 2тогопистік одаққа деген қарым катынасын бірден айқын ұстаған жоқ. Өйткені, ағылшын империалис/ң француз ж/е ресейлік империалис/не карағанда карама кайшылық/ы күрделі еді. Тіпті Англия алғ империалис/ң Еуропадағы ықпал/ң өз/ң орыс ж/е француз бақталастарын әлсіз деп есептеді. Ресейді әлсірету мақсатымен британиялық басшылар 1902ж ағылшын-жапон одақ шартын жасады. Жапония мұны өзінің Ресейге қарсы соғысында шебер пайд/ды. Дегенмен, германдық сауда/ң өсуі, оның жаңа нарық/ды иемденіп, одан ағылшын бұйым/н ығыстыра бастауы Англия мен Германия арасындағы қатынасты қиындата түсті.Германия/ң қуатты әскери-теңіз флот құру үшін бағдарлама жасауы Англия/ң сыртқы саясатына күрт өзгерістер енгізді. 1904ж бұл елде Франциямен жақындасу үшін ірі қадамдар жасалды. Бұл Англия мен Ресей арас/ғы қарым-катынас/ң жақсаруына алғы шарт жасады. Патша өкіметі Антантаға тәуелді еді. 1908ж оның шет ел/ге борышы 8 млрд сомға тең болды. Оның үстіне Ресей Англия меи Франция/ң көмегі арқасында бұғаз/ды пайд/ға үміт етті. Ал Антанта Германиямен үлкен соғыс бола қалған жағдайда Ресей/ң ірі -әскери күшін пайдаланбақ еді. Бірақ ағылшын-орыс қатынас/н жақсарту ісі қиындыққа түсті. Ең алдымен олар өз/ң Иран, Ауғанстан, Тибеттегі бақталасты іс/н реттеді. Ақырында орыс-француз одағы мен ағылшын–француз Антантасы бірігіп, үштік келісімге айналды.Бір-біріне қарама-қарсы Үштік Одақ пен Үштік келісім/ң құрылуы басты империалистік мемл арас/ғы күресті одан әрі үдетті. Алайда, одақ қүрамына кірген мемл арас/ғы өзара қайшылықтар жойылған жоқ. Мәселен, Италия мен Австрия–Венгрия монополис/ң өзара қақтығыс/ң өршуі нәт/де Италия өзі кірген Үштік Одақтан 1909ж бастап іргесін аулақ сала бастады. Ал, Австрия–Венгрия ақырында Герман империялис/ң жандайшабына айналды.2 имп/к блок/ң арас/ғы күрес 1912–1913ж Балқан соғыс/да жалғасып ақырында 1ші дж соғ/ң басталуын тездетті.Төніп келе жатқан соғысты АҚШ өз/ң экон/қ ж/е саяси бағытын нығайтуға пайд/ға тырысты. Ол/ң өкілі полковник Хауз 2блокты бір-біріне айдап салу/ң бар амалын жасады. Алдымен ол АҚШ бейтараптық сақтайды деп жариялады, ал соғыс бола қалған жағдайда Англия Ресей үшін соғысқа кіріспеуі мүмкін деген болжам жасады. Мұндай тұжырымдар Герман имп/ң үмітін арттырып, ол/ды соғысқа итсрмеледі.Осы жагдайда 23 маусымда Сараевода австрия тағы/ң мұрагері принц Франц Фердинанд өлтірілді. Венада қатты абыржушылық байқалды. Австрия үкіметі 1айға жуық үн-түнсіз жатып алды. Тек қана Германия/ң желпінтуінен ғана шілде айында Сербияға қарсы үзілді-кесілді талап қойылды. Ол қойылған 10шарт/ң 9ын қаб/н мәлімдеді. Тек тергеу ісін жүргізу үшін австриялық/ды өз жер/не жіберуге қарсы болды да, барлық даулы мәселе/ң төрелігін Гаагалық трибунал шешсін деп сауал салды. Алайда Австрия–Венгрия 28 шілдеде Сербияға соғыс жариялады. Оған жауап ретінде Ресей мобилизацияға кірісті. Германия 1914ж 1 тамызда Ресейге, тамызда Францияға соғыс жариялады. 5 тамызда Англия ресми түрде соғысқа кірісті. Осы жағдайда АҚШ бейтараптық сақтады. Ал Түркия мен Болгария австро-германдық блок жағына шықты.1ші дж соғ/ң басталуына Германия мен Англия арас/ғы антогонизм шешуші роль атқарды. Осы басты қайшылықпен қатар Германия мен Франция/ң Эльзас ж/е Лотарингия үшін, Германия мен Ресей/ң Константинополь ж/е бұғаздар үшін, Ресей мен Түркия/ң Армения ж/е Константинополь үшін, Австрия мен Ресей/ң Балкан үшін, Австрия мен Италия/ң Албания үшін талас-тартыс/ы себеп болды.1ші дж соғыс сипаты жағынан әділетсіз, жаулаушылық, империалистік соғыс болды. Мемл жаулаушылық саясат жүргізді. Соғыс ірі мемл/ң имп/к қатынас/н туды. Олар отар/р мен ұсақ ел/ді қайта бөлісу үшін ұрыс даласына шықты. Бұл соғыста 2қақтығыс алдыңғы шепте тұрды. Бірі Англия мен Германия, 2шісі Герман мен Ресей арасында болды. Осы 3 ірі мемл 1ші дж соғысты бастаушылар болды. Соғыс шеңберіне біртіндеп құрамында 1,5 млрд астам халық бар 38 мемл кірді. Төрттік одаққа Германия, Германия отар/мен, Австрия-Венгрия, Түркия мен Болгария кірді. Ал Антантаға — Англия, Рессей, Франция, Бельгия, АҚШ, Португалия, (бәрінің де отарлары бар) Сербия, Жапония, Румыния, Греция,Черногория ж/е басқа елдер енді.

93.1916 жылғы ұлт – азаттық көтерілістің себептері, барысы, нәтижесі және маңызы. 1914 ж.ғы Ресей мемлекет.ң де қатысқан 1-ші дүние жүзілік соғыстан кейін халық жағдайы қиындады.Қазақстандада 1-ші кезкте Сырдария облысы-ң солт.-шығыс аудан-рында,Жетісу обдсы-ң оңтүстігінде ж/е баска обл-да жаппай тартып алу жалғасып жатты.1916ж-ы жер.р.ң тартып алынған көлемі 45млн десятинаға жетті.соғыс шикізатты,азық түлікті,мал-ң ж-е басқа материал-қ байлық-ң коп молшерін жұтып жатты.осыған байланысты қаз.хал-ың иығына жаңа ауыртпалық/р түсті:ет тапсырылды,мем-т керегіне мал жаппай еріксіз алынды,әр үйден жаңа соғыс салығын алу енгізілді,земстволық салым/р ж-е болыс басқарушы/рын бағып қағуға арналған бай болыс-қ алым/р,сондай-ақ жолға толенетін ж-е басқа салық/р молшері ості.соғыс елдегі жалпы ұлт-қ дағдарс-ң пісіп жетілуін тездетті.со-ң жарқын корінісі Қаз-н мен орт.азияны қамтыған 1916ж ұлт азат-қ котерілісі б-ды.Котеріліс-ң шығу-ң басты себебі әлеумет.к-эконом.қ ж-е саяси сипаттағы фактор/р еді.Яғни отар-қ езгі-ң күшеюі,жерді тартып алу,салық/р мен алым/р-ң осуі,еңбекші/рді қанау,олке-ң қаз. ж-е басқа бұрыннан тұрғын жергілікті халық.ры жөнінде царизм.ң жүргізіп жатқан орыстандыру саясаты,соғысқа байланысты қалың халық бұқарысы жағдайы.ң күрт нашарлап кет.і,міне осыған ап келді.Көтеріліс.ң бұрқ ете қалуына патша-ң 1916ж.25маусымдағы армия.ң тыл жұмыс.р.на Қаз.ң,Орт.Азия.ң ж.е ішінара Сібір.ң 19-дан 43 жасқа дейінгі«Бұратаналық»еркек халық.р.н шақыру жөніндегі жарлығы сылтау б.ды.Мем.кет әжетіне еріксіз алынған.р.ды әректтегі армия қимыл жасап жатқан аудан.р.да қоғаныс құрылыс.ры мен әскери байланыс жол.р.н салу жұмыс.р.на пайдалану жоспарланды.Қаз.н мен Орт.Азиядан 400мың адам,со-ң ішінде Қаз.ң далалық облыс.р.нан-100мыңнан астам,Жетісудан-87мың адам еріксіз алынуға тиіс б.ды.Шілде.ң басында Қаз.ң барлық аймақ/рында дерлік көп кешікпей қарулы көтеріліске айналған стихия-қ бас көтеру/р басталды.Стихия-қ қозғалыс.р бірте-бірте ұйымдасқан сипат ала бастады:Торғай мен Жетісуда о.ң танылған жетекші.рі А.Иманов,Ә.Жангелдин,Т.Бокин,Б.Әшекеев,Ө.Саурықов,Ж.Мәмбетов ж.б басшылық еткен ірі ошақ.р пайда б.ды.Көтеріліс бүкіл Қаз.ды қамтып,царизм.ң әскери-отарлаушы.қ ж.е кең көлемді орстандыру саясатына қарсы әрі белгілі бір дәрежеде ауыл/р-ң бай-феодал-қ басшы топ/рына өарсы бағытталған ұлт-азат-қ қозғалысына ұласты.1916ж.көтеріліс-ң басты мақсаты қазақ халқы.ң бостан-қ пен тәуелсіз-к жолындағы бұдан бұрынғы барлық күресіне қорытынды жасайтын ұлт-қ ж.е саяси азат.ққа жету б.ды.Көтеріліс.ң негізгі қозғаушы күші ұлт-қ шару-ң қалың топ.ры,сондай-ақ жаңадан туындап келе жатқан жұмысшы табы.ң өкілдері,қолөнерші.р б.д.Көтеріліс.ң аса ірі орталық.ры Жетісу мен Торғай жері б.ды.Жетісу облысында қарулы қарсылас-қ шілде-тамыз ай/рында-ақ бұқаралық сипат алды.17 шілдеде 7-су ман Түркістан өлкесінде соғыстық жағдай жарияланды.Көтерілісші.р.ң патша жазалаушы.о.мен ірі қақтығыс.ры Асы мен Қарқара жайлау.рында,Самсы станциясы маөында,Қастек,Нарынқол,Шарын,Қорам өңір.ріде,Лепсі оязы.ң Садыр-Матай болысында ж.б жер.р.нде болып өтті.7-судағы көтерілісші.р қозғалысы аяусыз басып-жаншылғаннан кейін Торғай даласында ол күш алып,күннен-күнге өрістей түскен еді.Басшылығында А.Иманов пен Ә.Жангелдин тұрған Торғай көтерілісі ең қажырлы ж.е ұзаққа созылған к.с б.ды.Иманов көтерілісші.р.ң сардарбасы-бас командашысы болып сайланды,о-ң жанында әскери кеңес жұмыс істеді.22қазанда Иманов бастаған 15мың көтерілісші торғай қаласын қоршауға алды.Сол аралықта қалаға қарай 3 бағыттан ген.л-лейтенант А.Лаврентьев.ң жазалаушы корпусы кле жатты.Патша жазалаушы.ң басым күш.рі жақындап қалғандығы туралы хабар алып,көтерілісші/р Торғайды қоршауын қойды ж.е патша әскер.р.і отряд.р.ң алдынан шықты.16-қазанда Иманов баста.ан жалпы саны 12мыңға жуық адамнан құралған сарбаз/р Топқойма почта станциясы ауданында подполковник Катоминн.ң жазалаушы отряд.р.на шабуыл жасады.Көтерілісші.р мен жазалаушы.р.ң арасындағы айқас.р татырда,Ақшығанда,Доғал-Үрпек,Күйікте болып өтті.Иманов-ң штабы орн.нБатпаққарада ұрыс.р шиеленісті өрбіді.Ол ұрыс.р1917ж.ақпан айы.ң 2-ші жартысында кең құлаш жайды.Сол шайқас/рда Иманов.ң көтерілісші.рі ақпан буржуазия-қ-демокр-қ революциялысын қарсы алды.Семей ж.е Ақмола обл/р-нда көтерілісші.р.ге қарсы 12 кавалерия жүздігі,11күшейтілген жаяу әскер ротасы қимыл жасады.Ал Торғай к.ші.рі.не қарсы патша үкіметі құрамында 17 атқыш/р ротасы,18казак/р 100-дігі,4кавалерия эскадроны,18зеңбірегі,10пулеметі ж.е басқа/ры болған экспид.я.қ корпус жіберді.7-судағы көтерілісті басу үшін 8750 найзалы 95 рота,3900 қылышты 24 жүздік,16 зеңбірек пен 47 пулемет жіберілді.7-суда 10-даған қазақ ж.е қырғыз ауыл.ры жойылды,бейбіт тұрғын.р аяусыз қудалаушылыққа ұшырады.Патша өкімет орындары соңдарына түскен 300 мың қазақ.р мен қырғыз.р н.е қашуға міжбүр б.ды.1916ж.көтеріліс қазақ халқы.ң көп ғасырлық ұлт-азаттық қозғалысы.ң тарихында ерекше орын алды.1916ж.к.с кең байтақ өлке.ң барлық аймақ.рын қамтып,бүкілқазақ-қ сипат алды.Көтеріліс отарлауға ж.е империалис-к саясатқа қарсы бағытта өрбіді.Халықты ұлт-қ ж.е саяси азат ету жолындағы көтеріліс.ң таптық жағы 2-ші кезектегі мәселе б.ды

94. Қазақстан 1917 ж. Ақпан революциясынан кейінгі кезеңде. Бірінші жалпықазақ съезінің шешімдері. 1917ж.ғы Ақпан бур­жу­азиялық-де­мок­.қ ре­волю­ци­ясы­нан кейін ор­наған Уақыт­ша бур­ж.қ өк. ел­дегі әле­уметтік және ұлттық езгіні жою, жер мәсе­лесін, им­пе­ри­алистік соғыс­тан шығу және т. б. мәсе­ле/ді шеш­педі. Қаз.ғы жергілікті ха­лық/­ды са­яси құқық/нан айырған бұрынғы пат­ша өк.ң заңд/ы өз күшінде қал­ды. Өлке­дегі ка­зак-орыс әскер­/ң ұлан-бай­тақ жер иелік/і мен бар­лық әле­уметтік ар­тықшы­лық/ы то­лығымен сақтал­ды. Қаз.ң ең жақсы шұрай­лы жер­/н отар­шыл ку­лак­/ тар­тып алып бер­ген Қоныс ауда­ру басқар­ма­сының жергілікті ап­па­раты өз жұмы­сын одан әрі жалғас­тырды. Өнеркәсіп орын­/н­да 8 сағат­тық жұмыс күні енгізілмеді. Мем­л.к ме­кеме­/ мен мек­теп/­де қазақ тіліне көшу­ге бұрынғысын­ша тыйым са­лын­ды. Ре­сей мем­л.гі бұл жағдай­/­ды Ле­нин бас­таған боль­ше­вик­/ пар­ти­ясы «Бүкіл өкімет кеңес­/ге берілсін» — де­ген ұран­ды пай­да­лана оты­рып, Уақыт­ша өк.ті құла­ту үшін оны бас­ты құралға ай­нал­дырды. Сөйтіп, 1917ж 25 қазан­да Пет­роград­та қару­лы көтеріліс бас­т.п, Уақыт­ша бур­ж.қ өк. құла­тыл­ды. Ре­волю­ция бүкіл билікті жұмыс­шы, сол­дат, ша­руа де­путат/ы кеңесінің қолы­на бе­ру арқылы ха­лықтың әр түрлі топ­т/ы мен түрлі ұлт/ң, ха­лық/ң ке­лешек­тегі тағды­рына бай­л. түрліше үмітте бо­лу­ына жол аш­ты. Ре­сейдің қол ас­тында бо­лып кел­ген орыс емес ха­лық/ң еңбекші бұқара­сы Қазан ре­в.­нан кейін эко­н.қ-әле­ум.к күй­зелістен шығумен бірге отар­шылдықтың бұғауынан бо­санып, тәуелсіздік ала­тын шығар­мыз деп үміттенді. Ле­нин бас­таған боль­ше­вик­/ за­уыт, фаб­ри­ка/ жұмыс­шыға, жер ша­руаға, бейбітшілік – бүкіл ха­лыққа де­ген ұран көте­ре оты­рып, Ре­сей­ге тәуелді бо­лып кел­ген ха­лық/ жөнінде өз бағытт/н белгіледі. Олар бар­лық ұлт/ мен ұлыс­/ң, ха­лық/ң теңдігі мен бостандығын, азат­тығын жа­ри­ялай оты­рып, олар­ды ре­в.я ту­ының ас­ты­нан кет­пе­уге шақыр­ды. 1917ж Ақпан төң.ң жеңісі күллі қазақ деген ұлт зиялы/ң басын бір жерге қосуға мүмкіндік әкелді. 1917ж сәуір-мамыр ай/да көптеген обл-уезд орталық/да аймақтық қазақ сиез/і өткізіліп, қазақ комитет/і құрыла бастады. Олардың жекелеген өкіл/і Уақытша өк.ң жергілікті орган/ы болған обл.қ ж/е уездік атқ. комитет/ң құрамына енгізілді. 1917ж 21-28 шілдеде 1-Жалпықазақ съезінде «Алаш» атты партия құр.п, бұл сиезде 14 мәселе қаралды. Осылардың ішінде ерекше атайтынымыз:1)Мемлекет билеу түрі; 2)Қазақ обл./да автономия; 3) Жер мәселесі; 4) Оқу мәселесі ж/е т.б. 1917ж 21 қарашада «Қазақ» газетінде Алаш партиясы бағдарламасының жобасы ж/е сиез материал/ы жар.ды. «Алаш» партиясы програм.ң жобасындағы 9-тарауда «Ғылым-білім үйрету» жөнінде - оқу орда/ң есігі кімге де болса ашық, ақысыз болуы; - жұртқа жалпы оқу жайлы; бастауыш мектеп/ ана тілінде оқылады; - қазақ өз тілінде орта мектеп, универ.т ашуға; - оқу жолы өз алдына автономия түрінде болуы; - үкімет оқу ісіне кіріспеуі; - мұғалім/-профессор/ өзара сайлаумен қойылуы; - ел ішінде кітапхана/ ашылу туралы айтылады. - газет шығаруға, кітап бастыруға еркіншілік - деп көрсетілген. 1917ж 5-13 желтоқсанда Орынборда 2-жалпықазақ сиезі өтеді. Сиездегі қаралған аса маңызды мәселе/: қазақ-қырғыз автономиясы; милиция құру; ұлт кеңесі; оқу мәселесі т.б.. Бұл сиезде автономияны жариялау мерзімі туралы қызу тартыс/ бірнеше күнге созылды. Осы сиезде Алаштың аяулы азаматы М.Дулатов баяндама жасады: қазақ даласында медресе мен мектеп/ң аздығын, қазақ тілінде оқулық/ң жетіспейтінін, сондықтан міндетті түрде ұлттық мектеп/ді құру к.ктігін тілге тиек етті. Осы мәселе бой/ша құрамы 5адамнан тұратын бастауыш ж/е орта мектеп/ге арн.н қазақ тілінде оқулық жазатын комиссия құр.ды. Комиссия орт.қ ұлттық кеңеспен бірге болу к.к. Комиссияға оқулықтан басқа да жұмыс/ жүктелді. Комиссия 1918ж.ң басынан жұмысқа кірісу к.к. 1918ж 1 сәуірде Халел ж/е Жаһанша Досмұхамедов/ Мәскеуге барып, Орт/қ Кеңес өк.ң басшысы Ленинмен ж/е Ұлт іс/і жөн.гі халық комиссары Сталинмен кездеседі. «Алашорда» атты ұлттық автономиялық өк. құрылғанын, «Алашорда» өк.ң төрағасы Ә.Бөкейханов екенін мәлімдейді. Бірақ «Алашорда» мемл.ң қойған талап-тілек/н Орт.қ Кеңес өк.і толықтай мойындамайды. Дегенмен де РКФСР-дің ұлт іс/і жөн.гі комиссариатының құрамында қазақ бөлімі құрылады.

95. Алаш партиясының құрылуы және оның бағдарламасы.«Алаш» партиясының өмірге келуі үлкен саяси мәселе еді. Сол кездегі қазақ интеллигенциясы ғылыми жұмыстармен де, оқу-ағарту ісімен де, алғашқы қазақ тілінде басылымдар шығару қарекетімен де, көркем творчествомен де айналысқанын көруге болады.“Алаш” партиясының бағдарламасы 1917ж 21 қарашада “Қ-қ” газетінде жарияланды. Бағдарлама 10 тармаққа бөлінген. Онда мынадай басты мәселе/ қаралған: Ресей демократиялық-федеративтік-парламенттік республика болуы керек; Қ-қ автономиясы басқа халық/мен қатар Ресей федерациясына кіреді; Ресей федерациясында теңдік және адамның мүддесіне қол сұғылмауы, сөз бостандығы қамтамасыз етіледі; Жұмысшы заң/ы жұмысшының мүддесіне сай болуы тиіс; Сайлау правосы тегіне, дініне, жынысына қарамай баршаға бірдей берілуі керек; Дін мемлекеттен бөлінуі тиіс; Сот алдымен айыптау, тергеу жұмыс/ын жүргізбей тұрып ешкімді тұтқындай алмайды; Халыққа білім тегін беріледі; Бастауыш мектепте сабақ ана тілінде жүргізілүі тиіс. “Алаш” партиясымен бірге құрылып, халықты азаттық үшін күреске шақырған қоғамдық ұйым/дың бірі “Үш жүз” социалистік партиясы еді. “Үш жүз” партиясы алғашқы құрылған кезден бастап-ақ большевиктер жағына шығып, алаштықтарға қарсы болды. Бұл партияның қатарында жұмысшы/ мен жатақтар көп еді. “Үш жүз” партиясы большевик/ жағында болғанымен олардың бағдарламаларының кейбір тұстары большевик/ден бөлек болды. Олар пролетариат диктатурасын мойындамады. Коммунистер партиясының қоғамдағы басшылық ролін мойындамады. Мем-т басқару ісіне дінді араластыру керек деді. Сондықтан да 1920ж большевик/ бұл партияны таратып жіберді.

96. 1917 жылғы Қазан төңкерісі: мәні мен мазмұны. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнатылуы. 1917ж 27 акпан-Ресей буржуазиялық-демократиялық төңкерісі,монархия құлатылды.( Николай билігі).Қосөкімет орнады: 1.Уақытша ук.т.2.Жұмысшы,шаруа және солдат депутат/ы Кеңесі. 1917ж.24-25 қазан-Петроградта большевик/ қарулы көтеріліс арқ.билікті жеңіп алып,Қосөкімет жойылды.Буржу.қ Уақытша укі.т орнады.Кеңес ук.і жеңіске жетті.жер мен бітім туралы декрет/ң қабылдануы (1917ж 25-26қазан) ,ұлт саясаты бағдарламасының жариялануы революцияның бүкіл елде тез арада жеңіске жетуінде шешуші рөл атқарды.Ташкентте мұсылман жұмысшы/ы депутат/ң Кеңесі пайда болды.1917ж 15-22 қараша – Түркістан өлкесінде «Түркістан Халық Комиссар/ Кеңесі » орнады.1917ж22 қараша – Қоқан қаласында Бкілтүркістандық төтенше IV сьезд ашылды .Ққараған мәселе:Түркістан Автономиясы құрылды,президенті –М.Шоқай.Ислам –мем.к дін деп танылды. 1918ж қаңтар – Ташкент Кеңесі мұсылман ук.н жоймақшы болып ұйғарды.5 ақпан- Қоқан қаласы шабуылмен алынып,өртелді.Бұл әрекет Кеңес ук.ң беделін түсірді.1917ж 5-13 желтоқсан- Орынбордағы жалпы қазақ съезі. Қаралған мәселе/:*территориялық-ұлттық автономия құру.*Қазақ облыс/ң автономиясына Алаш атауын беру.*Автономиялы Алаш обл.ң аумағын Алаш.ң мем.к меншігі деп жариялау.*Алашорда Уақытша Халық Кеңесін 25 мушеден құрып, оның 10 мүшесін орыс және т.б халық өкіл/н сайлау.Төрағасы - Ә.Бөкейханов.Алашорда.ң уақытша орт.- Семей.1917ж 21 қараша – «Алаш» партиясы бағдарламасының 10 бөлімдік жобасы жарияланды:*Алаш партиясы әділдікке жақ *дінді мем.тен бөлектеу*сот ісін қазақ тілінде жүргізу*әскери қызметті өз жерінде атқару * жұмысшыларды заңмен қорғау*оқудың жалпыға бірдей ақысыз болуы *сөз бостандығы *жерді алдымен жергілікті халыққа беру .Бағдарлама жобасының маңызы: сол кездің нақты мүмкіндік.н ескере отырып,қазақ халқы дамуының балама жолын ұсынды,*буржуазиялық-демократиялық ұлттық-азаттық революцияны аяқтауға бағытталған жолды көрсетті. 1917 қараша -18ж қаңтар сайлауда қазақ еңбекші/ң көбі «Алаш» партиясы.ң бағ.қ талап/н қолдайтынын көрсетті.Кеңес ук.і орнауының 2 жолы болды: 1.өнеркәсіп орталық/ы мен темір жолға жақын,жұмысшы/ басым оңт. және солт. аймақ/да – бейбіт жолмен 2.Сібір,Орал,Жетісу казак/ы мен офицер/ ,кулак/ біріккен контррев.қ күш/ басым ауд.да – қарулы курес жолымен .Қазақ өлкесінде Кеңес билігі алдымен теміржол бойындағы қала/да орнады.1917ж 30 қазан – Перовскіде(Қызылорда) Кеңес ук,і бейбіт орнады. 1917ж 1 қараша – Ташкентте қарулы куреспен,1917ж қараша- Әулиеатада бейбіт жолмен .1917ж қараша –Черняевта (Шымкент) бейбіт жолмен орнады. 1917ж желтоқсан – Бөкей Ордасында ,1917ж 25 желтоксан – Қостанайда карулы куреспен орн.ды. 1917ж желтоқ.ң аяғы – Көкшетауда Кеңес ук.і орн.ды. 1917ж.2 желтоқ.- Бөкей ордасында орн.ды. 1918ж ақпанның 16-нан 17-ге караган туні – Семейде орнады. 1918ж.қаңтар.ң аяғы - Павлодарда орн.ды.1917ж. карашада Орынборда атаман Дутов контр.рев.қ төңкеріс жасап, өкімет билігі казак.ң «Әскери ук.і» қолына көшті. 1917ж Торғай обл.да саяси жағдай қиындап кетті. Атаман Дутов.ң казактар тобы, Алашорда ук.і , меньшевик/,эсер/ Кеңес ук.не қарсы бірікті. Дутовшы/ға қарсы курес жург.ді,нәт.де:1918ж18қаңтар – Орынборда қарулы күреспен Кеңес ук. Орнады.1918ж 8 қаңтар – Ақтөбеде орнады. 1918ж басы – Ырғыз,Торғайда орнады. Оралда Кеңес ук.і қиын жағдайда орн.п, 1918ж 15 қаңтарда жеңді. 1918ж наурыз.ң 2-нен 3-не караган тунинде рев.шыл куш/ төңкеріс жасап, Верныйда Кең.ук. жеңіске жетті. 1918ж наурыз- Жетісуда кеңес ук.і орнады. 1917ж қазан – 1918ж наурыз – Кеңес үкіметі өлкеде түгел орнап бітті.

97. Түркістан (Қоқан) автономиясының құрылуы және оған Мұстафа Шоқайдың қосқан үлесі. Большевиктердің ұлттық аймақтарда жүргізіп отырған саясатын ашық айыптап, оның бет пердесін айқындаған М. Шоқай болды. Ол XX ғасырдағы қазақ саяси эмиграциясының тарихын бастаушы болды. Эмиграция сөзінің мағынасы экономикалық, саяси және діни себептерге байланысты өз еркімен немесе еріксіз басқа мемлекетке қоныс аударуды көрсетеді. Түркістан саяси эмиграциясы тарихи көрініс ретінде 1917 жылғы Ресейдегі революциялық сілкіністер нәтижесінде пайда болды. Қоқан автономиясы қуылған соң М. Шоқай Францияға қоныс аударады. Онда ол Париждің “Дни”, “Последние новости“ газеттерінде Түркістандағы ішкі саяси жағдайға талдау жасаған мақалаларын жариялайды. 1929-39 жылдары ол “Яш Туркестан“ журналын (117 нөмірі жарық көрді) шығарып, оның беттерінде кеңестік Түркістан мен дүние жүзіндегі оқиғаларға кең сыни талдау жасайды. Большевиктердің елде кеңес үкіметін орнату жолдары мен әлеуметтік саладағы социалистік қайта құру саясаты қазақ зиялыларының қарсылығын туғызды. Алайда, осы социалистік қайта құру саясатын жүзеге асыру үшін белгіленген реформаларды пікір-талас негізінде талқылап, олардың дұрыс-бұрыстығын анықтаудың орнына партия басшылары, өз көзқарастарын білдірген қазақ партия және кеңес қайраткерлерін айыптады. Өлкедегі жалпы большевиктік айыптау және қуғындау саясатының ең алғашқысы түрікшілдікті айыптау болды. 1920 жылдың 20-26 қаңтарында Ташкент қаласында Түркістан коммунистік партиясының конференциясы өтеді. Онда мұсылмандар бюросының төрағасы Т.Рысқұлов “Ұлт мәселесі және ұлттық коммунистік секциялар” туралы баяндама жасады. Онда Түркістан республикасында Ресейден түбірлі айырмашылығы бар ұлт саясатын жүргізу үшін ең алдымен негізі берік саяси ұйым құру қажеттілігі туралы айтылды. Конференция Т. Рысқұлов ұсынысымен жаңа саяси ұйымды “Түрік халықтарының коммунистік партиясы” деп атауға шешім қабылдады. Т. Рысқұловтың түрікшілдік идеяны жүзеге асырудағы ең батыл қадамы Мұсбюроның төтенше ІІІ конференциясында (1920 жылы 25 қаңтар) “Түркістан автономиялылығы туралы” тезистерін қабылдау болды. Т. Рысқұловтың Түрік республикасын құру туралы идеясы келешектегі түрік мемлекеттерінің конфедерациясын құруға апаратын жол еді. 1917 жылы Түркістан (Қоқан) автономиясын ұйымдастырған Мұстафа Шоқайдың арманы да осындай конфедерациялық мемлекет құру еді. Алайда, большевиктер Т.Рысқұловтың “Түрік республикасын құру” туралы идеясына қарсы шығып, ұлтшыл деп айыптады. Сталин басшылығымен қазақ зиялыларына тағылған айыптау айдарлары “ұлтшылдықпен” шектелмеді. Сонымен қатар қазақ байларын тәркілеу саясатын қолдамай, керісінше қазақ қоғамы сілкіністен гөрі көмекке зәру деген көзқарастағы қазақ қайраткерлерінің пікірлерін айыптау кең етек алды. 1929 жылы партиялық үштіктер арыз айту бюросының қызметін күшейтіп, барлық салада партия нұсқауымен “оңшыл және солшыл оппортунистік уклонмен” күресу жұмыстарын өте қарқынды түрде жүргізді. 7 партия конференциясында “солшыл жалаудың тасасына жиі-жиі жасырынатын оңшыл-байшыл ағым делінетінмен” күресуге партия ұйымдарын шақырады. Қазақстанда “оңшыл ағымға” Голощекиннің ауылда ”Кіші Қазан” төңкерісі қажет деген пікіріне қарсы шыққан С. Сәдуақасов және оның пікірлестері жатқызылды. Ал енді Қазақстанда қазақ кеңес және партия қайраткерлерін троцкизмге айыптау Троцкийдің 1928 жылы Алматыға жер аударылуына байланысты деуге болады. Алайда троцкистік оппозицияға қазақ қайраткерлерін жатқызу көңілге мүлде қонымсыз еді. Себебі, қазақстандық саяси қайраткерлер троцкизм тұрмақ әлі толық марксизм-ленинизм идеяларын толық меңгермеген еді. Осыған қарамастан 7-партия конференциясында С. Сәдуақасов, Сұлтанбеков және Мұстамбаевтар “троцкистік оппозицияның төңірегіне топтасқан негізгі ядро” ретінде айыпталды. Қазақ зиялыларына қарсы бағытталған айыптаулардың ішінде большевиктердің Алаш зиялыларына қарсы бағытталған күресі ең қатал және ымырасыз болды. Егерде 1920 жылдардың орта кезіне дейін большевиктер Алаш зиялыларына қарсы күресте әртүрлі айыптаулармен ғана шектелсе, одан кейінгі кезеңде ол өте-мөте қатал жаппай саяси қуғынға ұласты. Алаш зиялыларына қарсы күрестің жандануына 1925 жылы 29 мамырда Сталиннің Қазақ өлкелік партия комитетінің бюросына өлкелік “Ақ жол” газетінің ұстанған бағытын айыптап арнайы жазған хаты себеп болды. Ол хатта газет бетіндегі жарияланған мақалалардың бұл кезде шет елде эммиграцияда жүрген М. Шоқайдың ойымен “үндес және пікірлес екенін, яғни алашордашыл, ұлшыл идеяларды жаңғыртатыны” атап көрсетілді. Сондай-ақ алдағы уақытта осындай көзқарастағы партияда жоқ зиялы қауым өкілдерін жастарды тәрбиелеуге жібермеу ескертілді. Көп кешікпей-ақ, 1926 жылы болған партия конференциясында Ф. Голощекин басында А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов сияқты қазақ зиялылары тұрған ұлттық қозғалысты “реакцияшыл, тіптен контрреволюцияшыл” деп бағалады.

98. 1917 ж. екінші жалпықазақ съезінің негізгі шешімдерінің мазмұны және оның маңызы. Алашорда үкіметінің құрылуы. Алашорда үкіметінің құрылуы. 1917ж желтоқсанда Орынборда өткен Жалпықазақ съезі Түркістан автономиясы-ң басшысы М.Шоқайдың баяндамасын тыңдап, «Қоқан оқиғасының ұлт – азаттық қозғалыстағы демократиялық мазмұнды мойындамау, төзімсіздік пролетариат диктатурасының революцияшыл ұрандарына елігушілік» деп бағаланады. Осыдай кейін қазақ халқының автономиясы тур мәселе қаралды. Қазақ ав-сы жөн-де съезд былай деп қаулы етті: 1 Тегі бір мәдениеті. Тарихы бір және тілі бір қырғыз (қазақ) халқы басым тұтас аймақ болып табылатын Бөкей ордасы, Орал, Тоғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария обл-ы мен Ферғана, Самарқан қырғыз (қазақ) уезд-ң, Каспий сырты облысы Әмудария бөлімі-ң Алтай губерниясы-ң қазақ аралас тұратын болыстары-ң аумақтық ав-сы құрылсын. 2 Қазақ (қырғыз) обл-ң авт-на Алаш атауы берілсін. 3. Жер бетіндегі барлық табиғи байлық-ымен, суымен, сондай-ақ жер қойнауымен қоса авт-лы Алаш облыс-ң аумағы Алаштың мем-тік меншігі болып табылады. 4. Алаш авт-ң барлық мекеме-де барлық ұлт-дан пропорциялы түрде өкіл-р болуға тиіс. 5. Алаш обл-н жалпы күйреу мен анархиядан құтқару мақ-да 25 мүшеден тұратын Алашорда Уақытша Халық Кеңесі құрылып, оның 10 орны қазақ-қырғызр ар-да тұратын орыс ж/е басқа халық-ға берілсін. 6. Алашорда-ң уақытша орналасатын қонысы болып Семей қаласы таңдап алынсын. Қазақ (қырғыз) халқында бүкіл атқарушы өкімет билігін Алашорда дереу өз қолына алуға тиіс. Делегеттар-ң көпшілігі жуық арада ав-я жариялауды жақтап дауыс берді. Бүкілқазақтық Алашорда Кеңесінің мүше-і арасынан балама негізде Ә. Бөкейханов төраға болып сайланды. «Қазақ» газетінде Алаш партиясы бағдарламасы-ң жобасы жарияланды.10 бөлімнен тұратын бұл құжатта партия-ң мем-тік құрылыс, қорғаныс, дін, ғылым мен ағарту саласындағы, аграрлық мәселе ж/е т.б. жөніндегі кең бағдарлама-қ қағида-ы Бүкілқазақ съезінің шешім-інен көрініс тапты. Сөйтіп, тарих-ң бетбұрысты кезеңінде Алаш партиясы сол кездің нақты мүмк-рін ескере отырып, қазақ халқы-ң дамуы-ң балама жолын ұсынды.Төңкеріс-ң осы бір тарихи қиын кезеңінде билеуші партияға айналған большевик-р Алашордамен тіл табысу жол-ын қарастырмады. Әртүрлі саяси күштер-ң билік жолындағы тайталысы басталды. Петроградта болған Қазан төңкерісі Қ-н аумағында бұрын болмаған таптық қақтығыс-ға алып келді. Бұған қар-тан Ресей-ң халық бұқарасы соның ішінде қазақ-р да Бүкілресейлік құрылтай жиналысына үлкен үміт артты. 1917ж-ң қарашасы мен 1918ж-ң қаңтары арал-да өткен сайлау қазақ еңбекшілері-ң басым көпшілігі Алаш партиясы-ң бағдарлама-қ талап-ын қолдайтынын көрсетті.Жетісу губерниясында Алаш партиясы-ң блогы сайлаушы-р дауысы-ң 57,5%-ын алды. Олар Семей уезінде (85,6%), Торғай, Орал губерниялар-да (75%) бұдан да жоғары жеңіске жетті.Сайлау нәт-сі көрсеткендей, Алаш партиясы өкімет билігі жолындағы күресте большевик-ге елеулі оппозиция болды. Большевиктік экстремизм тайталас-ң ең басынан бастап –ақ бұл партия-ң орны баррикаданың басқа жағында болатынын анықтап берді.

99. Қазақстанның азамат соғысы жылдарындағы жағдайы. Азамат соғысы үкімет үшін күрестің жалғасы болды, сол себепті де революция мен аз. Соғ. арасында ешбір дәл шекара болған емес. Кеңес үкіметінің белсенді әрекеттеріне қарамастан, Қ/да аз. Соғ.ң ошақтары өте тез п.б: 1917 ж. қарашаның аяғында Орынборда атаман Дутовтың басшылығымен ақ гвардия әскерлері Орынбордагы Кеңес күштерін шегіндіріп, билікті басып алды. Сол айда Жетісуда казак әскерлері кеңесінің "әскери үкіметі" және революцияға қарсы ошақ Оралда да құрылды. Құрылған облыстық әскери үкімет көп ұзамай жергілікті кеңесті таратты, өкіметті басып алды. Сөйтіп, Верныйда және Орал қалаларында ақгвардия диктатурасы орнатылды. Бұл үш "әскери үкімет" Қазақстанда кеңес өкіметіне қарсы қозғалыстың басты күші болып табылды. Олар ақгвардиялык офицерлерге, ауыл-село шаруаларына сүйенді және меньшевиктер мен "Алаш" партиясының жетекшілерінен қолдау тапты. Аз. сог.ң бастапқы кезеңінде алашордашылар ақтармен одактасып, қызылдарға карсы соғсты. 1918 ж. шілде мен тамызында Ә.Бөкейханов, Ә.Ермеков пен әскери бөлім меңгерушісі капитан Қ. Тоқтамысов Самар мен Омбыда Комуч пен Сібір уақытша үкіметгері әскери ведомстволары өкілдерімен кездесіп, Алаш орданың қарулы күштерін құру жөнінде келіссөздер жүргізді 1918 ж. жазында азамат соғысы өршіп, кең етек алды. Ақ гвардияшылармен бірігіп алған империалистік мемлекеттердің белсенділік көрсетуіне орай ең басты пәрмеңді күш - Сібір мен Оралда шоғырланган Чехословакия корпусының офицерлері булік шыгаруына байланысты әскери қақтығыстар күшейе түсті. Бұл корпус революцияға дейін Австро-венгрияның түтқын соддаттарынан - чехтар мен словактар қатарынан құрылган еді. Осы корпустың бөлімдері революцияға қарсы ішкі күштермен қоян-қолтық бірлесіп, Ақмола, Петропавл, Атбасар, Қостанай қалаларын басыл алды.1920 ж. 29 наурызында ең соңғы майдан Солтүстік Жетісу майданы жойылып, Кеңес үкіметі кайтадан қалпына келтірілді.

Сонымен, 1920 жылы азамат соғысы аяқталып, онда кызылдар ақтарды талқандап, жеңіске жетті. Азамат соғысы жылдарындағы кызылдардың жеңісінің себептері: біріншіден, Кеңес өкіметіне қарсы күштер ұйымдасып, бірлесіп қимыл жасай алмады; екіншіден, ақ гвардияшылар өкіметі орнаган жерлерде буқара халыққа карсы бағытталган шаралар жүзеге асырылып, оған керісінше Кеңес өкіметі тарапынан ұлттардьң өзін-өзі билеу кұқығының сөз жүзінде болса да мойындалуы; үшіншіден, Кеңес өкіметінің орта шаруалармен одақ кұруы және 1919 жылы шілдеде Казревком кұрылганда қазактардьң жерге мұқтаждығын өтеу жөнінде сөз болып, Қазақстанға қоныс аударуды тоқтату мәселесі койылды. Түбірлі революцияық сипатта болмағанмен бұл шаралар большевиктерге азамат согысы кезінде ақтар мен қызылдар арасында ауытқыған қазақтардың көмегіне сүйенуге жағдай жасады; төртіншіден, 1919 ж көктемінен бастап, А Байтұрсынов бастаған алашордашылар қызылдар жағына шыкты.

100. «Соғыс коммунизм» саясатының Қазақстанда іске асырылу ерекшеліктері. Қазақ халқы Азамат соғысына (1918 — 20) жаппай қатыспағанымен, ерiксiз араласуға мәжбүр болды. Қазақ жерi ақтар мен қызылдардың майдан шебiне айналды. Бұған қоса қазақтарға қарсы азық түлiк майданы, “Азық-түлiк армиясының” және “Соғыс коммунизм саясатының” шабуылы салдарынан халық үркiншiлiк кезеңдi бастан кешiрдi. Ел экон/н соғыс жағд/на ыңғайлап қайта құру ж/е майданды толық қамт/з ету мақс/да бірқатар төтенше шара/р жасалды. "Әскери коммунизм саясаты» енг/ді.Оның нег белг/і азық-түлік салғырты,жеке саудаға тыйым салу, азық-түлікті теңгерме ұстанымы б/ша бөлу,ірі,орта,ұсақ ӨК/ті мемл меншігіне көшіру,еңбек міндеткерлігі,басқаруды орталықтандыру.Бастыс – азық-түлік салғырты,оның мәні а.ш/ғы өнім/ң артылған/ң бәрін шаруа/ң мемл/ке міндетті түрде өткізуі. Салғырт 1919ж қаңтарда енг/ді. Қостанай уезінен 6млн пұт астық жиналды.Қарғалы шұға фабрикасы әскери шинель/р тігу үшін шұға дайындады. 1920ж басында «майдан апталығы» өткізіліп,мыңдаған пұт астық,киім-кешек жиналды.1920ж Атыраудан ОртРесейге 600мың пұт мұнай әкетілді.Майдан қажетіне әр сенбі сайын жұмыс уақытынан тыс тегін еңбек ету шешіміне сәйкес 1919ж сәуірде Ресейде алғ сенбіліктер өткізілді.Семейде 500 жұмысшы сенбілік/р ұйымдастырылып,паровоз/ды тегін жөндеуден өткізді. Қазақ өлке/гі еңбекшілер күйзеліске,ашаршылыққа қарамастан жанқиярлықпен еңбек етті. 1919ж желтоқсан Александров-Гай-Ембі темір жол желісі салынды. Маңызы: Орал-Ембі мұнайлы ауд/н ОртРесеймен жалғ/ды. Жетісу темір жолы,Петропавл-Көкшетау темір жол желісі ссалынды. Маңызы: ел/ң ашыққан обл/ң халқын қамт/з етті. Соғыс ж/ы большевик/ң соц/к тәж/ге әзір еместігін көрсеткен жағд/р қалыптасты: шар/ты әскерилендіру, басқару/ң әміршілдік жүйесі,еңбекті ұйымдастыру/ң әскери түрі,бөлу ұстанымы,бұқараны кедейлендіру. Азық– түлікпен қамтамасыз етудің қиындауына байланысты 1929 жылы «Әскери коммунизм» саясаты кезіндегі салғырт енгізілді. 1931–1932 жж. Шұбартау ауданында барлық малдың 80 % - ын мемлекетке етке өткізілді. 173 мың малы бар Балқаш ауданына 297 мың малға салғырт салынды. Торғай ауданында 1 млн. мал басынан салғырт салдарынан 98 мыңы қалды. Торғайлықтар «асыра сілтеу болмысын, аша тұяқ қалмасын!» ұранын көтерді. Еріктілік принципі мен қарапайым заңдылықтың бұзылуы әуел бастан – ақ барлық жерге тән сипат алды. Сайлау құқықтарынан айыру, тұрып жатқан жерінен басқа ауданға жер аудару, ұзақ уақыт қамауда ұстаумен қорқыту сияқты күштеу тәсілдері мейлінше дағдылы және кең таралған тәсілдерге айналды. Колхозға кіргісі келмеген кедейлер мен орташалар «бай – кулактар» қатарына жатқызылып, қатал жазаланды. 1929 жылы 56,498 шаруа жауапқа тартылып, 34 мыңы сотталды. 1931 жылы 5500 отбасы жер аударылды. 1929 – 1933 жылдары ОГПУ (біріккен мемлекеттік саяси басқарма) үштігі – 9805 іс қарап, оның ішінде: ату жазасына – 3386 адам, 3–10 жылға концентрациялық лагерьге қамауға – 13151 адамға үкім шығарды.

101. Қазақ АКСР-ның құрылуы және оның құрамына қазақ жерлерінің біріктірілуінің барысы және оның қиыншылықтары. Заман талабы қаз.хал-ң Ұлт-қ Кеңес Мемлекеттігін құруын қажет етті. Жүзеге асыруға тиісті шаралар : 1. Халық-ң бұрынғы терр-қ тұтастығын қалпына келтіру;2. Қаз. жер/рін 1республика құрамына біріктіру;Қырғыз әскери – революция-қ комитеті жанынан арнаулы комиссия құрылып, болашақ респуб-ң шекарасын белгілеумен айналысты. Бұл өзгеріс/р кезінде әр түрлі көзқарас-р туындады. Кейбіреу/р Қаз-нға Ақмола, Семей, Орал облыс/р-ң қосылуына қарсы шықты, басқа/ры, керісінше, қазақ жер/рін ғана емес, сонымен қатар респуб-ка құрамына Омбы облысын, Орт.Азия-ң көп бөлігін, Барнаул уезін, Алтай өлкесін ж.е т. б. қосуды да талап етті. Орынборды Қаз-н құрамына енгізу маңызды мәселе б.ды. 1919 ж қыркүйек.ң 19–ында губерния-қ комитет Орынбор-ң Қаз-нға қосылуы туралы шешім қабылдады, ал 1920 ж шілде-ң 7 – ісінде Орынбор қаласы Р-ка құрамына енгізіліп, тұңғыш астанасы (1920-1924 жж.) б.ды. 1924 – 1929 жж. астана – Ақмешіт (Қызылорда). 1929 жылдан астана – Алматы. Батыс Сібірге еніп келген Ақмола ж.е Семей облыс/рын Қаз-н құрамына енгізу оңай болған жоқ, оған Сібір ревком-ң кейбір мүше/рі қарсы шықты. 1920 ж-ң 2жартысында о/р Қаз-нмен шекараны белгілеу мәселе/рін бес рет қарады. Ақыры 1921 ж.Ақмола ж.е Семей облыс/ры Сібір ревкомы қарамағынан КАКСР – не берілді. 1921 ж Жайық, Ертіс өзен/рі бойындағы бұрын казак/р иеленіп келген 10 шақырым.қ өңір халқына қайтарылды. Қазақ АКСР құрамына енгізілген аймақ/р: Семей облысы – Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан, Қарқаралы уез/рі.Ақмола облысы – Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл, уездері ж.е Омбы уезінің бір бөлігі. Торғай облысы – Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз, Торғай уез/рі.Орал облысы – Орал, Ілбішін, Темір, Атырау уездері, Маңғыстау уезі. Закаспий облысы – Красноводск уезінен 4,5 Адай облыстары. Астрахань облыс-ң бір бөлігі. Бөкей ордасы ж.е Каспий теңізі жағасындағы болыс/р. Орт.Азияны ұлт-қ – мемл-к жағынан межелеуді ж.е Оңт.аймақты рес-ка құрамына қосуды әзірлеу жөнінде қаз.зиялы/ры ұйымдастыру шара/рын жүргізді (1924 ж.).Нәтижесінде; 1) Кеңестік Шығ.ұлт республика/ры құрылды. 2) Қазақ жері-ң біртұтас ҚР болып қалыптасуы аяқталды.Со-ң нәтижесінде Сырдария обл-ң Қазалы, Ақмешіт (Қызылорда), Түркістан, Шымкент уез/рі, Әулиеата уезі-ң көп бөлігі, Ташкент, Мырзашол уезін/рі-ң бір бөлігі, Самарқанд обл., Жизақ уезі-ң бірнеше болысы, Жетісу обл.ң Алматы, Жаркент, Лепсі, Қапал (Талдықорған) уез/рі, Пішпек уезі-ң бір бөлігі Қаз-нға қарады. Республика аумағы 1/3-дей кеңейіп, 2,7 млн. шаршы шақырымға жетті, ал халқы 1 млн. 468 мың адамға көбейіп, 5 млн. 230 мың адам б.ды. Қазақ/р – 61,3 % - ін құрады (1926 ж санақ дерек/рі б-ша).1925 жылы 15–19 сәуірде Ақмешітте өткен Кеңес/р-ң бүкіл Қаз-н-қ V съезінде «қырғыз – қазақ» атауы берілді, ал 1936 ж9 ақпанда КАКСР Орт-қ.Атқару Комитеті қаулысымен «қазақ/р» атауы берілді. Сөйтіп, қажырлы күреспен келген өзін - өзі билеу құқығы қаз.халқы үшін нақты шындыққа айналды.

102. 1921-1922 жж. Жер-су реформасы және оның нәтижелері. 1921ж Жетісуда жер – су реф.ы жүргізілді. Нәт.де қазақ, қырғыз, ұйғыр еңбекші/не 460 мың десятина жер қайтарылды. Сонымен бірге Жетісу мен Оңт Қаз.ң қазақ ж/е орыс халқына жер беру үшін көлемі 1 млн. десятинадан астам жер қоры құрылды. 1921-1922ж/ы аграрлық қайта құру/ нәт.де 300 мың адам Қытайдан Қаз.ға оралды. Жер-су реф.сы қарсаңында ауыл шару.ғы 8% орыс шаруа/ы барлық дақыл/ егістігінің тең жартысын иемденді ж/е жергілікті тұрғын/мен салыстырғанда жермен 15 есе артық қамтамасыз етілді. Осындай теңсіздік жағдай Түркістанның егінші-дихан/н бұрынғы тартып алынған жер/ді қайтаруды талап етуге итермеледі. Билік құрылымдары реф. барысында кәмпескеленген жерді жерсіз ж/е жері аз шаруа/ арасында еңбек нормасына сай бөлуді жоспарлады. Кеңес өк.і осы саясат арқылы 1-ден, отаршылдықтың қалдығын жойып, жергілікті тұрғын/ң сеніміне ие болуды, 2-ден «ауыл шару.ғы пролетариатының» мүддесіне қызмет жасаған болып, тап күресінің өртін тұтатуды көздеді. 1924ж сәуірінен ауыл шару.қ салығы тек ақша түрінде жиналатын болды. Бұл жағдай шаруа/ң бағалы дақыл/ өсіріп, оларды тауар айналымына енгізуге деген қызығушылығын оятты. Салықтың ақшалай түрі барлық аудан/ң ауыл шару.қ ерекш/н ескеруге жағдай жасады. ЖЭС негізінде бүкіл ауыл шару.ғы баяу болса да тұрақты түрде даму жолына түсті. Жеке қожалық/ 40 мыңға н/е 8%-ға, егіс көлемі 228 мың десятинаға н/е он 4% артты. 1924ж өзінде мал басы 2,5 млн. н/е 1/3-е өсті. Қаз.ң оңт.де 1921-1922ж жер-су реф.сы атауымен қазақ/ды жерге орналастыру науқаны қызу жүргізіліп, жер мәселесі барынша өткір қойылды. Патша өк.ң отарлау саясаты барысында Сыр.я ж/е Жетісу губерния/да 1917ж дейін қазақ/дан 5501438 десятина қолайлы жер тартып алынып, осы аумақта 444 казак станица/ы мен қоныс аударушы/ поселке/і орналасты. Ондағы жер «әрбір орыс шаруасына 3,7 әрбір көшпелі шаруаға 0,21 десятина н/е 15 есе кем» бөлінді. Жер-су реф.сы Қаз.ғы осындай түйінді мәселе/ң бәрін шеше алған жоқ, тек 7000 отбасы ғана орыс кулак/нан тартып алынған жер/ге ие болды. Жер-су реф.ң халық шару.қ саласында жетістігі аз болғанымен оның саяси маңызы орасан зор еді ж/е аса ірі рев.қ шара/ң біріне айналды. Реф барысында орын алған кемшілік/ аймақта кейінгі жыл/ы іске асырылған аграрлық саладағы өзгеріс/ң бағыты мен сипат/на елеулі әсер етті. Азық-түлік салығы салғыртқа қарағанда ауыл шару.қ үшін ілгерілеушілік болғанымен, көптеген аудан/да азық-түлік салғыртын қолдану жалғаса берді. Оның үстіне ауыл шару.қ, техникалық дақыл/ мен мал өнім/нен заттай азық-түлік салығын бөлшектеудің күрделі жүйесі де ауыл-қыстақ/дағы тауар өндіруші/ң наразылығын туғызды. Реф.ны жүзеге асыруда қателік/ мен асыра сілтеу/ге жол берілді. Кей жағдайда қоныс аударушы кедей/ жерден айырылды. Қоныс аударушы/ негізінен отаршыл – кулак/ қатарына жатқ.п, қазақ/ мен қоныстанушы/р арасында ұлт араздығы туып отырды.1921 – 1922ж жер – су реф/ы нәт.де патша өк.і алған жер түгел қазақ еңбекші/не қайтарып берілді. Ауылда әлеуметтік өзгеріс/ мен жер реф/н жүзеге асыру үшін бұқаралық ұйым 1921ж «Қосы одағы» құрылды (1930ж «Кедей одағы» атанды). Оның міндет/і: 1)Еңбек артель/н құру. 2)Кедей/ге жер беру. 3)Еңбекші/ң саяси сана – сезімі мен мәдени деңгейін көтеру. 1921 – 1922ж жер реф.ң маңызы: 1)Еңбекші/ді соц.к құрылысқа тартуда үлкен роль атқарды. 2)Отаршылдық аграрлық саясатқа соққы берді. 3)Қазақ ауылындағы патриархаттық – феод.қ негізді әлсіретті. 4)Ұлттық келісімнің орнығуына жағдай жасады.

103. 1921-1922 жж. аштықтың себептері мен салдары. Соғыс коммунизм саясатының шарт/ына сәйкес азамат соғысының алғашқы екі жылында 1918-1919ж жау басып алмаған және азат етілген Қаз-ң оңт, орт, солт, бат аудандарынан миллиондаған мал басы мен қаражат, азық-түлік, киім-кешек халықтан ешбір ақысыз мем-т пайдасына алынып отырды. Бұл шешім/ национализациялау, конфискациялау сияқты айқай-шу ұран/ы арқылы жүргізілді. Сондай-ақ Орал, Орынбор, Қостанай, Бөкей, Ақтөбе губерния/ндағы егілген егін қуаңшылықтан шықпай қалды. 1920-1921ж қыстың өте қатал болып, ұзаққа созылуы, Торғай уезінде мал басының жаппай қырылуына әкеп соқты. Міне, осындай жағдай/дан кейін 1921ж күзіне қарай Қазақ АКСР-ына қарайтын жеті губернияның бесеуінде Орынбор, Қостанай, Ақтөбе, Орал, Бөкей губерния/дың тұрғын/ы аштыққа ұшырады. Аштықтың болуы көптеген ауру/ды туғызды. Емдеу орын/ының жетіспеушілігінен аштыққа ұшыраған/дың көпшілігі қаза тапты. Респ-ң денсаулық сақтау халық комиссариатының мәлімет/і бойынша 1921ж. қараша айынан 1922 ж. шілдесіне дейін Орынбор, Орал, Ақмола және Ақтөбе губернияларында аштықтың салдарынан 37, 657 адам өлген. 1921ж. бүкіл Қазақ АКСР-і бойынша 128 мың бала ата-анасынан айырылып бала/ үйіне орналастырылса, ал олардың саны 1922ж. наурызына дейін 480 мыңға жеткен. Қаз-нның қуаңшылыққа, аштыққа ұшыраған губерния/ында мал басы күрт азайды. Мәселен Қостанай губерниясы бойынша 1922ж-н салыстырғанда жылқы саны 63%, сиыр малы 50%, қой 65%, ал егіс көлемі 62% кеміді. Семей мен Орал губерния/ында 1917ж. 5 миллиондай мал болса, 1922ж 2 миллиондай ғана мал қалды. азамат соғысы аяқталған соң еліміздің халық/ы бейбіт құрылысқа көшіп, халық шар-н қалпына келтіруді қолға ала бастады.

104. Қазақстандағы жаңа экономикалық саясаттың жүргізілу барысы, ерекшеліктері мен нәтижелері және мерзімінен бұрын тоқтатылу себептері. 1921ж наурыз - жаңа эко.қ саясатқа көшу туралы шешім қабылданды. (партияның X съезі) ЖЭС белгі/і: *азық-түлік салығы*сауда еркіндігі*жерді және ұсақ кәсіпорын/ды жалға беру және алу* ауылшаруашылығы несиесі,тұтыну кооперациясын дамыту*кәсіпорын/ды шаруашылық есепке көшіру*еңбек міндеткерлігін жойып, жалдамалы еңбекті қолдану . ЖЭС мәні – салғыртты салқпен алмастыру .1921ж наурыз-сәуір - өлкеде салғырт салықпен алмастырылды.Салықтың мөлшері салғыртқа қарағанда аз болды. 1921ж маусым – Орынбордағы өткізілген облыстық 1-құрылтай партия конференциясында Қаз.да ЖЭС-ке көшу туралы айтылды. 1921ж сәуір – Сібір және Орал казак әскер/іне берілген жер.ді қазақ/ға қайтар тур декрет шықты. Ертіс өңіріндегі 177 мың десятина жер қайтарылды.*Оралдың сол жағалауынан 208 мың десятина жер қазақ/ға берілді. 1921ж – Жетісуда жер реформ жүрг.ді. қазақ,қырғыз,ұйғыр еңбекші/іне 460 мын десятина жер кайтарылды.1 млн д.дан астам жер коры курылды.1921ж Қосшы одағы құрылды.1930ж.дан Кедей одағы атанды.Міндет/і:енбек артел/ін құру*кедей.ге жер беру*енбекші/ң саяси сана – сезімі мен мәдени деңгейін көтеру.1921-22жж жер реф.ң маңызы:отаршылдық аграрлық саясатқа соққы берді*қазақ аулындағы патриархаттық – феодалдық негізді әлсіретті. Азық-түлік салығы енгізілгеннен бастап шаруа/ өмірінде оңды жағдай қалыптасты:олар басы артық өнім.н қалаға апарып сатып, тұрмыс жағ.н түзеуге мүмкіндік алды. *ірі карасы 6-га жетпейтін қожалық/ салыктан босатылды.1624ж 1 қаңтар – ақшалай салық енгізілді.Үдемелі салыққ.ң ауыртпалығы кулак/ мен бай.ға түсті. Мем.т шаруа.ға ауылшар.қ машинасы мен жабдық/ сатып алуға несие бөлді. ЖЭСжж Халық шар.ғы.ң Қазақ Орталық Кеңесі 8 тресті біріктірді.Кен өнеркәсібіне көңіл бөлінді. 1927-1928жж – Респуб.өнеркәсібін қалпына келтіру аяқталды. ЖЭС жж сауда.ң маңызы артты.жеке саудаға рұқсат етілді. Басты жәрмеңке/: Қоянды ,Баянауыл, Атбасар,Ойыл,Темір,Орда .ЖЭС нәтижесі: *куйзелген ауыл шар.н тез арада калпына келтіруге мумкіндік берді.*өнеркәсіп қалпына келтірілді.*шаруа шар.ғын еркін дамытуға еркіндік берді. *өркениетті кооператор/ құрылысы ел шар.ң барлық саласын көтерді. *ЖЭС шар.т өркендетуге мумкіндік берген «керемет ғажайып» саясат болды.

105. Түркістандағы ұлттық-мемлекеттік межелеу. Қазақ жерлерінің Қазақ АКСР құрамына біріктірілуі. 1921 жы­лы уез­дер мен гу­бер­ни­ялар­да Кеңес­тер съезі бо­лып өтті. Көпте­ген қыз­меткер­/ жаңа эко­номи­калық са­ясат­тың мәнін түсінбеді, бұрынғысын­ша «әске­ри ком­му­низм» әдіс/імен жұмыс жа­сады. Кеңес­терді құрып, нығай­ту жұмы­сы мақсат­ты түрде жүргізілді. Оған бел­се­не қатысқан қазақ АКСР Ор­та­лық Атқару Ко­митетінің тұңғыш төрағасы С. Мен­де­шев, орын­ба­сары Ә. Жан­келдин, Ішкі істер ха­лық ко­мис­са­ры Ә. Әй­ти­ев және басқа/ы Кеңес­тердің жұмы­сын жан­данды­руға еле­улі еңбек сіңірді. ҚАКСР Ор­та­лық Атқару Ко­митетінің тұңғыш қызыл ке­ру­ені 1922 жы­лы Ә. Жан­келдиннің басқару­ымен ел ара­лауға шықты. 9 ма­мыр­дан 12 ма­усымға дейін ке­ру­ен Орын­бор мен Се­мей ара­лығын­дағы 26 бо­лыс­тың 37 ауылын­да, сон­дай-ақ Екібастұз бен Спасск за­уытын­да бол­ды. Ке­ру­ен Кеңес­/дің іс қағаз­да­рын қазақ тілінде жүргізуді жолға қой­ды. 1922 жы­лы 30 жел­тоқсан­да Мәске­уде өткен Кеңес­тердің Бүкіло­дақтық бірінші съезі Кеңес­/дің Со­ци­алистік Рес­п-р Одағы құрылғанын жа­ри­яла­ды. Басқа да ав­то­номи­ялық Кеңес рес­публи­кала­ры сияқты Қазақ АКСР-да Кеңестік Ре­сей Фе­дера­ци­ясы құра­мын­да Одаққа кірді. Ор­та Азия Кеңес рес­публи­кала­рын ұлттық-мем­ле­кеттік жағынан 1924 ж. жүргізілген ме­желеу рес­публи­ка өміріндегі маңыз­ды оқиға еді. Ұлттық жер­/дің ме­желеуі нәти­жесінде Түркістан АКСР-інің құра­мын­дағы бұрынғы Жетісу және Сыр­да­рия об­л-ң жер­/і Қазақ АКСР-іне қарай­тын бол­ды. Со­ның нәти­жесінде Қазақстан жері 700 мың шақырымға, ал халқы – 1 млн. 468 724 адамға өсіп 5 230 мыңға жетті. Тұрғын­да­ры негізінен орыс­тар бо­лып та­была­тын Орын­бор гу­бер­ни­ясы Қазақстан­нан бөлінді. Рес­п-ң ас­та­насы Қызы­лор­даға (Ақмешіт) көшті. 1925 жы­лы сәуірде Қызы­лор­да­да рес­публи­ка кеңес­/інің бесінші съезі өтті. Ол «Ауылға, қыс­таққа және де­рев­няға бет бұрайық» де­ген ұран негізінде жұмыс істеп, ша­ру­а/ды жер­ге ор­на­лас­ты­ру жұмыс­/ының ке­лелі жос­па­ры, су­лан­ды­ру құры­лысын да­мыту, мем­ле­кеттік және ко­опе­ративтік са­уда­ның рөлін одан әрі нығай­ту, өндірістік серіктік/ді қол­дау мәсе­ле/ін талқыла­ды. Съезд ха­лықтың байырғы та­рихи ата­уы қал­пы­на келтіріліп – қазақ халқы, ал рес­публи­каны – Қазақ АКСР-і деп атау ту­ралы қаулы қабыл­да­ды.1925 жы­лы ақпан­да жаңа қазақ жер­/інің бірігуіне бай­ла­ныс­ты Қазақстан об­лыстық пар­тия ко­митеті өлкелік бо­лып қай­та құрыл­ды. Рес­публи­ка құрылған кез­де не­бары үш-ақ га­зет шықса, 1925 жы­лы «Еңбекші Қазақстан», «На­род­ное хо­зяй­ство Ка­захс­та­на», «Со­ветс­кая степь», «Қызыл Қазақстан» т. б. 13 га­зет пен 5 жур­нал шықты. Кәсіпо­дақтар­дың са­ны өсті. 1925 жы­лы қаңтар­дан қыркүйек­ке дейін кәсіпо­дақтарға мүше бо­лып 20 мыңға жуық жұмыс­шы мен қыз­метші, со­ның ішінде 6 мыңнан ас­там қазақ еңбекшісі өтті. Қазақ әйел­дері қоғам­дық-са­яси жұмысқа бел­се­не ара­лас­ты. 1925 жы­лы қала­дағы және ауыл мен се­лодағы еңбекші әйел­дердің 6,6 мыңы жергілікті кеңес­терге мүше бо­лып сай­лан­ды.Қазақстан­да жаңадан әкімшілік-тер-ға бөлу іске асы­рыл­ды. Осы уақытқа дейін бо­лып кел­ген ал­ты гу­бер­ния, екі ок­руг, отыз екі уезд және 400 бо­лыс­тықтар­дың ор­ны­на 13 об­лыс және 193 аудан құрыл­ды.1929 жы­лы әкімшілік-тер-қ қай­та құру негізінен аяқта­лу­ымен және Түркістан-Сібір темір жо­лының құры­лысы­ның бітуімен бай­ла­ныс­ты Қазақстан Ав­то­номи­ялық Со­веттік Рес­публи­касы­ның ор­та­лығы Қызы­лор­да­дан Ал­ма­ты қала­сына көшірілді. Қазақ жерлерінің Қазақ АКСР-і қүрамына біріктірілуі. Қазақстандағы отаршылдық саясаттың ауыр мұрасы — өлкенің жекелеген әкімшілік-аумактық бөліктердің арасында бөлшектеніп кетуі еді. Қазақ АКСР-інің құрылуы қазақтар мекендеген барлық жерлерді біріктіру проблемасын қойды. 1921 жылы Қазақстанның Бат. мен Солт. және Бат. Сібірде шекаралық мәжелеу болып өтті. Орталық Азияны ұлттық-аумақтық жағынан межелеу мен қазақ жерлерін біріктіруді шешу жөнінде ірлкен дайындық жұмыс/ы жургізілді. Түркістанның кұрамына кірген Жетісу  мен Сырдария обл-н Қазақстанға қосу жөніндегі идея Азамат соғысы кезеңінде- ақ пайда болған-ды. Осы облыс/дағы қазақтар солтүстік облыс/мен бірігіп, бір республиканың құрамында болу тілегін білдірді. Бұл ұлттық республика/дың күшеюіне мүдделі болмаған орталық өкімет орын/-ң жоспарларына сай келді. 1924 жылы 16 қыркуйекте Туркістан. OAK- нің Төтенше сессиясы Орта Азия республ-н ұлттық-мемлекеттік тұрғыдан межелеу жөнінде қаулы қабылдады. Межелеудің нәтижесінде Қазақ АКСР-іне бұрынғы Түркістан, Хорезм жәнеХиуа  республ-ң 1,5 млн-дай адам тұратын 40% аумағы берілді. Қазақстан аумағы 1920 жылғы. 2 млн шаршы шақырымнан 1925 жылы 2,8 млн шаршы шақырымға дейін артты. Қазақ АКСР іне оңтустік аумақтарды қосқан соң оның халқы 1920 жылғы 4,8 млн-нан 1925 жылы 6,5 млн адамға дейін өсті. Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеудің нәтижесінде қазақ жерлерін біртұтас кеңестік қазақ мемлекетіне біріктіру аяқталды. Осыған орай Қазақстанның халық саны ұлғайып, аумағы кеңейді, зкономикалық күш-қуаты артты. Қазақ халқының аумактық жағынан бірігуі казак/дың одан әрі біртұтас ұлт болып қалыптасуында, Қазақстан экономикасы мен мәдениетін дамытуда, республиканың ұлттық саясатында маңызды рөл атқарды. Барлық қазақ жер/-ң бір республиканың құрамына бірігуі қазақ халқының тарихындағы айтулы кезең, сол уақыттағы қиыншылық/ға қарамастан қазақ мемлекеттілігінің құрылуындағы өте маңызды қадам болды. Нәтижесінде Қазақ АКСР-інің аумағы едәуір дерлік ұлғайды. 1926 жылғы халық санағы бойынша қазақ/ Қазақстанның барлық халқының 61,3%-ын құрады.

106. 1924 жылғы ұлттық-территориялық межелеуден кейін ҚазАКСР-ның құрамына қандай қазақ жерлері кірді. Қазақ жерінің қазақ АКСР-інің қарамағына бірігуі. Қазақ халқы-ң байырғы жерін бір респ-ға бірітіру мақ-да Қырғыз (қазақ) әскери – революциялық комитеті жанынан арнаулы комиссия құрылып, болашақ респ-ң шекарасын белгілеумен айналысты. Аумақ мәселесі дау тудырды. Отаршылдық психология санасын меңзегендер Қ-ға Ақмола Орал, Семей обл-ң қосылуына қарсы шықты. Енді біреулер, керісінше, қазақ жерін ғана емес, сон қат респ құрамына Омбы облысын, Орта Азияның көп бөлігін, Барнауыл уезін, Алтай өлкесін және т.б. қосып, араластырып жіберу арқ ұлттық респ-ң болашағын бұлыңғырландыруды көздеді. Орынборды Қ-тан құрамына енгізудің маңызы зор болды. ҚазАКСР-ң тұңғыш астанасы болған Орынбор(1920-1924) оның қалыптасуы мен дамуында елеулі рөл атқарды. РК(б)П ОК мен Бүкілресейлік ОК Қостанай уезі еңбекшілер-ң өтінішін қолдады. Қостанай аймағын Қ-тан құрамына қосу қажет екенін Кеңес үк-і атына жолдаған жазбасында А.Байтұрсынұлы мен М.Сералин жан-жақты дәлелдеп берді. Бат Сібірге еніп, бұрыннан қазақ жері болып келген Ақмола ж/е Семей обл-ры Қ-тан құрамына қосылды. Қазақ АКСР құрамында Семей (павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан және Қарқаралы уездері) Ақмола (Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл уездері мен Омбы уезінің бір бөлігі), Торғай (Қостанай Ақтөбе, Ырғыз және Торғай уездері), Орал (Орал, Ілбішін, Темір және Атырау уездері), облыстары сондай – ақ Маңғыстау уезі, Закаспий облысы Красноводск уезінің 4 және 5–адай болыстар болытары, Астрахан губерниясы-ң бір бөлігі (Каспий теңізі-ң солт-шығ жағалауы), Бөкей ордасы және теңіз жағасындағы округтерге жапсарлас жатқан болыстар енді. 1921 жылы Ақмола және Семей обл-ы Сібір ревкомы қарамағынан Қазақ АКСР-іне берілді. Сол жылы Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің декретімен Жайық және Ертіс өзендері бойындағы бұрын казак-р иеленіп келген 10 шақырымдық өңір қазақ халқына қайтарылды. Орта Азияны ұлттық-мемлкеттік жағынан межелеу барысында Кеңестік Шығыста ұлт респ-ры құрылып, қазақ жер-ң біртұтас Қазақ респ-сы болып қалыптасуы аяқталды. Соның нәт-де Сырдария обл-ң Қазалы, Ақмешіт, Түркістан, Шымкент уездері, Әулиеата уезінің көп бөлігі, Ташкент, Мырзышөл уездері-ң бір бөлігі, Самарқан облысы, Жизақ обл-ң бірнеше болысы, Жетісу обл-ң алматы, Жаркент, Лепсі, қапал уездері, Пішпек уезі-ң бір бөлігі Қ-ға қарады. Респ аумағы 1/3-ге кеңейіп. 2,7 млн шаршы шақырымға жетті, халқы 1 млн 468 мың адамға көбейіп, жалпы саны 5 млн 230 мың адам болды. Қазақтар бүкіл респ халқы-ң 61,3% - ын құрады. 1925ж өткен Кеңестер-ң бүкілқазақстандық V съезі «Қырғыз халқының тарихи дұрыс атауын қалпына келтіру үшін қырғыздар алдағы уақыттарда қазақтар деп аталсын» деген қаулы қабылданды. Осы жылғы бүкілодақтық Орталық атқару комитетінің қаулысымен Қырғыз АКСР-і Қазақ АКСР-і деп аталатын болды.

107. ХХ ғ. 20-30-жылдары қазақ зиялыларына қарсы жүргізілген жазалау шаралары. Жазалау толқыны Қаз-ды жайпап отті.Алдымен азамат соғысының аяғына қарай Кеңес өкіметі жағына көшіп, кейінгі жж-да оған шамасы келгенше қызмет ете бастаған қазақ зиялылары зардап шекті.Ермеков,Х.Досмұхамедов,Ә.Бөкейханов және Алаш патриясының басқа да көрнекті қайраткерлері мен мүшелері жазаға ұшырады.1930ж сәуірде қаз.АКСР алқасы қазақ –кеңес әдебиетінің негізін салушылардың бірі Ж.Аймауытовты атуға шешім шығарады.Көптеген дарынды сәулетшілер,инженерлер,ғалымдар тобын сотқа тартып,тергеу жұм-рын жүрг-ді.Депортацияның басталуы. Қ/ға арнайы жер аударылған-дарды қоныстандыру саясаты кейінгі жылдарда да жалғасты. Сөйтіп, Қ. 30-жылдары жер аударылған халықтардың ерекше өлке-сіне айналды.Депортация — күштеп көшіру белгілі бір адамдар тобын немесе халықтарды жаза ретінде туған жерінен басқа елкеге жер аудару саясаты соғысқа дейін-ак колданылды. Депортацияға үшыраған халықтар тарихына тереңірек үңілсек, Қ.ға басқа халықтарды жаппай қоныстандыру 1937 жылдан басталғанын көреміз. Осы жөне кейінгі жылдары қабылданған БК(б)П Орталық Комитеті мен КСРО Халком Кеңесі шешімдерінде жөне НКВД-ның қүпия қүжаттарында шекаралас көрші капиталистік мемлекеттерден қауіп тенуіне жөне «шпионаждықтың өрістеуіне» байланысты «шекаралық аймақтарды тазарту ушіт Қ.ға күрдтердің, түріктердің, гректердің, поляктардың және т.б. үлттардың жер аударылғанын көремід)1938 жылы Мөскеудегі партияның Орталық Комитеті жоғарыда аталған халықтардың және т.б. үлттық аудандар мен селолық кеңестерін тарату туралы үсыныстар жасады. КСРО-ның Жоғарғы Торалқасы Одақтас республикалардың жетекші органдары қаласа да^лсаламаса да өз шешімдерімен мақүлдады.Әрбір күштеп кошіру науқаны Сталин мен үкіметтің арнаулы шешімімен жоспарланып, қаражат бөлініп, жүргізілетін шаралардың қүпиялығы сакталып, жүзеге асырылып отырды. Үкімет қабылдаған барлық шешімдер КСРО, РКФСР, одақтас республикалардың Ата заңдарындағы азаматтардың үлтына, жеке басына қарамай түрғын үйлеріне ешкімнің кол сүғуға болмайтындығы туралы берілген кепілдіктерін өрескел бүзып отырдь.Алғашқы жер аударылуға үнГыраған Украинаның шекаралық аймағын мекендеген поляктар болды. 1936 жылдың 28 сәуірінде оларды Қ.ға жер аудару туралы ХКК қаулысы қабылданды.1937 жылы Қиыр Шығыстан Қ.ға 95 903 корей жер аударылды. 1937 ж/ң соңында корейлермен катар оңт шекара аймағынан күрдтер, ассириялықтар, ирандықтар және түріктер кешірілді. Шекара аймағын мекен.н бүл халықтар «сенімсіздер» қатарына жатқызылды.

108. Ірі бай шаруашылықтарын тәркілеу: саяси және экономикалық салдары. 1928ж 27 тамыз – «Аса ірі бай шар\ы мен жартылай феодал\ды кәмпескелеу ж/е жер аудару туралы» декрет жарияланды. Декретте бай – феодалдар өз\ң мүліктік ж\е қоғ\қ ықпалымен ауылды кеңестендіруге кедергі жасайды деген ұстаным негізге алынды. 657 бай жер аударылып, 145 мыңы тәркіленіп, ол\ң а.ш құрал\ы – 877 колхозға, 24. 491 жеке шар\қа бөлініп берілді. Тәркілеу заңды бұзу арқ жүзеге асырылды: Орташа\р байлар қатарына жатқызылды,Тәркілеуге жататын нормаға дейін жеткізу үшін жекелеген отбасы шар\ы әдейі біріктірілді,Қанаушы элементтермен қатар дәулетті ж\е орташа шар\р да тәркіленді. Сөйтіп, бай – кулактар қатарына темір шатырлы үйі н\е 2 аты болғандар да енгізілді. А.ш\н жаппай ұжымдастыру (коллективизация) бағыты көзделіп, бай – кулакт\ы тап ретінде жою міндеті алға қойылды. Ұжымдастыру бай – кулак\ды тәркілеуден басталды.Әсіресе көшп ауд/да шаруа қож\на ұаталдық басым болды.барлығы 696 «бай феодал» тәркіленді.алдын ала дай\н жоспар б\ша үкімет бай/н 223972 бас мал аламыз деп үміттенді.бірақ 144474 бас мал ғана тәрк/ді, бұл 64% ғана еді.тәре/н мал/ң 10,2% отырықшы, 83,3% жарт көшп,6,5%көшп ауд/н жиналды. 74,3% жеке шар/ға,25,7%колхоз/ға таратылды.жаңадан 292 колхоз құрылды. 1931–1932 жж. Шұбартау ауданында барлық малдың 80 % - ын мемл\ке етке өткізілді. 173 мың малы бар Балқаш ауданына 297 мың малға салғырт салынды. Торғай ауданында 1 млн. мал басынан салғырт сал\н 98 мыңы қалды. Торғайлық\р «асыра сілтеу болмысын, аша тұяқ қалмасын!» ұранын көтерді. Еріктілік принципі мен қарапайым заңдылықтың бұзылуы әуел бастан – ақ барлық жерге тән сипат алды. Сайлау құқықтарынан айыру, тұрып жатқан жерінен басқа ауданға жер аудару, ұзақ уақыт қамауда ұстаумен қорқыту сияқты күштеу тәсіл\і мейлінше дағдылы ж\е кең таралған тәсіл\ге айналды. Колхозға кіргісі келмеген кедей\р мен орташалар «бай – кулактар» қатарына жатқызылып, қатал жазаланды. 1929ж 56,498 шаруа жауапқа тартылып, 34 мыңы сотталды. 1931ж 5500 отбасы жер аударылды. 1929 – 1933 ж ОГПУ (біріккен мемлекеттік саяси басқарма) үштігі – 9805 іс қарап, оның ішінде: ату жазасына – 3386 адам, 3–10 жылға концентрациялық лагерьге қамауға – 13151 адамға үкім шығарды.

109. Ұжымдастыру жылдары қазақ шаруаларын жаппай отырықшылыққа күштеп көшіру. Нәтижелері және салдары. Ұж-у қарсаңында 1072 ұж-қ шару-қ жұмыс істеді. 1929 ж респу-дағы мал саны 40,5 млн.ға дейін жетті. Бірақ Ф. И. Голощекин.ң «ауылды кеңестендіру» бағыты игі нәтиже/рге кері әсер етті. 1928 ж.27 тамызда Қазақ АКСР-н.ң Халық Комиссар/р Кеңесі мен Орт.қ Атқару Комитеті «Ірі бай шару-лықта­рын, жартылай феодал/ры конфискелеу ж.е жер аудару» декретін қабылдады. Нәтижесінде 657 бай жер аударылып, олардан 145 мың мал алынды. Мал/р, негізінен, колхоз/рға берілді. Көптеген орт.шаруа/р бай/р-ң қатарына жатқызылды.Ауыл шару-н күштеп ұжым-ру: Комм-к партия-ң XV съезінде ауыл шару-ғын ұж-у ісі-ң аяқталуы 1932 ж жоспарланды. Қаз.жерінде колхоз құрылысы 1922 ж.дан бастап кеңейді. Ұж-ру ісіне көмек ретінде ауылды жер/рге 8000 жұмысшы жіберілді. 25 мыңдықшы/р д.а 1204 "ұжым­дастырушы" Мәскеу, Ленинград сиқты орталық/рдан жіберілді. Ауыл шару-ң ұж-уы өте қатал жағдайда жүргізілді. 1931 ж көшпенді ж.е жартғкөшпенді шаруа/рды жаппай отырық-ру жөнінде міндет қойылды. Ұж-у жедел ж.е жоспарсыз жүргізіле бастады.1928–1931 жж ұж-у барысы: республика шаруашы-ң 1928 ж.2% -ы, 1930 ж. сәуірде 56,4%-ы, 1931 ж.қазанда 69%-ы ұж-лды. Ауыл шару-қ өнім/рін ж.е мал/рды күшпен алды. Мыс:, 1931–1932 ж.Шұбартау ауданында мал-ң 80%-ы етке өткізілді. Балқаш ауданы.ң халқына 297000 малға салық салынды, ал Балқаш-ң барлық малы 173000 ғана болды. Торғайдағы 1 млн. Мал-ң 98 мыңы ғана қалды. Кулак/рды жою ісі қатал жүргізілді. Шолақ белсенді/р орташа/рмен қатар кедей шаруа/рға да зорлық жасады. Ұж-у мен отыры-ққа көшіру жыл/рында Қаз-нда дәстүрлі мал шаруашылығы күйреп, малынан айырылып, баспанасыз әрі аш қалған қазақ/р еріксіз үкімет саясатына бас иді. Сондықтан колхозға мүшелікке жаппай еріксіз кіріп жатты. Алайда отық-у-ң алғ.5жылдығында орындалмай қалған күрделі міндет/рді Кеңес өкіметі келесі 5жылдықта жүзеге асырды. Отырық-ру жж қаз.ауыл-ың мәдени-әлеумет-к жағдайы нашарлап кетті Ұж-ру зардабы:1929–1933 жж аралығында Қаз-ндағы біріккен мемл-к саяси басқарма (ОГПУ) 3386 адамды ату, 13151 адам­ды түрмеге қамау туралы үкім шығарды. Көптеген адам/р өз/рі-ң мал/рынан айырылды.

110. Қазақстанда ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру және оның нәтижелері мен салдары. 1930ж 5 қаңтарда БК(б)П ОК-ті «Ұжым.у қарқыны ж/е мемл.ң колхоз құрылысына көмек шаруа/ы туралы» қаулы қаб.ды. Қаулыда ОК жаппай ұжым.ды жүзеге асыру үшін елдің аудан/н 3топқа бөлді: 1-топқа осы ұжым.ға белгілі мөлшерде даяр деп есептелінген таза астықты аудан/ жатты. Оларға Орта ж/е төменгі Волга, Солт Кавказ аудан/ы кірді. Ол аудан/да шаруа қожалық/н соц.к жолмен қайта құруды 1931ж көктемінде аяқтау белг.ді; 2-топқа елдің Украина, Орт. қара топырақты обл/, Сібір, Орал, Қаз.ң астықты аудан/ы жатты. Бұл аудан/да ұжым.ды аяқтау мерзімі 1жылға ұзартылды, яғни шаруа қожалық/н ұжым.ды 1932ж көктемінде аяқтау к.к болды; Елдің бүкіл басқа өлке/і мен обл/ы 3-топқа енді. Бұл жер/де шаруа қожалық/н ұжым.ды 1933ж көктемінде, яғни 1-бесжылдықтың аяғына қарай аяқтау жосп.ды. Көшпелі қазақ ауыл/ы осы 3-топқа жатқ.ды. Голощекин Жер халық комиссариатының комиссары Яковлевке ж/е РКФСР ХКК төрағасының орынбасары Т. Рысқұловқа жіберген жеделхатында 1929-1930ж респ.да ұжым.ды күшейту үшін жоспардың қайта қаралғанын, 1930ж күзіне қарай ұжым.мен 350 мың шару.ң қамтылатынын көрсетті. Қаз.да 1928ж шаруа қожалық/ң тек 2 %-ті ғана ұжым.са, 1930ж 50%-ті, 1931ж қазанында 65%-ті ұжым.ды, яғни ұжым.у қарқыны жеделдетілді. Шаруа қожалық/н ұжым.ң жеделдетілген қарқыны күштеп жүзеге асырылды. Ұжым.ды жүзеге асыру барысында еріктілік, қоғамдастыру принцип/і толық бұрмаланды. Ұжым.ға байл.ты жүргізілген шара/да кімнің осы шараға қарсы екенін айқындау 1-орынға қойылды. Кімде-кім қарсы болса, ол тіптен кедей шаруа болса да, тап жауы қатарына жатқ.ды. Күштеп ұжым.шы/ қазақ қоғамындағы дәстүрлі мал шару.ң ерекш.н мүлде ескермеді. “Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын”, “Қайдан тапсаң онан тап, қаптың түбін қақ”, “Социализмде сотқа тартылмаған адам болмайды” деген ұр да жық ұран/ елдің түбіне жетті. Күштеп ұжым.у науқаны кезінде ауылда әлеуметтік жіктеу саясаты өте жоғ қарқынмен жүргізілді. КСРО ОАК мен ХКК-нің 1930ж 1 ақпанда қабылдаған “Жаппай ұжымдастыру аудан/ғы ауыл шаруа.н соц.к қайта құруды нығайту ж/е кулак/мен күрес шара/ы туралы” қаулысы нег.де ауқатты шаруа қожалық/на қарсы ашық террор басталды. Күштеп ұжым.у саясаты халықтың нараз.н тудырды. Өлке басшы/ң Сталинге жазған хат/ы қазақ даласында осы наразылықтың өте зор көлем алғанын, Алтайдан Маңғыстауға дейінгі аймақты түгел қамтығанын, бұл туралы Кеңес өк.і басшы/ң хабардар болғанын көрсетеді. 1929-31ж өлкеде барлығы 372 көтеріліс болып, оларға 80 мыңдай адам қатысты. Большевик/ бұл наразылық/ң нег.гі себебін бай/ мен дін басы/ң кеңес өк.не қарсы халықты ұйымдастыруынан деп көрсетті. Кеңес өк.ті бұл көтеріліс/ді әскери күшпен басып жаншыды. Ұжым.у мен отырықшыландыру кезінде дәстүрлі мал шару.ң ерекшелігі есепке алынбай, түгел қауымдастырылған мал шығынға ұшырады. Малдың көп бөлігі өк.тің ет салығын орындауға жұмсалды. Нәт.де 1929ж Қаз.да 40 млн. бас малдан 1933ж 4 млн. мал қалған. Күшпен ұжым.ған ж/е материалдық жағынан өте әлсіз шаруашылық/ күйзеліске ұшырап, нәт/де 1932-33ж халық аштыққа ұшырады. Аштық жайлаған аудан/да халық баудай түсіп қырылған. Аштықтың сал/нан адам етін жеу факті/і де өте көп болған. Аштыққа ұшыраған қазақ/ босқын болып, елден шет аймақ/ға үдере көшті. Қазақ/ң аштықтан қырылуы ж/е шет аймақ/ға үдере көшуі нәт.де халық саны күрт азайды, яғни демографиялық апатқа әкелді. Кеңес өк.ң ауыл шару.н соц.к жолмен қайта құру жолында жүргізген шара/ы тиімді нәтиже бермеді. Керісінше, бұл реформа/ шаруа/ң еңбекке деген ынтасын жойды. Соған қарамай большевик/ ауыл шару.н соц.к жолмен алға қарай дамыту мақсатында ылғи әртүрлі жаңа шара/ жүргізіп отырды.

111. 1929-1931 жж. күштеп ұжымдастыруға қарсы көтерілістер. 1927ж партияның ХҮ съезінде елді коллективтендіруге бағыт алуға шешім қаб. Бұл науқан 1929ж Сталиннің „Правда” газетінде жарияланған „Ұлы бетбұрыс” деген мақаласынан кейін аса қарқынмен жүргізілді.1928ж Қазақ АКСР Атқару комитеті мен халық комиссарлар Кеңесінің „Бай шару.қ/ын тәркілеу” туралы қаулысы шықты. Осы қаулының негізінде 700-ге жуық ірі бай шар-ы тәркіленіп олардың иелері қанаушы тап ретінде атылды. Осы саясат кейіннен колхоздастыру кезінде де жалғасып, оған орта шар-р да ұшырады.Қаз-ы коллективтендіру аса жылдамдықпен жүргізілді. 1928ж Қаз-а барлық шаруа қожалық/ының 2% колхоз/ға біріксе, 1930ж. Олардың саны 50% -ке жетті. 1931 ж. О/дың саны 65% болды. Қаз-ы коллективтендіру қ-қ халқының ғасыр/дан бері қолданып келе жатқан көшпелі тұрмысын, әдет-ғұрпын, салт-санасын ескерілместен жүргізілді. Шар-ы еріксіз, зорлап колхоз/ға кіргізді. Қазақ/ды күштеп отырықшылыққа көшірді. Халықтың қолындағы мал еріксіз колхозға тартып алынды. Бұл іс/дің барлығы дайындықсыз жүргізілгендіктен және қысқы жем шөптің болмауынан Қаз-ы мал шар-ы үлкен апатқа ұшырады. 1932ж ақпан айына дейін колх./дағы малдың 87% -і апатқа ұшырады.индустрияландыру жыл/ында Ресейдің орт ауд-ы ірі құрылыс/дағы жұмысшы/ды етпен қамтамасыз ету мақсатында малдың біраз бөлігі Ресейге жіберілгеннен кейін 1928ж дейін Қаз-а 40 миллион мал болса 1933ж Қаз-а 5 миллионға жуық қана мал қалды. Қолындағы күн-көріс малынан айырылғаннан кейін және көптеген салық/дың салынуына байланысты қазақ/дың өзі де аштыққа ұшырады. Коллективтендіру жыл/ы жіберілген өрескел қателіктердің сал/ынан 2 миллион 200 мың адам қазаға ұшырады. Бұл сол кездегі қазақ халқының 49% -і еді. 1 миллионға жуық адам шет мем-е кетті. Қаз-ы коллективтендіру жыл/ындағы жіберілген қателіктер тікелей жауапты адам 1925-1933ж аралығында Қаз-н аймақтық коммунистік партиясының 1-ші хатшысы болып істеген Голощекин еді. Ол жергілікті халықтың әдет-ғұрпын білместен Қаз-а ойына келгенін істеп, елді басқаруда командалық-бюрократиялық әдісті қолданды, өзінің жеке билігін орнатты. Голощекин Қаз-а „Кіші Қазан” идеясын жүргізді. Оның бұл идеясына Рысқұлов, Нұрмақов, Сәдуақасов, Төрегожин сияқты қайраткер/ қарсы шықты. Бірақ Голощекинді Сталин қолдап отырды. Қаз-ы аштық және оның себе/і туралы Т.Рысқұлов Сталинге бірнеше рет хат жазды. Зорлап ұжымдастыру салықтың көп салынуы және Кеңес өкіметінің мұсылман дініндегі мешіт/ді жауып тастауы, мұсылман әдет-ғұрып/ына тиым салуы халықтың наразылығын туғызды. 1929-1932ж ар-да Қаз-ң көптеген аймақ/ында шар-р көтер-і болды. Алғашқы осындай көт-ң бірі Қаз-ң оңт Бостандық ауданында басталды. Көт-с Қостанай округінің Бетпаққара ауд-а, Оңт-і Созақ ауд, Қызылқұмда, Ырғызда, Маңғыстауда, Қарақалпақстанда ірі шар-р көтерілістері болды. Бұл көт-і Кеңес үкіметі арнайы әскери бөлімдер күшімен басып, оған қатысқан/ы қатаң жазаға тартты. 5551 адам сотталып, олар/ 883-і атылды.

112.1931-1933 жылдардағы аштықтың себептері, экономикалық және демографиялық салдары. Партияның 15 съезі ауыл шар.н ұйымдастыру бағытын жариялады.(1927ж желтоқсан) .Ұжым.у бағытында жіберілген қателік/:-қатал жаппай қуғындаумен лаңкестікке негізделді.-жергілікті жағдайлар ескерілместен жүргізілді.-әкімшілік –күштеу әдіс/імен жеделдете жүргізілді.-шаруашылық базасын жасау,тұрғын үй/,мәдени тұрмыстық объекті/ салу жоспары орындалмады.Белсенді/ отырықшыландыруды жоспарланған 3 ж.ң орнына 3 күнде аяқтап,»жалған ұжымшар» құра бастады.Шаруашылықты ұжымдастыру деңгейі үнемі өсіп отырды .Шаруа қожалық/ын ұжым.ң жеделдетілген қарқыны күштеп жүзеге асырылды.Ұж.уды жүзеге асыру барсында еріктілік, қоғамдастыру принцип/і толық бұрмаланды.Ұж.ға бай.ты жург.н шара/ға ким де ким қарсы болса,тап жауы қатарына жатқызылды.Ұж.ған шаруашылық/ға жұмыс күші болып саналатын малды ғана қоғамдастырудың орнына барлық малды түгелдей алу шара/ы жүргізілді.Күштеу, зорлық –зомбылық,көрсету арқ. ұж.у шара/ы тездетілді.Күштеп ұжымдастырушы/ қазақ қоғамындағы дәстүрлі мал шару.ң ерекшелігін мүлде ескермеді.»Асыра сілтеу болмасын,аша тұяқ қалмасын» деген ұран/ елдің түбіне жетті.Большевик/ жүргізген күштеп ұжым.у мен солақай отырықшыландыру саясаты қазақ аулына үлкен соққы боп тиді.Әсіресе,мал шар.ғы ауыр күйзеліске ұшырады.Ұжым.у мен отырық.у кезінде дәстүрлі мал шар.ң ерекшелігі есепке алынбай,түгел қауымдастырылған мал шығынға ұшырады.Сонымен қатар, мал.ң көп бөлігі үкімет.ң ет салығын орындауға жумсалды.О.Исаев Қаз.н өлкелік комитетінің 6 Пленумында 1929ж Қаз.да 40млн бас мал болғанын,1933ж 4 млн. ғана мал қалғанын мойындауға мәжбур болды.Ұж.у саясатының зардап/ы қазақ халқының басына үлкен апат әкелді. 1932-33 жж халық аштыққа ұшырады.Аштық пен індеттен:1930ж – 313 мыңнан астам адам қайтыс болды.1931ж- 755 мың,1932ж – 769 мың адам қайтыс болды.1930-32жж барлығы 1млн.750 мың қазақ немесе халық.ң 40 %-ы қырылды.Аштықтан өлген адам/ды жинап көмуге мүмкіндік болмаған.Аштық салдарынан адам етін жеу фактілері де болған.Аштыққа ұшыраған қазақ/ босқын болып шет аймақ/ға көшкен.Зерттеуші/ 1930-32жж шетелге кеткен қазақ/ санын ,қайтып келген/ді есептемегенде 1,3млн адамға жеткізеді.Қазқ.ң аштыққа ұшырауы мен шет аймаққа үдере көшуі нәт.де халық саны күрт азайды.елде демографиялық апат болды.1930ж 1 маусымы мен 1933ж 1 маусымы ара.да халық саны 2 есеге кеміген.1932ж шілдеде –аштық апаты мен себеп/і туралы Ф,Голощекинге «Бесеудің хаты» ( Ғ.Мүсірепов,М.Ғатауллин,М.Дәулетқалиев,Е.Алтынбеков,Қ.Қуанышев)хат жазды. Халық.ң ауыр жағ.туралы Сталинге Т.Рысқұлов 1933ж наурызда хат жазды.Қазақ зиялы/ң өтініш/іне орталық тарапынан жауап болмады.Халық саны.ң азаюы жалғаса берді.1 млн.нан аса адам рес.дан тыс жерге көшіп кетті.1931-32жж -2,1млн адам қырылды.қазақтан басқа халықтың шығын 0,4 млн.Қазақ/ң осы жыл/дағы саны тек 40жылдан кейин ғана 1969ж қалпына келді. 1930-32жж аштық тарихта «Ұлы жұт» атанды.

113. Т. Рысқұловтың Сталинге хаты. «Бесеудің хаты». Ұжымдастыру қарсаңында республикада 40,5млн. Мал басы болса, 1933 жылы оның саны 4,5 млн-ға дейін азайған. 1930-1932 аштық жылдары Қазақстан халқының саны 6,2 млн. болса, соның 2,1млн-ы аштықтан қырылды. 1 млн. 700 мың адам Қазақстаннан тыс аймақ/ға көшіп кетті. Күшпен жүргізілген ұжымдастыру саясатына қарсы Қазақстанда жалпы саны 372 көтеріліс болып, оған 80 мыңдай адам қатысқан. Ол көтерілістің барлығын дерлік Кеңес өкіметі әскердің көмегімен басып тастады, көтерілісші/ге аяусыз жазалар қолданылды. Қазақстанда болып жатқан осы аштық, оның себептері туралы қылышынан қан тамған заманда Т.Рысқұлов 1933 жылы наурызда Сталинге ашық хат жазды («Сталинге хат»). Сол кезде Қазақстан өлкесін басқарған Голощекиннің асыра сілтеу саясатына қарсы қазақтың белгілі азаматтары Т.Рысқұлов, М.Даулетқалиев, Е.Алтынбеков,Қ.Қуанышпаев, Ғ.Мүсіреповтер де Сталинге ашық хат жазды («Бесеудің хаты»). 1933 жылы Голощекин биліктен алынып тасталды. Бірақ бәрі кеш еді. Бесеудің хаты — қазақ зиялыларының БК(б)П Қазақ  өлкелік комитетінің бірінші хатшысы Ф.И. Голощекинге жолдаған хаты (1932 ж. 4 шілде). Бастапқыда И.В. Сталингеарналып жазылған. Бесеудің хаты республ-ы мал шаруаш-ң күйрегендігі сал/ынан елді алапат ашаршылық жайлағандығын айтып сақтандырған алғашқы дабылдардың бірі болды. Хатта қазақ ауылындағы социологиялық қайта құрулар бүкілхалықтық қасіретке айналып, барлық әлеуметтік топтарды — байларды, орташа/ды, кедейлерді қамтығаны, күштеп ұжымдастыру мен отырықшыландыру, алым-салық жинаудағы қиянат/ жұрттың жаппай аштық пен індетке, ауа көшуіне әкеліп соққандығы шыншылдықпен баяндалды. БК(б)П Қазақ өлке комитетінің ауыл шаруашылығын басқару жөнінде жүргізген қатыгез саясаты сынға алынды. Бірақ құжатта жергілікті жерлерде жіберілген “асыра сілтеушіліктерге” солшыл коммунистер айыпты деп көрсетілді. Елді ауыр жағдайдан құтқарудың жолдары ұсынылды. Хаттың автор/ы — жазушы Ғабит Мүсірепов (1902—1985), Қазақмемлекеттікбаспасының меңгерушісі МансұрҒатаулин (1903-1938), Алматы Комвузыныңбасшы қызметкерлері Емберген Алтынбеков (1904—1954) пен Мұташ Дәулетқалиев (1904 — 1982), Қазақ АКСР Мемлекеттік жоспарлау комиссиясының сектор бастығы Қадыр Қуанышев (1906 — өлген жылы белгісіз) қуғынға ұшыратылды. Хаттың жазылуына Халком Кеңесінің төрағасы Ораз Исаев түрткі болған. Бесеудің хаты қазақ зиялы/-ң тоталитарлық тәртіпке наразылығының бір көрінісі болып табылады.

114. Қазақстандағы социалистік индустрияландырудың ерекшеліктері, нәтижелері және олқылықтары. Индуст-ң басталуы. Қ-ғы индус-у ісі уақыты жағынан КСРО халық шаруашылығын дамыту-ң 1-ші 5-жылдығымен (1928-2932 жж.) тұтас келді ж/е мейлінше қиын жағдайға өтті. Ол кезде халық шар-н қалпына келтіру әлі де аяқталмаған еді. Тұтас алғанда өнеркәсіп өндірісі соғ-қа дей-гі деңгейі-ң 61% - ына ғана жетті. Өнеркәсіптен Орал – ембі өңіріндегі бірнеше мұнай кәсіпшілік-і, Орт Қ-ғы көмір өндіретін шағын шахта-р ж/е Алтайдағы қуаты шамалы түсті металлургия кәсіпорын-ы ғана бар еді. Қ-ң байлыққа толы кең-байтақ өлкесі тур жинақтаған ғылыми білім көп емес–ті. Байланыс ж/е тасымал құрал-ы нашар дамыған нашар дамыған еді. Қ-н эконом-да ауыл ш-ғы басым бол-тан, ЖЭС жағдайындағы өзгеріс-ң әсері әлі сезіле қоймаған болатын.Халық ш-ғы ауыр өнеркәсіп-ң жетекші сала-ын дамытуды, шахта-р мен кегіш-ді толық іске қосуды, жергілікті өнеркәсіп орындары-ң ескі-ін қалпына келтіріп, жаңа-ын салуды, халық ш-ғының мұқтажына қажетті теміржол-р мен тех-қ байл құрал-ын орнықтыруды талап етті. Бұған жерг-ті халық өкіл-ін кеңінен тарту арқ жұмысшы табы мен өндірістік - тех-қ зиялы қауымды қалыптастыру қажетті болды.Инд-у үдіресі басқару жүйесіне әміршіл-әкімшіл басқару әдісі-ң енг-мен байланысты еді. 1925-1933ж-р ар-да билік басында болған бұр-ғы кәсіпқой революционер Ф.И.Голощекин капиталистік емес даму жағд-ғы социализм-ң теоретигі рөлін атқаруға тырысып, Сталин-ң қатаң бағытын жақтап, аймақтық көсемшілдік идеясын ұстанды.Жергілікті партия – кеңес ж/е шарушалық кадр-ң (С. Сәдуақасов, Ж.Мыңбаев) Инд-ды жүзеге асыру бар-да өлке эконом-да сақталып отырған отрашылдық құрылымын қайта қарау қажеттігі тур орынды ұсыныс-рын: «жерг-ті ұлтшылдық көрініс-і» деп қаб-ды.Қ-да Ин-у ісі болашақ өнеркәсіп үшін қажетті табиғи байлық-ды зерттеуден басталды. КСРО ҒА 1920ж-ң соңы–1930ж-ң басында көптеген көрнекті ғалымдар-ң қатысуымен ұйымдастырған кешенді экспедиция-р жүргізген зерттеу-р іс жүзінде респ-ң бүкіл аумағын қамтыды. Орт Қ-ң Минерал-шикізат байлық-ын академик Н.С.Курнаков басшылық еткен геолог-р мен геофизиктер-ң үлкен тобы зерттеді. Ол топ өз зерттеу-ң нәт-де Қазақ Респ-сы «Кеңес Одағы-ң тұтас металлогенді аймағы болып табылады» деген тұжырым жасады. Кеңес билігі-ң алғ-қы күн-інен бастап Орал-Ембі мұнайлы ауданын зерттеумен айналысған академик И.М.Губкин бұл кен орны – елдегі мұнайға аса бай обл-ң бірі деп есептеді. Жерг-ті геология-қ-іздестіру ұйым-ы да респ-ң өндіргіш күш-ін зерттеу жұмыс-ын жүргізе бастады. Қазақ-ң жас инженер-геологі Қ.И.С Жезқазған ауд-ғы мыс кені орын-н мұқият зерттеп, өңір-ң болшағы зор екенін дәлелдеп берді.Қ-тан индустриясы-ң жетекші объекті-і.1927ж Түркістан-Сібір теміржолы магистралі салына бастады. Бұл теміржол құрылысы еліміз-ң тарихында еңбек ерлігі-ң үздік үлгісі ретінде енді. Теміржолды салуға басшылық етуші-ң ар-да белгілі зиял-р Қ.Рысқұлбеков, М.Тынышбаев, т.б. болды. Оның құрылысында 100 мыңдай адам- орыс, қазақ, украин, қырғыз, дүнген, татар, башқұрт-р еңбек етті. Оң мыңдай қазақ жұмысшы-ы теміржолшы, құрылысшы, техник, жол ісі-ң шебері мамандық-ын меңгерді.Солар-ң бірі – Д.Омаров қатардағы жұмысшыдан Түрксіб теміржол-ң бастығына дейін көтерілді.Социалистік еңбек ірі, «Қазақкөлік-құрылыс» тресі-ң бастығы болған Т.Қазыбеков те қатардағы құрылысшы-ң бірі еді. Түрксіб жоспарда белгіленген 5 ж-ң орнына 3 ж-да салынып бітті. 1930 ж-ғы 28 сәуірде солт ж/е оңт учаскелері Айнабұлақ станциясында түйісіп, жол уақытша іске қосылды, 1931 ж қаңтарда тұрақты пайдалануға бер-ді. Оның салынуы-ң мем-тік ж/е әлеум-экон-қ маңызы болды. Жол Орта Азияны Сібір аудан-мен жалғастырды, елдің шығ аудандар-ң экон-сы мен мәден-ін өрге басуға ықпал етті.Соғ-қа дей-гі 5-жылдықтар кезінде Қ-танда Түрксіб теміржолы, Қарағанды шахта-ы, Ембі-ң мұнай кәсіпшілік-і, Шымкент қорғасын з-ты, Балқаш ж/е Жезқазған кен-металлургия комб-ры, Кенді Алтай мен Ащысайдағы полиметалл к-ры, Ақтөбе комб-ты, т.б. салынды.Балқаш-ң, Қарсақпай-ң, Жезқазған-ң түсті метлалургия кәсіпорын-ымен бірге көмірлі Қарағанды алып өнеркәсіп кешеніне айналды.Шымкент қорғасын зауыты-ң, балқаш мыс балқыту, Лениногор «Риддер», Зырян полиметалл комбинат-ң, Ащысай, Қоңырат, кеніш-інің салынуы, Жезқазған кен орны-ң игерілуі түсті метал-ны Қ-н өнеркәсібі-ң жетекші саласына айналдырды. Респ-ка ин-ң дамуында Ертіс өңірі-ң үлес салмағы зор болды. Қ-ң астанасы мен оңтүстігі-ң ин-лық қуаты арта түсті. Кенді Алтай Сібір-ң ин-лы кешенімен ұласты. Орал – Сібір – Қ-н үшбұрышы мырыш, мыс, қорғасын және басқа да стратегиялық өндіру жөнінен КСРО-да жетекші орын алды. Ембі Бат Қ-ғы ірі мұнай өнеркәсібі базасына айналды. Қазақстандағы индустрияландырудың ерекшеліктері.Ин-у әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі-ң әдіс-імен – директивалық жоспарлаумен, орталық-ң әмірімен іске асырылды. Тікенек сыммен қоршалған лагерь санын көбейту, көшпелі-дің ғас-р бойы қалыптасқан тұрмыс салтын күшпен күйрету, халықтық дәстүр-не тыйым салу, қарапайым бұқараны қайыршыландыру мен аштыққа ұшрату, халықты барынша ин-у кезені-ң мейілінше тұрпатты сипатына айналды. Қ-ғы ин-у жоғарыдан жүзеге асырылды. Негізінен, шикізат көз-і қарқынды игерілді. Респ зауыт-ы мен фабрика-ы дайын өнім шығармады. Қазан төңк-не дей-дей, ин-у ж-ры да өнекәсіп-ң өндіруші сала-ы ж/е химия өнеркәсібі-ң дәстүрлі сала-ы басым дамытылды. Машина жасау, металургия, қорғаныс кәсіпорын-ы болмады. Энергетика базасы, құрылыс материал-ы өнеркәсібі едәуір артта қалды. Қ-н тау-кен шикізаты-ң көптеген түр-ін дайындаушы база ретінде қала берді. Алтын өндіру ел-ң қаржы жүйесін нығайтуға қомақты үлес қосты. Респ-н сирек кездесетін метал-р, мұнай, көмір, фосфорит орт-қа ағылып жатты. Қымбат тұратын дайын бұйым-р тасып әкетілді.Теміржол тасымалы-ң жүк айналымы, негізінен, өлке-ң бірегей табиғи байлық-ын Қ-ң тың жерге тасу есебінен 1913ж-ғы деңгейінен 21,3 есе асып түсті. Бұл тур С.Сәдуақасов күйінішпен: “Қ-тан отар болып келді ж/е солай болып қалды...”-деп көрсетті. Қ-тан жан басына шаққанда өнеркәсіп өнімін өндіруде едәуір қалып қойды.Қалаландыру үрдісі күшейді. Ондаған жаңа қала-р мен қала үлгісіндегі мекен-р өсіп шықты. Дегенмен жұмысшы табы құр-ғы қазақ-ң, қала тұрғындары ар-да жергілікті халық-ң үлесі баяу артты.

115. Қазақстанды индустрияландырудың нәтижелері. Большевиктер инд. Бағ-н ешбір қатнсі жоқ толық аяқталған саясат деп қараст-ы.осы негізде қаз.одақтың шикізат бөлшегіне айналу к/к б-ы.Қаз.инд саясатын жүзеге асыру өте күрделі б-ы.Өлкенің әл-к эк-қ дамуы ресейдің орт-қ ауд/мен салыс/да артта қалған.Өлкеде соғыстан қираған шар/ты қайта қалпына келтіру созылып кетті.Осыған қарамастан больш/р қаз/ды инд.жетекші бағыт белгілід.Қ.инд/ң алғашқы қарлығашы Түркістан-сібір темірж.инд жж қарағанды-балқаш,гурьев-доссор, ақмола-қарағанды,жайық-жезқазған темір жолдары салынды.Инд-ру нәтижесінде негізіненшикізат көздері жақсы игерілді.Респ.заыттары мен фабрикалары дайын өнім шығармады.1933-34жж теміржол саласы мен өнеркәсіпті өркендету мақсатында 500млн нан аст. Қарсы бөлінген.Инд.дамуына кадр мәселесі маңызды орынға шықты.Бұл мәселені шешу үшін қысқа мерзімді курстар ,фаб-зауыт мектептері ашылды.Өнеркәсіп орындары шоғырланған қалаларда орта маманданған мектептер аш-ды.Жоғары дәрежелі мамандар дайындау үшін рес-да жоо ашылды.Инд.зардаптары үлкен б-ды:1.өлкенің эк.лық дәстүрі толық өзгерді.2.қала халқының санының артуына ,қалалардың урбанизациясына әкелді.Көші-қон нәт-де демографиялық өзгерістер б-ды.4.инд-ру нәт-де өлкедегі ұлтаралық қарым-қат. шиеленісті.

116. ХХ ғ. 20-30-жылдарындағы мәдени революцияның мазмұны, қайшылықтары, онда большевиктік тұжырымдаманың үстемдік алуының салдары. Мәдени революцияның жүзеге асырылуы — социалистік қоғам құру туралы лениндік жоспардың біп тармағы болатын. Мәдени революцияқоғамдық өмірдің барлық саласын қамтып, жаңамәдениеттүрін жасау ж/е жаңа адамды тәрбиелеу міндетін шешуге тиісті болды. Мәдени революция коммунистік партия белгілеген міндет/ге сәйкес білім беру, ғылым мен мәдениет мекемелерінің қызметін түбірімен өзгерту дегенді білдіреді. Бұл кезеңдеҚаз.нмәдениеті кеңес елінің орталық аудан/нан айтарлықтай артта қалған-ды. 1920ж тамызда партияның ОК-де үгіт-насихат бөлімі құрылды. Осы жылы 6 қарашада РКФСР Ағарту халкомы жанынан Бас саяси-ағарту комитеті іске қосылды. Бұл 2 партиялық ж/е мемл.к орган мәдени революцияға күнделікті практикалық басшылықты жүзеге асыра бастады.Кеңес өк.ңалғашқы онжылдығында партияның ОК-де мәдениетке байланысты әр түрлі мәселе/ туралы мәжіліс/ өткізілді.Қаз.да мәдени революцияны түпкілікті жүзеге асыру үшін бірқатар міндет/ді шешу қажет болды: *жергілікті жерде нақты мәдени база жасау үшін сауат ашу және саяси білім тарату шара/н жүзеге асыру; *Қаз.дағы оқу-ағарту мекеме/н бір жүйеге келтіру, оқытуды бірыңғай оқу бағдарламасымен жүргізу; *рухани өмірге жаңа мазмұн беру үшін қазақ социалистікмузыкамәдениетін дамыту; *кеңестік мемл.т/ң тұтас аумағында бірыңғай мәдени кеңістік жасау үшін өлкеде өнердің жаңа түр/н —театр,кино,бейнелеу өнерін, т.б. қалыптастыру; *Қаз.да ғылымды дамыту үшін ғылыми мекеме/ жүйесін құру; *жергілікті халықтың қоғамдық ж/е жеке өмірдегі рулық ж/е діни наным-сенім/н жойып, кеңес адамының жаңа өмір салтын енгізу; *социалистік қоғам құру міндет/н шешу үшін ұлттықкадр/дыдаярлау; *Қаз.да орта арнаулы ж/е жоғары білім жүйесін құру. Осылайша 1920—1930ж партияның мәдени саясатының мазмұны партиялық ж/емемл.к орган/,қоғамдық ұйым/, сондай-ақ рухани саладағы мекеме/ менұйымқызметі арқылы жаңа кеңестік сана қалыптастыру ісіне бағытталды. Көп ұлтты мемлекеттің рухани саласын бірегейлендіру беталысы кейінірек ондағы қарама-қайшылық/ң шиеленісуіне алып келді. Кеңес өкіметінің алғашқы күн/нен бастап мәдени құрылыс мәселесімен халық ағарту бөлімдері айналыса бастады. Барлық мәдени революция міндет/ң ішіндесауатсыздықты жоюжөніндегі шара/ ерекше мәнге ие болды. 1919ж 26 желтоқсанда РКФСР ХКК қабылдаған «РКФСР халық/ы арасында сауатсыздықты жою туралы»Декретібұл мәселе бойынша негізгі міндет/ді белгілеп берді. 1919—1923ж Қаз.да сауатсыздықты жою науқанын бастау барысында мынадай кедергі/ң бар екендігі байқалды: *халықты оқытуға жарайтынмаманкадр/ң жетіспеуі; *жаңа оқулық/ң жоқтығы ж/е жазу құрал/ң жоқтығы ж/е жазу құрал/ң жеткіліксіздігі; *қала/даәсіресеауылдықжер/де білім беру орган/ң материалдық-техникалықбазасыныңәлсіздігі. 1924ж ақпанда Қаз.да Бүкілодақтық «Сауатсыздық жойылсын» қоғамының бөлімшесі құрылды. 1930ж 11 ақпанда Қаз ОАК-і «Қазақ АКСР-інде халықтың сауатсыздығын міндетті түрде жою туралы» қаулы қабылдады. Жою мерзімі 1-ші бесжылдықтың аяғы болып белгіленді. Шара/ды жүзеге асырудың жоспары жасалды ж/е сауатсыздықты жоюға арналған қаржы қоры құрылды. 1931ж респ.да шалғай аудан/ға мәдени жорық ұйымдастырылды.1926ж наурызда Бүкілодақтың түрколог/ съезі өтіп, түркі тілдес халық/ жазуын латынграфикасына көшіру мәселесі қаралды. Латын қарпіне көшу ісіне сол кездегі Қазақ АКСР халық ағарту халкомыА.Байтұрсынұлы қарсы шықты. Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсынұлыараб жазуыныңкейбір белгі/н жеңілдетуді ұсынды. Араб әліпбиін қалдыруды жақтаушы/ латын қарпін қолдануға көшу — ұлттық мәдениетке жасалған қастандық екендігін айтты. Жаңа әліпби жасау жөніндегікомиссияқұрылып, ол 1928ж күзінде латын қарпі негізіндегі қазақ әліпбиінің жобасын ұсынды. Латын қарпіне түгел ауысып болғанша араб графикасы пайдаланыла тұратын болды. ХХғ 30-жыл/ң соңына қарайКСРОтоталитарлық мемл.тке айналды.Тоталитарлық жүйеніңорнауы мәдениеттен де байқала бастады. 1940ж кириллица негізіндегі жаңа қазақ әліпбиінің жобасы жасалды.Жоғарғы кеңестің 1940ж 10 қарашадағы сессиясында «Латынданған қазақ жазуын орыс графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру туралы» Заңқабылданды. Қаз.да сауатсыздықты жою Коммунистік партияныңжергілікті халық арасында саяси ағарту жұмысын жүргізуімен тығыз байланысты болды.1920—1930ж Қаз.да саяси-ағарту орын/ң ең көп тараған түрі: оқу үй/і, қызыл отау, клуб/р,ктапхана/, ағарту қызметкер/ң үй/і болды.

117. ХХ ғ. 20-30-жылдарындағы сауатсыздықпен күрес. Халыққа білім беру жүйесінің қалыптасуы. Кеңес өкіметі-ң алғ.құн/рінен бастап мәдени құрылыс мәселесімен халық ағарту бөлім/рі айналыса бастады. Барлық мәдени революция міндет/р-ң ішінде сауатсыздықты жою жөніндегі шара/р ерекше мәнге ие болды. 1919 ж.26 желтоксанда РКФСР ХКК қабылдаған «РКФСР халық/ры арасында сауатсыздықты жою туралы» Декреті бұл мәселе б-ша негізгі міндет/рді белгілеп берді. 1919-1923 жж Қаз-нда сауатсыздықты жою науқанын бастау барысында мынадай кедергі/р-ң бар екендігі байқалды: Халықты оқытуға жарайтын маман кадр/р-ң жетіспеуі; Жаңа окулық/р-ң жоқтығы ж.е жазу құрал/р-ң жеткіліксіздігі; Қала/рда әсіресе ауыл-қ жер/рде білім беру орган/р-ың материал-қ-техника-қ базасы-ң әлсіздігі. 1924 ж.ң ақпан айында Қаз-нда Бүкілодақ-қ «Сауатсыз-қ жойылсын» қоғам-ң бөлімшесі құрылды. «Сауаташқыш» газет.ң бетінде жекелеген топ/р үшін сабак өткізу жоспары жарияланып тұрды, сауатсыздықты жоюшы-мұғалім/р даярлайтын қысқа мерзімдік курс/р ашылды. 1930 ж.11 акпанда Қаз ОАК-і «Қазақ АКСР-інде хал-ң сауатсыздығын міндетті түрде жою туралы» қаулы қабылдады. Жою мерзімі 1-ші 5жылдықтың аяғы болып белгіленді. Шара/рды жүзеге асыру-ң жоспары жасалды ж.е сауатсыздықты жоюға арн. қаржы қоры құрылды. 1931 ж республикада шалғай аудан/рға мәдени жорық ұйымдастырылды. Комсомол ж.е пионер ұйым/ры оған белсене атсалысты. Алайда елде сауатсыздықты жою ісі тіпті 1935 ж, мәдениет майданы қызмет/р/рі.ң съезі өткенге дейін аяқталмады. Осы съезден кейін республикадағы сауатсыздықты жою жұмысы өзі.ң соңғы кезеңіне аяқ басты. қазақ АКСР Ағарту халкомы жанынан ересек халыққа білім беру басқармасы құрылып, о-ң ішінде сауатсы/р мен шаласауатты/р мектебі бөлім/рі ашылды. 1939 ж.Қазақстан халқы-ң жалпы сауаттылығы 76,3%-ға жетті. Жаңа мектеп/р ашу Кеңес өкіметі-ң алғ.айл/рында-ақ қолға алынды. 1918 ж.21 қаңтарында РКФСР ХКК-нің «Шіркеуді мемл.т пен мектептен ажырату» туралы Декреті шықты. Қаз-нда мектеп/рді басқару жергілікті кеңес/р-ң қолына көшті. 1921 ж.18 қаңтарда Орынборда халыққа білім беpy жөніндегі 1-ші жалпықазақ-қ конференция б.п, онда республикадағы халыққа білім беру ісін ұйымдастыру міндет/рі айқындалды.XX ғ.20-ж.орт. қарай Қаз-нда білім беру жүйесі қалыптасты:Қаз-нда кеңес.к мектеп/р жүйесін құрудағы негізгі қиыншылық/р:1. мектеп үй/рі-ң жоқтығы;2.арнаулы білімді маман мұғалім/р-ң жетіспеуі;3.2-3 ауысыммен оқыту;4.ұлттық тілдегі оқулық/р.ң жетіспеуі, ескі, революцияға дейінгі оқулық/рды пайдалану;көшпелі қазақ ауыл/рында мектеп/р ашу ерекше мәнге ие б.ды.Осы өзекті мәселені шешу жолында республикада бірқатар шаралар қарастырылды:1. Қала/рда мектепке жарамды деген үй/р мемл-т меншігіне алынды;2. жаңа мектеп үй-рін салу қолға алынды. 3.Қазақ АКСР Ағарту халком-ң академия-қ орт.оқулық/р мен бағдарлама/р жасауға кірісті;4.педагог.к курс-р мен мұғалім-р білімін жетілдіру институт/рында оқытушы кадр/рын даярлау қолға алынды; 5.ауыл кедей/рін оқыту мәселесін шешу үшін интернат түріндегі коммуна-мектептер құрылды;6.қаз.ауыл/рында жылжымалы маусым.қ жарт.жабдықталған мектеп/р ашылып, о/р оқу жылы қысқартылған және жеңілдетілген оқу бағдарламасымен қамтамасыз етілді. Сауатсыздықпен күрес барысында сол мезгілге шейін пайдалануда келген араб графикасын латын графикасымен алмастыру мәселесі қойылды. РКФСР-дің ұлт/р ісі жөніндегі халық комиссариаты 1923 ж.араб карпіне реформа жасау жөніндегі комиссия құрды. бұл комиссия Ұш мәселе бойынша жұмыс жасады: Жазуы жоқ халық/р Үшін жазу даярлау; Өз жазуы бар халық/рды латын әрпіне көшіру; Түркі жазуын реформалау. 1926 ж.наурыз айында Бүкілодақтық тұрколог/р съезі өтіп, түркі тілдес халық/р жазуынлатын графикасыңа көшіру мәселесі қаралды Латын қарпіне көшу ісіне сол кездегі қаз.АКСР халық ағарту халкомы А. Байтурсынұлы қарсы шықты. Ә. Бөкейханов пен А.Байтурсынұлы араб жазу-ң кейбір белгі/рін жеңілдетуді ұсынды. Араб әліпбиін қалдыруды жақтаушы/р латын қарпін қолдануға көшу-ұлт.қ мәдениетке жасалған қастан.қ екендігін айтты. О/р Қаз-нда тек еуропа-қ/рға тән жаңа әліпбиге көшу қажет, бірақ оған олі жағдай пісіп-жетілген жоқ деп есептеді. Алайда біртұтас мәдениет кеңістігін орнықтыру міндетін ұстанған кеңес басшылығы республика өкіл/рі-ң пікірімен санаспады. Жаңа әліпби жасау жөніндегі комиссия құрылып, ол 1928 ж.күзінде латын қарпі негізіндегі қазақ әліпбиі-ң жобасын ұсынды. латын қарпіне түгел ауысып болғанша араб графикасы пайдаланыла тұратын болды. Полиграфия-қ техника латын алфавитімен жабдықтала бастады.Бұл газет, окулықтар, әдебиеттер шығаруды жеңілдетті. Республика бір мезгілде екі әліпбиді, яғни: қаз.тілі үшін-латын, орыс тілі үшін-кириллицаны қолданатын болды.

118. ХХ ғ. 20-30-жылдары ғылым ошақтарының пайда болуы. Ғалым кадрлардың қалыптаса бастауы. Барлық елдегі бала/ға міндетті 4сыныптық басатуыш білім беру жөніндегі заң жүзеге аса бастады. Ынтасы бар/ одан әрі 7жылдық, 10жылдық мектепте оқуына болатын болды. Алғашқы жыл/ы бұл заң қиыншылықпен орындалды. Көп қаржы к.к болды, барлық елді мекен/ мен ауыл/да мектеп үйін салып, оларды құрал-жабдық/мен қамтамсыз ету қажет болды.20ж/ң орта кезінде респ.да қазақ,орыс тіл/нде оқытатын мектеп/і жұмыс істеді. Халық ағарту жұмысы едәуір ілгері басты. Мектеп/ сал.п, интернат/ саны көбейді. Ана тілінде оқулық/ көптеп шығарыла бастады, бастауыш,орталау мектеп/ мен орта мектеп/ң жоғары сынып/н нығайтуға аса көңіл бөлінді. Респ.ға арнаулы орта білімі әрі мамандығы бар кадрлар өте қажет болды. Сондықтан да 20ж/ң басынан бастап-ақ техникум/ ашыла бастады. Алдымен педогог.қ техникум/ ашылды. Осы жылы ауыл шару.ғы, өнеркәсіп, дәрігерлік мамандық/ беретін 11техникум жұмыс істеді. 1928ж Қаз.ғы тұңғыш жоғ. оқу орны – Қазақ педагогика институты ашылды. Іле-шала жыл сайын жоғ. оқу орын/ы: Орал ж/е Қызылорда пединститут/ы, малдәрігерлік-зоотехникалық, ауыл шару.ғы, медицина институт/ы ашылды. 1934ж Қазақ Мемл.к университетінің ашылуы мәдени маңызы зор оқиға болды. Респ.да инженер-техник кадр/ даярлаудың негізін салған қазақ кен-металлургия институты Алматыдағы қазақ университетімен бір мезгілде ашылды. Орал, Семей, Петропавл, Шымкент, Ақтөбе, Қарағанды ж/е Қостанай қала/нда мұғалім/ институт/ы ашылып, олар кейіннен педагогика институт/на айналды.Ұлы Отан соғысы қарсаңында Қаз.да 20жоғ оқу орны, 118орта арнаулы оқу орны жұмыс істеп, оларда 40мыңдай адам білім алды. Қысқа мерзім ішінде жоғары білімді 10мыңдай ж/е орта білімді 20мыңдай маман даярланды. респ.ң жоғ оқу орын/да орталықтағы жоғ оқу орын/ы мен әскери мекеме/ң мыңдаған өкіл/і педагогтік ж/е ғылыми зерттеу жұмыс/н жүргізді. Респ.ның жоғары мектебінің дамуына С.Асфендияров, Т.Жүргенов, С.Сейфуллин, А.Байтұрсынұлы, О.Жандосов, М.Әуезов, Қ.Жұбанов ж/е басқа да қазақ халқының ғылым мен мәдениет қайраткер/і зор үлес қосты. Кен, қаржы, мұнай, ауыл шару.ғы тасымал техникум/ы ашылды. Ауыл шару.да, денсаулық сақтауда, ағарту ісінде ұлт зиялы/ы өсіп қалыптасты. Алайда халық шару.да ғылыми-техн.қ кадр/ң жетіспеушілігі айқын сезіліп тұрды. Жоғ. оқу орын/ы мен арнаулы оқу орын/дағы оқу-тәрбие жұмысы респ.дағы өнеркәсіптің шикізаттық сипатына бейімделді. Мәселен, өнеркәсіптің машина жасау сияқты сала/ы бой/ша инженер кадр/ тым аз дайындалды. Оның есесіне орта мектепті бітіруші/ң, әсіресе қазақ жас/ң әлі де аздығы жоғ оқу орын/ндағы қабылдау кезінде байқалып тұрды.

119. ХХ ғ. 20-30-жылдары әдебиет пен өнердің дамуы. Рес-а алғашқы/дың бірі болып ұлттық әд-т пен мәд-і дамыту және насихаттау ісімен айналысқан Түркістан өлкесіндегі «Талап» қоғамы. Басқарманың құрылтайшысы және жетекші/і жазушы М.Әуезов, этнограф Ә.Диваев, профессор/ Х.Досмұхамедов, А.Шмидт, Н. Архангельский, М. Тынышпаев, М. Есболов, И. Тоқтыбаев, Қ. Тыныстановтар болды. Қоғам Жарғысының жобасын Түркістан ағарту ісі жөніндегі халық комиссариаты мем-к ғалымдар кеңесі бекітті. 1923ж 4 желт-ы «Талап» қ-ң мақсаты мен қызмет шеңбері төмендегідей болды: 1қазақ әд тілінің, терминологиясы мен орфографиясы, т.б. мәселе/ін қарастыру; 2ұлттық өнерді зерттеу;3қазақ халқының тарихы мен тұрмысын зерттеу;3қазақ мектеб/інде оқыту мәселе/ін қарастыру;4қазақ ғылыми қызметкер/і мен қазақ өнері қайраткер/іне көмек көрсету. Қ-м құрамына А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М Дулатұлы, Қ.Кемеңгеров, т.бКоммунистік партия тарапынан идеологиялық бақылаудың күшеюіне байланысты көптеген әд өкілдері қудалауға түсе бастады. 1937—1938ж қуғын-сүргін барысында қазақ әд-і өзінің бетке ұстар өкіл/інен айырылды. 20-30ж қазақ кеңес әд-е проза, драматургия және әдеби сын сияқты жаңа жанрлар дамыған кезең болды. І.Жансүгіров«Жолдастар» романын жазды, С.Мұқанов «Байдың ұлы», «Достар», «Ботагөз» роман/ын тудырды. Қазақ драматургиясын дамытуда М.Әуезовтің рөлі зор. 1928ж Қазақ АКСР Ағарту халкомы Қаз-н, Сібір және Урал суретшілерінің жылжымалы көрмесін ұйымдастырды. 1932ж жарық көрген «Әдеби-көркем ұйымдарды қайта құру туралы» қаулыға сәйкес рес-а 1933ж Суретші/ одағы құрылды. 1934ж 8 мамырда Мәскеудегі Шығ мәд-і мұражайында «Кеңестік Қаз-н өнері» көрмесі ашылды. Онда Н.Крутильников, Қ.Қожықов, Ө.Исмаилов, т.б. суретші/дің шығарма/ы қойылды. 1935ж «Қаз-ы Кеңес өкіметіне 15жыл» көрмесінің базасында Қазақ мем-к Көркем өнер галереясы құрылды. Әбубәкір Исмаилов қазақ бейнелеу өнерінің алғашқы өкіл/інің бірі. 1927ж ол Бейсембай Сәрсенбаев екеуі Омбыдағы Врубель атындағы көркем өнер училищесінің жанынан қазақ жас/ы үшін ашылған біржылдық студияға түседі. Келесі жылы ол Мәскеуге оқуға жіберіледі.XXғ 20ж соңына қарай Ә.Қастеевтің де шығармашылық жолы басталады. Қазақ музыка мәд-н зерттеу және насихаттау ісінде қазақ музыка фольклорын қажымай жинаушы сазгер Александр Викторович Затаевичтің (1869—1936 ) рөлі үлкен.Орынборға 1920ж келген ол 3 жыл ішінде 1500-ден астам қазақ ән/і мен күй/ін жазып алды. Респ-а үкіметі А.В.Затаевичтің еңбегін жоғары бағалап, оған 1923ж 9 тамызда Қазақ АКСР-нің Халық әртісі атағын берді. Ол барлығы — 2300 шығарма жазып алған, оның ішінде ұйғыр, дүнген, өзбек, қарақалпақ, татар, кәріс ұлттық музыка/ы да бар. «Қазақ халқының 1000 әні» деген алғашқы жинағы 1925ж Орынборда, ал «Қазақ халкының 500 әні мен күйі» деген екінші жинағы 1931ж Алматыда жарық көрді. Ол жинаған қазақ халқының бай муз-қ қазынасы дүние жүзі елдерін Қаз-ң өзіндік музыка өнерімен таныстырды. Қазақ театрының 1-ші труппасы студенттік көркемөнерпаз/ үйірмесі мүше/інен және белгілі халық өнері көсіпқой орындаушы/ынан құрылды. Бұлар — Қалибек Қуанышбаев, Серке Қожамқұлов, Елубай Өмірзақов, Әміре Қашаубаев, Иса Байзақов, Құрманбек Жандарбеков және т.б. Театр Алматыға көшкеннен кейін труппаға Күләш Байсейітова, Қанабек Байсейітов, Манарбек Ержанов, Қуан Лекеров, Жүсіпбек Елебековтер қосылды. 1926ж 13 қаңтар күні М.Әуезовтің «Еңлік—Кебек» спектаклінен үзінді қойылып, одан кейін концерт берілді. Театрдың алғашқы режиссері Жұмат Шанин еді. Ұзақ уақыт бойы театрдың айқын шығармашылық бейнесі болған жоқ, спектакль/ концерт/мен және халық шығармашылығы кеш/імен аралас өткізіліп отырды. 1927ж 3 нау-а кеңес тақырыбына жазылған 1- пьеса — «Зарлық» пьесасы қойылды.

120. 1937 – 1938 жж. Қазақстандағы жаппай репрессиялау шаралары және оның салдары. 30жж- КСРО да социялистік қатынас/ орнығып болды. 1936ж –сталиндік КСРО Конституциясы жариялаған бюрократиялық орталықтандыру орнықты. Елде «Социялизм жолымен тап куресі шиеленісе туседі « деген сталиндік теория устемдік етті. Жазалау орган.ң қызметі күшейді.*мем.к билік органы ретінде Кеңес қызметі шектелді. Жазлау шара/ы іске асырылды.*жеке адамды,халықты жер ауд*еңбекпен тузеу лагер.не қамау * КСРОдан тыс жер.ге кудалау.1937ж8қазанда – а.Байтурсынулы атылды.1937-38жж лаңкестік жаппай сипат алды.Ұлт зиялы/ы «халық жаулары» деп айыпталып,сталиндік жендет.ң қолынанқаза тапты.Қазақәдебиеті.ң негізін салушы/ :С.Сейфуллин,Б.Майлин,І .Жансугуров, М.Жұмабаев,М.Дулатов жазаға ұшырап өлтірілді. Жазалау шар.ң құрбан.ы :*қазақ тіл білімі.ң нег.н салушы –А.Байтурсынулы.*Тілтанушы ғалым,профессор- Қ.Жұбанов*қазақ тарихи білімі.ң нег.салушы – с.Асфендияров.*КСРО Ғылым Академиясы Қазақ филиалы басшы.ң бірі – М.Төлепов.Қаз.да лагерь/ жүйесі құрылды: Степлаг – Далалық лагерь*Карлаг – ерекше режимді Қарағанды еңбекпен түзеу лагері*ЧСИР – Отанға опасыздық жасаған/ отбасы.ң муше.не арн.н лагерь*Алжир – Отанға опасыздық жас.р әйел.ң Ақмола лагері*ГУЛАГ - Лагерьлер Бас Басқармасы *Үштіктер – адамнанн құраға комиссия *БМСБ (ОГПУ)- Біріккен мем.к саяси басқарма *Степлаг пен Алжирде зардап шеккендер: Сейфуллин.ң,Жургенов.ң, Қожанов,ң әйел.і,Рысқұлов.ң әйелі ме қызы.Социалистік құбылысты бұрмалаған жеке адамға табыну идеологиясы.ң зардап.ы: * Сталинизм.ң идеологиялық аппараты халық/.ң тарихи зердесін жоюға бағытталды.*Ұлт зиялы/.ң көрнекті өкіл/н қырып-жойды.101мың қазақстандық ГУЛАГ-қа жабылып, 27 мыңнан астамы атылды.»Халық жау/ң « 40мыңы кейін ақталды.Сталиншілдік.ң басты қылмысы : *әміршіл-әкімшіл жуйені қолдану*лагерьлер жуйесін құру *халық/ды күштеп көшіру *азамат.ң құқық/ы мен бостандық/н бұзу.31мамыр – Ұлттық аза күні болып белгіленді.

121. Республика өмірін соғыс талабына сай қайта құру. Сталиннің 194ж мамыр-маусым ай/ғы әрекет/не талдау жасағанда мына жайт/ды есте сақтау к.к:Мамырдың 5-інде Сталин әскери академиялардың түлектерінің алдында сөз сөйледі, ал содан кейін «сталиндік бейбітшіл сыртқы саясат үшін» жасалған тосқа былай деп жауап берді: «бейбітшіл саясат деген жақсы нәрсе ғой, бірақ біз енді әскерімізді қайта құрып болғаннан кейін, осы заманғы шайқасқа сай келетін техникамен жарақтандырып болғаннан кейін, күшті болып алғаннан кейін, енді біз қорғаныстан шабуылға өтуіміз к.к. Еліміздің қорғанысын іске асыра отырып, біз шабуылдайтын болуымыз к.к. Қорғаныстан біз шабуылға өтуіміз к.к».Ресей

Федерациясының Қорғаныс министрлігінің Орталық мұрағатында қорғаныс халық комиссары Тимошенконың ж/е Бас штабтың басшысы Жуковтың атынан,Василевскийдің қолымен жазылған, қол қойылмаған бір қатынас қағазы бар. Бұл қағаз 1941ж мамырдың 15-інен бұрын жазылмаған. Қағаз Сталинге арналған, онда «Германия мен оның одақтас/мен соғыс болған жағдайға дайындық үшін Кеңес Одағының қарулы күш/н стратегиялық орналастырылуы туралы ұсыныс-пікір/» келтірілген. Онда былай делінеді: «Германияның әскері сақадай сай дайындық күйіне келтіріліп, тыл/ы толығымен жазылып дайындалғандықтан, ол қазіргі таңда бізге кенеттен шабуыл жасауы әбден ықтимал. Осыны болдырмау үшін ж/е неміс әскерін талқандау үшін біз герман қолбасшылығының алдын алып, неміс әскері енді ғана орналасып, әлі майдан ж/е әскер түр/ң өзара істесуін ұйымдастыра алмайтын кезінде алғашқы соққы беруіміз к.к деп ойлаймын». Одан әрі әскери қимыл/ң жоспары баяндалады:«1-кезектегі мақсат — Висла өзенінің шығысында ж/е Краков бағытында орн.н герман әскерін талқандап, Наров, Висла өзен/не жетіп, Катовице аумағын иемденіп алу. Ол үшін мына/ды істеу қажет: а) Германияны оңт одақтас/нан ажырату үшін Оңтүстік-Батыс майданның күштерімен басты соққыны Краков, Катовице бағытында жасау керек; ә) Варшава әскер тобын байлап, Оңтүстік-Батыс майданға көмек көрсету үшін қосымша соққыны Батыс майданның солт қанаты Седлец, Демблин бағытында жасауы к.к».Елде орнаған осы жаңа жағдай партия ұйым/нан Қызыл Әскерді ж/е бүкіл кеңес халқын жалынды патриотизм, рев.қ батылдық және дұшпанға қарсы жойқын шабуыл бастауға әрқашан дайын болу рухында тәрбиелеу үшін партиялық-саяси жұмысында түбегейлі бетбұрысты талап етеді».1941ж маусымның 13-інде С. Тимошенко пен Г. Жуков Киев ерекше әскери округының басшы/на 1941ж шілденің 1-іне дейін барлық «тереңде орналасқан» дивизия/ мен корпус басқарма/ын мемл.к шекараға жақынырақ орналасқан жаңа лагер/ге жылжыту туралы директива шығарды. Осы сияқты директива сол кезде Батыс ерекше әскери округының басшы/ына жіберілді. Маусымның 14-інен 19-ына дейін шекара маңы округ/ң басшы/ы маусымның 22-23-іне дейін майдандық басқарма/ды далалық пункт/ге шығару туралы бұйрық/ қабылдады. К. Рокоссовский былай деп жазған: «Біздің авиацияның алғы шептегі аэродромдарда шоғырландырылуына ж/е орталық маңызы бар қойма/ды майдан маңындағы аумақта орналастырылуы алға секіріс жасауға жүргізілген дайындық сияқты болып көрінді де, әскердің орналасуы мен әскерде жүргізілген шара/ соған сәйкес болмады».

122. Қазақстандықтардың Ұлы Отаг соғысының майдандарындағы ерен ерліктері.Мәскеу, Ленинград үшін ұрыс-да.Отан соғ-ң алғашқы күн-інен бастап-ақ қатарында мыңдаған қаз-р шайқасқан кеңес жауынгер-і барлық майдан-да фашистік басқыншы-ға қарсы кескілескен ұрыс жүргізді. Соғ-ң алғ.кезеңінде Қазақ КСР-нде 14 атқыш-р ж/е атты әскер дивизиясы, 6 бригада құрылып, үйретіліп, майданға ат-ды. Құрылған бөлім-р мен құрама-р құрамы жағынан көп ұлтты болды.Брест қамалын қорғаушы-р ар-да қаз-р А.Наганов, В.Фурсов, Қ.Тұрдиев, Ш.Шолтыров ж/е т.б. болды. Дивиязия комиссары, Оңт-Бат майдан Әскери Кеңесі-ң мүшесі Е.П.Рыков басқарған 800 жауынгер 1941ж-ғы 20 қыркүйекте неміс-фашист басқынш-мен шайқ-қа түсті. Даңқты жауынгер-р 3 тәул бойы күші басым жаумен ұрыс жүргізіп, Отан алдындағы қасиетті борышын ақырына дей орныдап, бәрі дерлік қаза тапты.Мәскеу түб-де генерал-майор И.В.Панфилов қолбасшылық еткен 316-атқыш-р див-сы ерлікпен шай-ты. 1941ж-ғы қарашада Дубосеково түб-де ұрыс салған 1075-атқыш-р полкі-ң танк жоюшы-р тобы-ң ерлігі елге мәлім болды. Осы топта рота-ң саяси жетекшісі В.Г.Клочков: “Ресей кең-байтақ, бірақ шегінерге жер жоқ, артымызда-Мәскеу”,-деген жалынды сөзі бүкіл майданды шарлаған ұранға айналып кетті.Мәскеу үш.шай-та И.В.Карпов қолбасшылық еткен атқыш-р полкі мен аға лейтенант Б.Момышұлы басқ-ған батальон-ң жауынгер-і ерекше табандылық пен қаһармандық көрсетті. Див-я жаудың 4 есе басым күшіне қарсы кескілескен ұрыс-р жүргізді. Көрсеткен ерлігі үш. 316 атқ. див-сы 8-гвардиялық див-я болып қайта құрылып, Қызыл Ту орденімен марапатталды. Рота-ң саяси жетекшісі М.Ғабдуллин басқарған автоматшы-р тобы жау танкі-ін жойып, өз бөлімше-ін қоршаудан алып шықты. Көрсеткен ерен ерлігі үшін оған Кеңес Одағы-ң Батыры(КОБ) атағы бер-ді.

Ұзақ жыл-р соғ-ң алғ-қы күн-інде 1-ші болып таран жасап, жанған жау тобына ұшағын бағ-тан адам авиация капитаны Николай Гастелло саналып келді. Кейін зерттеуші-р мұндай ерлікті алғаш жасаған А.Маслов-ң экипажы екендігін дәл-ді. Оның құр-да жерлесіміз Бақтыораз Бейсекбаев бар еді. А.Маслов экип-ң мүше-іне Ресей-ң Батыры атағы бер-ді. 1998 ж Назарбаев-ң үкімімен Халық Қаһарманы атағы бер-ді.Қ-танда құралған әскер бөлімшеле-ң 1/3-і Ленинград түб-де соғ-ты. Балтық флотындағы қызыл тулы “Киров” крейсерінде ғана 156 қазақстан-қ жауынгерлік сапта тұрды. Ленинград үшін шайқ-ң ауыр күн-інде С.Баймағамбетов жау-ң арнайы салынған қорғаныс ұясының оқ жаудырып тұрған аузын кеудесімен жауып, қаза тапты. Кейін оған КОБ атағы бер-ді. Ориенбаум алғы шебінде 48-атқ-р див-ң атақты мергені Дүйсенбай Шыныбеков шайқ-ты. Сталинград. 1942ж күзінде Стал. түб-де ұрыс-р жүріп жатты. Қ-тан Стал. Обл-мен 500 шақырым бойына шекаралас жатқан еді. Сон-тан Стал. майданына жүріп жатқан соғ қимыл-ына Бат Қ-ң ресурс-ы кең ауқымда тартылды. 1942 ж күзінде Каспий өңіріне соғ жағдайы енг-ді.Полковник Ғани Сафиуллин басқ-ған 73-гвар. див-ң өзі ғана жау-ң 120 танкісі мен 800 автомашинасын жойды. Стал. майд-да шайқасқан 29 – ж/е Алматының 38 атқыш-р дивизиялары-ң даңқы шықты. Олар-ң екеуі де кейін 72 – және 13-гв-қ дивизия-ға айналды. Шайқаста көрсеткен табандылығы мен ерлігі үшін 73-гвардиялық дивизия «Сталинградтық» деген құрметті атақ алды.Қарағанды-ң өкілі, ұшқыш Нүркен Әбдіров 1942ж 19 желтоқсанда Боковская-Пономаревка ауд-да болған әуе айқасында өз ұшағын жау танкілері-ң шоғырына құлатып, серік-мен бірге ерлікпен қаза тапты.Атақты «Павлов үйі» үшін соғ-қан батыр-ң интернационалдық тобы-ң бір мүшесі Оңт Қ-нан барған жауынгер Толыбай Мырзаев еді. Еділ бой-ғы қаһарман қала түбінде минометші Қарсыбай Сыпатаев өшпес ерлік жасады.300 фашистің тегеурініне 11 қаһарман төтеп берді. Ержүрек жауынгер-р қорғаған төбе «Шығыс-ң он бір батыры-ң төбесі» д.а.. Дон мен Еділ жағ-да жау топ-ын қоршауға алу жөніндегі операция кезінде қазақстандық подполковник Т.С.Позолотин басқарған 17-гвардиялық танк полкі ерекше көзге түсті.Мыңдаған қазақстандық-р Украинаны, Беларусьті, Балтық бойы респ-н, Молдаваны азат ету жолындағы күрес-ге қатысты. Олар туысқан жерін өздері-ң туған өлкелеріндей сүйіспеншілікпен жаудан босатты.Стал-д қорғаны-ң батыры, екі Даңқ ордені-ң иегері I. Айтықовқа КОБ атағы берілді. Қойгелді Аухадиев те КОБ атанды. Ол орыс кезінде фашистер-ң 5 танкісін, өздігінен жүретін «Фердинанд» зеңбірегін оқ – дәрі тиеген 3 автомашинасын жойды, Днепрден алғашқылардың бірі болып өтіп, қарсы шабуылға шыққан дұшпан-ң жолын бөгеді. Днепр үшін ұрыс-да 18 жасар Жәнібек Елеусізов қазақ-р ар-ғы ең жас КОБ аталды. Қазақстандық партизандар-ң жалпы саны 3,5 мың адамнан асып түсті. Олардың қатарындағы Қ.Қайсенов (кейін Халық Қаһарманы), Ж.Ағаділов, Е.Воробьева, П.Семенова ж/е т.б. қаһармандық ерлік-імен тарихта қалды.Жүздеген қазақстандық-р шетел-дегі Қарсыласу қозғ-на қатысты. Солар-ң іш-гі КОБ-ры А.С.Егоров пен З.У.Құсайынов-ң есім-і белгілі.КОБ Сағадат Нұрмахамбетов те Берлин үшін ұрыс-ға өз жауынгер-ін бастап кірді (кейіннен оған ҚР-ң Халық қаһарманы атағы берілді). Берлинге шабуыл жасауға И.Я.Съянов, Х.Кайдауыв (кейін Халық қаһарманы), З.Тұрарбеков, Х. Көбеков, Т.Бигелдинов, А.Еремеев, Н.Шелиханов және басқа да көптеген атақты жерлес-з қатысты. Жас офицер Р.Қошқарбаев (кейін Халық қаһарманы) өзі-ң Г.Булатовпен бірге Рейстагқа алғашқылар-ң бірі болып алқызыл жеңіс туын қадады. Орал өңірінен келген жас офицер-р Қ.Мәденов пен Р.Қараманов 1008-атқ-р полк-ң туы Берлин ратушасы-ң төбесіне тікті. Берлинге шаб жасауға «Қ-н комсомолы» танк тізб-ң 3 танкісі қатысты.Әрқайсысы 200-ден астам жауынгерлік ұшу сапарына шығып, әуе мен жерде 10-нан астам ұшақ-ды, көптеген танк-ді, жүздеген фашис-ді жойған шаб-шы ұшқыш-р Т.Бигельдиновке, Леонид Бедаға, Иван Павловқа, жеке өзі 37 ұшақты ж/е топтасып жүргіз-ген ұрыс-ды жау-ң тағы да 6 ұшағын атып түсірген Сергей Луганскийге 2 мәрте КОБ-ры атағы бер-ді.КОБ-ры атағына ие болған қазақ қыз-ы-100-қазақ ұлттық атқыш-р бригадасы-ң пулеметшісі М.Мәметова, 54-атқыш-р бриг-ң мергені Ә.Молдағұлова болды.Екеуі де 100-ден астам жауды жойып, шайқ.үстінде қаза тапты.

123. фашистарге қарсы қазақстандықтар.Қазақ жауынгерлері соғыста ерлікпен шайқасты. 316 дивизияның ерліктері1)Мәскеу шақасындағы ерлігі үшін 8-гвардиялық дивизия болып қайта құрылып, Қызыл ту орденімен марапатталды2)Латвияны азт еткені үшін құрметті Ригалық атағын алды3)Риганы азат еткені үшін 2-дәрежелі Суворов орденімнен марапатталдыБауыржан Момышұлы1)Аға лейтенант Б.Момышұлы өз батальоның Мәскеу түбінде жау қоршауынан үш рет алып шықты2)1941жылғы шайқастарда батальоның 27 рет шабуылға бастап шығып 5 рет қоршады бұзып шықты3)1995 жылы Қазақстанның Халық Қаһарманы атандыТөлеген Тоқтаров1)Бородино селосында неміс бөлімінің штабына кіріп,5 офицердің көзін жойды2)Ерлігі үшін Кеңес одағының батыры атандыМәлик Ғабдулин1)Оның басшылығындағы автоматшылр тобы жау танкысын жойып, бөлішелерін жау қоршауынан аман алып шықты2)Ерлігі үшін Кеңес одағының батыры атандыСұлтан Баймағамбетов 1)А.Матросовтың ерлігін қайталап дзотын кеудесімен жаптыӘлия Молдағұлова1.Ленинград айқасындағы ерліг үшін 3 дәрежелі данқ орденімен марпатталдыНұркен Әбдіров3)1.1942 жылы 19 желтоксанда ұшағын жау танкілері шоғырына құлатты. Ерлігі үшін Кеңес одағының батыры атандыТолыбай Мырзаев1.Павлов үиін қорғауда ерлік көрсетті Брест қамалында аттары аңызға айналған 30ұлт пен ұлыстың өкілдерінен тұрған қаһарман батырлары 42 күн бойына күші басым жаумен арпалысты. Брест қамалын капитан И.Н.Зубачев, полк комиссары Е.М.Фомин, майор П.М.Гаврилов т.б. қайсарлықпен қорғауды ұйымдастырды. Брест қамалын жаудан қорғауға қазақстандықтар да ат салысты: қатардағы жауынгерлер А.Мүсірепов,Н.Сыдықов ; шекарашылар К.Абдрахманов және В.Лобанов; атқыш К.Иманқұлов, пулеметші Е.Качанов, курсант В.Горянов, минометші В.Фурсов, артиллерист Ғ.Жұматов және т.б. Соңғы екеуі соғыстан кейін елге оралып, ғылымның қара шаңырағы С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінде (қазаір әл-Фараби атында) студенттерді тәлім-тәрбиеге баулып, білімдерін ортаға салды. 267-штурмдық авиадивизияның 808-штурмдық авиаполкінің ұшқышы Нүркен Әбдіров 1942жылғы 19желтоқсанда әуе ұрыстары кезінде жанған самолетін жау танкілерінің қалың тобына құлатып, экипажбен бірге ерлікпен қаза тапты. 61- атты әскер дивизиясы 13-жеке атты –артилериялық дивизионының миномет оқтаушысы Қ.Сыпатаев Сталинград түбіндегі Шарнутовский поселкасы маңында батареяға қарай өтіп кеткен жау танкісінің астына мина ұстап тұрып қиратты.

124. Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы еңбектегі ерліктері. ҰОC жағд\да Қ\ң майданды а.ш өнім\н қамт\з етудегі рөлі мен маңызы өсті. Соғыс ж\ы Қ\ң а.ш елге соғысқа дейінгі соңғы 5 жылда өнд\н өнімнен артық өнім тапсырды (астық - 5829мың т, ет - 734мың т, жүн - 17,6мың ц, 3194 мың ц сүт пен басқа да азық-түлік өнім\і ж\е ӨК үшін қажетті шикізат). Малшылар да аянбай еңбек етті. Соғыс ж\ы Қ ел\ң шығ\ғы нег мал ш. базасына айналды. Соғыс жағд\да техн\ң жоқтығынан млндаған бас малды жемшөппен, әсіресе қысқы жемшөптің қосымша қор/н қамт\з ету аса қиын міндет болды. 1942ж колхоз/р мен совхоз/р етке 169,4мың бас ірі қара мал (1941жылмен салыстырғанда 2есе дерлік көп), 878,1мың кой (1941ж салыстырғанда 3 есе дерлік көп) тапсырды. Ет\ң көп мөлшерде тапсырылуына қарамастан респ\ғы мал бас\ң жалпы саны осы кезеңде 1 млн басқа көбейді. Қ\ң колхоз\ы, МТС-тер мен совхоздар майдан қажетіне 7 416 трактор (нег жаңасы), 110 мың жылқы жіберді.Тамақ өк өнім\н шығару жоғ қарқынмен өсті. 1945ж 1940ж\н салыстырғанда өсімдік майын өндіру 1,8 есе, консерві - 1,7 есе, кондитерлік өнімдер - 1,5 есе, макарон өнім\і - 1,3 есеге өсті.Эко/ғы бұл күмәнсіз табыстарға қажырлы еңбектің арқасында қол жетті. Еңбекке жарамды ер азамат\ң көпшілік бөлігі майданға аттанды. ӨК\гі әйел\ң үлес салмағы 50%, ал жеңіл ж\е тамақ өк\де 80-90%-ды құрады. Әскерге шақыру жасына дейінгі жасөспірімдер мен жас\ң үлес салмағы Қ\ғы бүкіл жұмысшы\ң 35-40%-ын құрады. 1941ж Ақтөбе обл,Ойыл ауд/да Шығанақ Берсиев 1га-дан 155,8ц тарыалып рекорд жасады.Шиелі ауд Ким Ман Сам 1га-дан 154,9ц күріш алды. Ы.Жақаев 1943ж 1га-дан 172ц кұріш алып рекорд жасады. 1942ж 450мың га тың ж/е тыңайған жер жыртылып, егін салатын жер ауд/ы 17пайызга өсті.Қ жинаған 11650мың сомға жасалған 45 танк 1942ж «Қ комсомолы» деген жазумен Сталинград майданына жіб/ді.С.қ қаз/р ұоршауда қалған қ/ға қамқорлық көрсетті.Орал обл 10қаласы,35 ауд,Ленинград обл 12 қаласы,Калинин обл ауд/н қалпына келтіруге көмектесті. Еңбек тәртібі қатайып, жұмыс күні ұзартылды, маман/ң тұрақтамауы шектелді, 11 сағаттық 6 күндік жұмыс аптасы енгізіліп, қосымша демалыс жойылды. Тәртіп бұзғандар, кәсіпорыннан кетіп қалғандар 5 жылдан 8 жылға дейін түрмеге отырғызылып, жазаланатын болды. Эко/ны басқару әскериленді, төтенше өкілдер қызметі, азық-түлікті карточкалық жүйемен бөлу енгізілді.Қ соғыс жыл\ы қорғаныс мамандарын дайындаудың орталығы болды. Респ\да майданға жақын қала\н көшірілген әскери училищелер орн\ды. ҰОС тарих/ң белгілі бет/ң бірі - Қызыл Армия үшін тау атқыштарын дайындайтын арнайы мектептің Алматыға жақын жерде ашылуы еді. Солт Тянь-Шань тауларында орн\н бұл мектептің беделі мен маңызы өте жоғ болды. Сталинград шайқасынан кейін, барлық майдан\да шабуылдар басталған кезде мектепке тау атқыштарын көптеп даярлау тапсырылды. Бастапқыда шақырылу жасына дейінгі жасөспірімдер, соңынан майдандағы офицерлер, тіпті Карпатқа, Татраға, Бескидке, Судетке, Трансильвания Альпісіне т. б. таулы аудандарға жіберілетін тұтас бөлімшелер оқытылды. Қ/ң жұмысшы күш\ң елеулі бөлігін арнайы қоныс аударғандар құрады. Соғыс басталған кезде олардан Еңбек армиялары құрылды. Оның құрамында 700 мыңнан аса (200 мыңы қазақтар) адам болды. Ұлан-ғайыр қажырлы еңбектің арқасында Қ экон КСРО-ң 2ші дж соғыстағы жеңісін қамт/з етуге өз/ң лайықты үлесін қосты. «Барлығы майдан үшін,барлығы жеңіс үшін!» ұранмен жұмыс істеді.

125.ХХ ғ. 30 – 40 жылдарында Қазақстанға кейбір халықтардың жер аударылуы, оның мақсаты, көлемі және салдары:1936 ж.КСРО ХКК құпия қаулы/ры-ң негізінде Бат.Украинадан Қазақ АКСР- не 15 мың поляк ж.е неміс шаруашылық/рын көшіріп-қоныстандыру басталды. О/рд-ң көп бөлігі Солт.Қаз-нға, қалғаны Оңт.Қаз.н обл/рына орн.ды.Ресей-ң ішкі аудан/рынан, Украинадан, Белоруссия мен басқа республика/рдан арнайы коныс аударылған/р-ң жалпы саны 1936 ж қарай 360 мың адамға жетті.Еділ өңірі неміс/рін Сібірге депортациялау идеясы 1915 ж туса да, оны жүзеге асыруда көптеген кедергі/ кездесті. Ал 1937—1938 жж. Неміс/р.ң ұлт.қ мәселесі қайта жандана бастады. Патша жүзеге асыра алмаған идеяны қолға алуға ыңғайлы кезең туғандай еді. Қаз.ндағы «Кіші Қазан» науканы кезінде босап қалған жер/рге корей/рді, фин/р мен поляк/рды орн-нан кейін кезек неміс/рге де келді.Соғыс-ң алдында Қаз-н аумағына тағы да поляк ұлты өкіл/рі-ң 2-ші толқыны көшіріліп әкелінді. 1939—1940 жж. Гитлер армияс-ң Полынаға басып кіруіне байланысты Батыс Украина, Белоруссиядағы поляк/р қосымша кашып келе бастады. 1940—1941 жж поляк/р-ң осы бөлігі Қаз-нға қоныстандырылды. Дегенмен 1936 ж.көшірілген/р мен 1940—1941 жж көшірілген поляк азамат/ры-ң құқық жағынан айырмашылық/ры болды. Соңғы келген/р «поляк осадник/рі мен босқын/ры» ретінде өмір сүрді. Кеңес үкіметі КСРО аумағына келген поляк/рдан армия құрып, гитлерлік Германияға қарсы қою жағын да ойластырған еді. 1940—1941 жж.200 мыңдай поляк Ақмола, Ақтөбе, Қостанай, Павлодар, Солт. Қаз-н, Талдықорған, Жамбыл, Алматы облыс/рына орналастырылды. Поляк-кеңес пактісіне қол қойылғаннан кейін о/р-ң көп бөлігі Владислав Андерс бастаған поляк армияс-ң қатарында өскери қимыл/рға қатысты. Андерс армиясына енгісі келмеген/р-ң 1бөлігі Қаз-н аумағында қалды. Соғыстан кейін о-р-ң көпшілігі еліне қайтқанымен, 30-ж депортацияланған бөлігі қалып қойды.Тоталитар-қ тәртіп-ң құрсауына алғашқы/р-ң бірі болып қиыршығыстық корей/р ілікті. О/рң кейбір белсенді бөлігін 1935—1936 жж.күштеп әкімшілік қоныс аудару басталды. Жалпы, жаппай көшіріп-қоныстандыру 2кезеңнен түрды. О-ң алғашқысы 1937 ж.күзінен 1938 ж.көктеміне дейін созылды. Жылдың қыркүйек айы-ң соңынан бастап алғ.эшелондармен бірге Қаз-ндағы корей/р-ң тарихы басталды. Жапон «шпионы» деп жала жабылған корейлік/рді қаз/р жанашырлықпен қарсы алып, о/р-ң аянышты хал-ріне түсіністікпен қарады, құшағын жайып қарсы алып, қиын жағдайда қол ұшын беруден тайынған жоқ.1938 ж.көктемінде корей.рді көшіру-ң 2-ші кезеңі басталды. Енді о/р тұрақты мекен/рге орна-лды. Негізгі бөлігі жойылып кеткен кеңшар/р мен игерілмеген жер/рге орн-тан, тұрғын үй, жұмыспен, еңбек құрал/рымен қамту жағы жетіспеді. Жаппай күшпен қоныс аудару корей халқын өзі-ң тарихи отаны — Кореядан көп жыл/рға қатынасын үзіп, білім, тіл, мәдениет саласында орны толмайтын шығынға үшыратты. 1938 ж.1 қыркүйекте барлық корей тіліндегі мектеп/р, Қаз-ндағы педаго-қ училище, 1939 ж Қызылордадағы корей педаг-қ институты жабылды, корей тіліндегі оқулық/р жойылды.70 корей ұжымшар/ры республика-ң 8 обл-нда — Қызылордада, Алматы, Солтүстік Қазақстан, Атырау, Қарағанды, Қостанай, Ақтөбе, Оңт.Қаз-нда орн.ты. О/р балық кәсіпшілігімен жөне ауыл шаруашылығымен айналысты.КСРО-ның ұлт саясатында 30-жж.қуғын-сүргінге иран ұлты да ілікті. Түрікменстан, Әзірбайжан, Грузия және Армения аудан/рында тұрып жатқан иран.қ/р 1938 ж.қазан—қараша ай/рында Алматы, Оңт.Қаз-н обл.на көшірілді. Кеңес азаматтығын алған 6 мың адам арнаулы қаулы негізінде 1710 шаруа-қ (отбасы) Оңт.Қаз-н обл. Аудан/рына, 300 шаруашы-қ Алматы облысы аудан/рына орн..Күрді/р-ң Қаз-нға депортациясы да соғыска дейінгі кезеңнен басталады. 1-ші дүниежүзілік соғыстан кейін Кавказ өңіріндегі күрді/р.ң аз бөлігі Ресей империя-ң қол астына карады. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін Әзірбайжан қүрамында 1923 ж.Күрдістан автономиялы республикасы құрылғандығы белгілі. Алайда 1936 ж күрді/р.ң ғ/ бойғы арманы аяқ асты етіліп, өз/рі «сенімсіз халық/р» қатарына жатқызылды. 1937 ж бастап ешбір негізсіз 7,3 мың күрді/р Армения, Әзірбайжан аумағынан көшіріліп, Орт.Азия мен Қаз-нға қоныстандырылды. Күрді/-ң озық ойлы демократия.қ бөлігі түтқындалып, ату жазасына бұйырылды. Күрді/рді көшірмес бұрын о/р-ң дүние-мүлкі, мал/ры тәркіленіп алынды. Өз/рі НКВД-ның катаң бақылауында жүк вагон/рымен әкелініп, облыс пен аудан/рға бөліп орналастырылды.30—40-жж. Халық/р депортациясы қоғам.қ-әлеумет.к форма.ң жоспарлы акциясына, адам психикасына әсер ете отырып, халықты ұлт.қ тамырынан айыруды ойластырған тағы.қ эксперимент, ғаламды қайта құру тәжірибесіне айналды.Күштеп қоныс аудару кезінде жол бойында ж.е арнайы лагерь/р мен тұрақжайл/да бұл халық/-ң жартысына жуығы опат болды.О/рды бір сәтте туған жерінен айырып, мал сияқты жүк вагон/рымен Қаз-нға әкеліп, 24 сағ ішінде бүтіндей халық/рды көшіріп-орналастырып үлгерді.

126. Қазақстан – майдан арсеналы. 1941-1945ж респ. бұрынғы КСРО-дағы қорғасын (85%), мыс (35%) қорыту, полиметалл ж/е мыс руда/н өндіру жөніндегі жетекші орнын сақтап қалды. Барланған кен орын/ң негізінде металл өндіру, байыту мен қорыту кәсіпорын/ы салынды. Осының арқасында Қаз.н одақтағы молибден мен марганец руда/ң 60%-ын, висмуттың 65%-ын, полиметалл руда/ы мен қорғасынның 80%-ға жуығын өндірді. Соғыс қызып тұрған кезде респ. қара металлургиясының «тұңғышы» - Ақтөбе ферроқорытпа/ зауыты іске қосылды, 1943ж Қазақ металлургиялық зауыты алғашқы 200т көлеміндегі жоғ сапалы болат қорытып шығарды, бұл көрсеткіш 1945ж 4,6 мың т-ға жетті. Донбасты фашис/ басып алғанда Қарағанды көмір кеніші соғысқа қажетті отынның 65%ын өндірген. Қарағанды шахтер/і 4жыл ішінде 34 млн т көмір қазды. Елімізде соғыс жыл/да 19 жаңа шахта, жылдық қуаты 6млн т-лық 3көмір разрезі салынып, пайдалануға берілді. Өлкеде көмір өндіру 1940ж 6,6 млн т-дан 1944ж 11,2 млн т-ға жетті. Осы жыл/ы 4 жаңа мұнай кәсіпшілігі ашылды. Атырауда мұнай айыратын зауыт салынды. Соғыстың 4 жылында алдыңғы жыл/мен салыстырғанда 887,9 мың т мұнай жөнелтілген. Ал респ. жеңіл өнеркәсіп өнім/і бой/ша одақта РКФСР-ден кейін 2-орынға шықты. Қызыл Армия жауынгер/н киім-кешекпен, азық-түлікпен қамтамасыз етуде респ.ң жеңіл ж/е тамақ өнеркәсібінің кәсіпорын/ы қыруар жұмыс/ атқарды. Ер-азамат/ы майданға алынып, бар ауыртпалық егде адам/дың, әйел/ мен бала/ң мойнына түсті. Қаз.н еңбекші/і өз/ң жеке қаражатынан майдан қорына 4,7 млн сом ақша, 2 млн дана жылы киім, 1600 вагон сыйлық жөнелтті. Қару-жарақ, көлік, киім-кешек, азық-түлікті майданға жылдам жеткізу мақсатында қысқа мерзімде Қандыағаш-Орск, Жамбыл- Шолақтау, Талдыкорған-Текелі темір жол желі/і тартылды. Соның нәт.де шикізат көз/і өнеркәсіп ошақ/мен жалғасты. Соғыстың соңғы жыл/да ҚР-сы еңбеккер/і фашизмнен зардап шеккен 48 аудан мен 12 қаланы қамқорлыққа алды. Жұмыс істеп тұрған «Эмбімұнай» тресіне 4 жаңа мұнай кәсіпшілігі, ондаған бұрғылау скважина/ы қосылды. Гурьев мұнай өңдеу зауыты жұмыс істей бастады. Соғыс жыл/ы респ. мұнай өндіруді 40%-ға дейін арттырды. Жұмыс істеп тұрған электрстанция/ жүйесі Солт Қаз.н мен Қарағанды обл/ғы энергетиканың жаңа ірі ж/е орташа нысан/мен толықты. Соғыс жыл/ы жалпы 460 зауыт, фабрика, кеніш, шахта/ мен жеке өндіріс орын/ы, оның ішінде 300-дей эвакуацияланған кәсіпорын/ салынды. Темір жол құрылысы жалғасты. 1942-1943ж Мақат-Орск, Ақмола-Магнитогорск желісінің құрылысы аяқ.ды. Респ.да танкі/ мен ұшақ/ жасау үшін ақша жинау қозғалысы жүргізілді. Қазақтың белгілі балуаны, әлем чемпионы Қажымұқан Мұңайтпасов жеке қаражатынан қорға 100 мың сом өткізді. Нәт.де 1942ж армия Қаз.дық комсомол/дан 45 жаңа таңк алды. 1942-1943ж халықтан жиналған қаржыға 10 танк колоннасы, бірнеше авиация эскадрильясы, торпедалық катер/ мен жеке ұшақ/ жасалды. Соғыс жыл/ы Қаз.н халқы әскери техника жасауға 480,3 млн сом қаржы қосты. Соғыс мұқтаждық/н қанағаттандыруға женіл ж/е тамақ өнеркәсібінің өндіріс орын/ы да бейімделді. Жеңіл өнеркәсіпте тігін, тоқыма, тері, аяқ киім сала/ы жылдам дамыды. 1941ж Алматыда тігін-тоқыма ж/е тері-былғары фабрика/ы, майдан үшін жұмыс істей бастаған фурнитура зауыты іске қосылды. Соғыс жыл/ы 500-дей дивизия солдат/ң жазғы киім-кешегімен, 70 дивизия – шинель/мен, 67 дивизия — қысқы аяқ киіммен, 59 дивизия - жылы киім/мен, 25 дивизия — шолақ тон/мен қамтамасыз етілді. Соғыс кезіндегі дивизия/ғы әскер саны 10000 адамға жеткенін ескерсек, тауар/ң келтірілген тізімі бой/ша қандай мөлшерде өнім дайындалғанын есептеп алу қиын емес. Бүтіндей алғанда респ. енеркәсібі өндірісі соғыс жыл/ы 37%-ға өсті. 127.Қазақстанның соғыстан кейінгі жылдардағы қоғамдық – саяси өмірі (1946-1965 жж.). Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталғаннан кейін Қаз-н еңбекші/і бейбіт құрылысқа оралды. Соғыстан кейінгі жыл/да елдегі қоғамдық-саяси өмірде жұрттың ой-пікіріне қатаң бақылау орнату, коммунистік идеологияның ықпалын күшейтіп, басқаша орнату, коммунистік идеологияның ықпалын күшейтіп, басқаша ойлаумен күрес жүргізу, демократияны барынша шектеумен сиппатталды. Елде Сталиннің жеке басына табыну күшейді. 1937 жыл/дағы репрессия жалғасып, Ленинград пен Мәскеуде «Ленинградтық іс», «Дәрігер/ ісі» қолдан жасалып, Қаз-да «Бекмахановтың ісі» ұйымдастырылды. 1947 шыққан Ермұхан Бекмахановтың «ХІХғ 20-40 жж. Қаз-н» деген еңбегі буржуазияшыл ұлтшыл еңбек деп жарияланды. 1950 ж. «Правда» газеті «Қаз-н тарихының мәселе/ін маркстік-лениндік тұрғыдан жазу үшін» деген мақаласында Бекмахановтың кітабын айыптады. Осы мақаладан кейін Бекмаханов Ғылым академиясынан шығарылды. 1952ж 25 жылға соттады. Рес-ң көрнекті ғалымдары А. Жұбанов, Жұмалиев, Б. Сүлейменов, жалған саяси айып/мен жазаланды. Әбішев, Аманжолов, Бекхожин, Бегалин және басқа жазушы/ буржуазиялық ұлтшылдық қателік/ жіберді деп дәлелсіз айыпталды. Осындай қуғындаудан кейін ғалым Қ.Сәтбаев пен жазушы М.Әуезов Қаз-н Мәскеуге кетуге мәжбүр болды. Қаз-н «Хрущев декадасы» жыл/ында (1953 – 1964ж.) 1953ж нау-а Сталин қайтыс болғаннан кейін бұл ғалым/ мен жазушы/ қуғындаудан құтылды. Сталиннен кейін Кеңес Одағын басқарған Хрущевтың кезінде де Қаз-ң саяси жағдайы жақсы болмады. Көп жыл Қаз-н партия ұйымын басқарған Шаяхметов орнынан алынып, оның орнына Рес-а халқының пікірі сұралмастан орталықтың тағайындаған адам/ы қойылды.Рес-ы 1954-1955ж. Пономаренко, 1955-1956ж. Брежнев, 1956-1957ж. Яковлев, 1957-1960ж. Беляев, 1960-1962ж. Қонаев, 1962-1964ж. Юсупов/ басқарды. Кеңес одағын Хрущевтың басқарған жыл/ы Оңт Қаз-ң 4 ауданы көрші Өзбекстан Рес-а берілді. Қаз-ы Юсупов басқарған жыл/ы Алматы және Талдықорған облыс/ының жерінде ұйғыр автономиясын құрып, астанасын Алматы қаласы ету әрекеті жасалды. Солт-гі 5 облыстан тың аймағын құрып, Ресейге қосу, Маңғыстау облысын Түрікменстанға беру әрекет/і жасалды. Бұл әрекет/ге сол кездегі Қазақ ССР жоғарғы Кеңесінің төрағасы Жұмабай Тәшенов қарсы шықты. Осы әрекеті үшін ол орнынан алынды. 1964ж қазан айында Хрущев орнынан түскеннен кейін бұл әрекет/ іске аспай қалды. 1964жылдан Қаз-н Компартиясын қайта басқарған Д. А. Қонаев 1972ж Өзбекстанға берген 4 ауданның екеуін қайтарып алды, ал екі аудан, 500 мыңға жуық мал сол күйінде Өзбекстанда қалып қойды. 1956ж партияның ХХ съезі болды. Осы съезде Хрущев «Жеке басқа табыну және оның зардап/ын жою» туралы баяндама жасады. Бұл баяндама алғаш рет Сталиннің еліміздегі 1937-1939ж аралығында жүргізген жазықсыз жазалау/ы туралы ашық айтылып, оның зардап/ын жоюға шақырды. Соған байланысты жазықсыз жазаланған мыңдаған адам/ түрмеден босатылып, тағылған саяси айып/ алынды. Соғыстан кейінгі жыл/ы 700-дей кәсіпорын қатарға қосылды. Оның ішінде Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Өскемен су-электр станциясы, Бұқтырма су-электр станциясы, Қарағанды 2-жылу электр станциясы, Соколов-Сарыбай кен байыту комбинаттары бар. 1960ж Қаз-да 32 млн. тонна көмір өндірілді. 1953ж Қарағанды металлургия комбинаты іске қосылды. Сондай-ақ Маңғыстау өңірі ірі мұнайлы аймаққа айналды. Қаз-а салынған завод/дың барлығы шикізат өңдеуге арналғандықтан адам денсаулығына үлкен зиянын тигізетін заводтар болды. Өскемендегі, Ақтөбедегі, Шымкенттегі, Жамбылдағы химфарм, сары фосфор, мырыш өңдеуші заводтар осындай завод/ еді. 1949ж 29 тамызда Семей өңірінде ядролық зарядты тұңғыш сынау өткізілді. 1949-1963ж дейін жер үстіне 113 жарылыс жасалды. 1964ж бастап 1989ж дейін жер астында 343 сынақ жасалған. Бұның барлығы полигонға жақын тұратын халық/ға өте үлкен зардабын тигізді. Кеңес Одағы коммунистік партиясының орталық комитетінің 1954ж ақпан-наурыз пленумында Қаз-да, Сібірде, Оралда, Қиыр Шығ-ң кейбір аудан/ында жаңа тың жер/ді игеруге шешім қабылданды. Қаз-ы тың жерлерді игеру ғылыми түрде зерттелмей өте асығыс жүргізілді. Тың игергеннен кейін Қаз-н 6 рет Отан қоймасына 1 миллиард астық берді. Бірақ бұл миллиард/ шын мәнінде ауа райы қолайлы жылдары ғана алынды. 1954-1960ж Қаз-а 25 миллион гектар жер жыртылды, кейінгі жыл/ы оның мөлшері 35 млн. жеткізілді. Ғылыми түрде зерттелмей асығыс түрде көп мөлшерде жердің жыртылуы салдарынан 9 млн.-ға жуық жер жартылай сондай-ақ толығымен эррозияға ұшырады. Рес-ң ежелгі халқы – қазақ/ды тыңды игеруге шақыру назардан тыс қалды. 1954-1958ж Ресейден және Украинадан 640 мың адам әкелді, кейінгі жыл/ы о/дың саны 1,5 млн.-ға жетті. Бұл респ.ның демографиясына үлкен өзгеріс әкелді. Қазақ/ өз жерінде азшылық болып 1962 ж санақ бойынша рес-а халқының 29%-тін құрады. Сонымен бірге Қаз-ң географиялық жағдайы да үлкен өзгеріске ұшырады. 1954-1964ж ішінде тың өлкесі құрамына енген бес облыста 200-ден астам селолық және ауылдық кеңес/дің ат/ы орыс тіліне өзгертілді. Жалпы рес-а бойынша 3500 елді мекендердің жер-сулардың ат/ы өзгертілген. Әр түрлі Московский, Астраханский, Бауманский, Ростовский сияқты әр түрлі аттар пайда болып, бұрынғы атау/ алынып тасталды. Сонымен қатар тыңды игерудің мал жайылымына тигізген зияны үлкен болды. Мал жайылымдық жер/ азайды. Жылқы 3 есе, түйе 5 есе азайды. Тыңды игеру жыл/ы солт облыстарда 700-ге жуық қазақ мектеп/і жабылды. Бұл қазақ тілінің дамуына үлкен зиянын тигізді. Бір мезгілде шет жақ/дан өте көп адамның келуіне байланысты, оларға дер кезінде жағдай жасалмады. Соның сал/ынан 1959ж Теміртау қаласында үлкен ереуіл болды. Ереуілдің себебі тамақтың сапасыздығы, ешқандай дұрыс жағдайдың жасалмауы болды. Ереуілге шыққан халыққа қарсы армия күштері жіберіліп, ереуіл үлкен қан төгіспен басып тасталынды.

128. «Бекмаханов ісі» - КСРО-дағы қоғамдық-саяси жағдайдың көрінісі. 1947ж 21 қаңтар – «Қазақ КСР Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателік/ туралы» Қаулы шықты.Қаралған мәселе: Қазақ халқының революцияға дейінгі ,әсіресе XXғ. басындағы рухани мұрасын ғылыми зерттеуге шек қойылды.Қаз.да «Бекмаханов ісі» ұйымдастырылды .Ермұхан Бекмаханов (1915-1966) – дарынды тарихшы,ғалым.1943ж шыққан «Қазақ ССР тарихы»еңбегі,ң ав.ң бірі. 1946ж – Бекмаханов КСРО Ғылым Академиясында докторлық диссертация қорғады. 1947ж- «XIXғ.ң 20-40жж.ғы Қаз.н»деен жеке монографиясы шығып,сынға алынды.Ресейге қарсы ұлттық көтеріліс/ дәріптелген,орысқа қарсы жазылған деп айыпталды.К.Қасыұлы басшылығымен болған көтеріліс қатты айыпталып, авторға «буржуазияшыл – ұлтшыл идеологияны дәріптеуші»деген саяси айып тағылды.1950ж 26 желтоқсан – «Правда» газетінде «Қаз.н тарихы мәселе/н маркстік-лениндік тұрғыдан баяндайық»атты мақала жарияланып,кітап пен автор қатал сынға алынды,Бұл – Бекмахановты ресми түрде саяси айыптау.ң басы болды.1951ж 10сәуір – «Бекмахановтың буржуазияшыл – ұлтшылдық көзқарасын айыптау туралы» Қаулы жарияланды.Б.Ғылым Академиясынан шығарылды.1952ж 4 желтоқсан – Қазақ КСР Жоғарғы Сотының соталқасы укімімен 25 ж.ға бас бост.нан айрылды.1954ж акпан – академик,қоғ. Қайраткері Панкратованың тікелей көмегімен іс қайта қаралып, ақталып шықты. 1954-66жж – Е.Бекмаханов ғылыми –пед.қ жумыс.мен айн.ты.

129. Қаз.ғы тың ж/е тыңайған жер/ді игеру: экол.қ, экон.қ ж/е әлеу.к-демограф.қ салдар/ы. Кеңес өкіметінің ХХғ саяси ж/е экон.қ мән берілген ірі шара/ң бірі – тың ж/е тыңайған жер/ді игеру болатын. Негізінен, Қаз.ң солт.к аудан/нда жүзеге асырылған тың ж/е тыңайған жер/ді игеру науқанынан біздің Ақтөбе облысы да шет қалмады. Тың ж/е тығайған жер/ді игеру Кеңес Одағы көлемінде үлкен көші-қон процес/н туғызды. Өйткені, тың игеру 1-кезекте үлкен адам күшін талап етті. Ақтөбе облысына алғашқы тың игеруші/ 1954ж көктемінен келе бастады. Осы жылы Украин КСР-нан 1046 адамнан тұрған 259 отбасы қоныстандырылды. Олардың 521 адамы еңбекке жарамды болды. Қоныстанушы/дың 11 отбасысы Родников ауданының, 118 отбасы Мәртөк ауданының, 114 отбасы Степной ауданының ж/е 16 отбасы Новоресей ауданының колхоз/на орналастырылды. Бұлардан басқа, өз бетімен келген 2 отбасы Ключевой ауданына қоныс тепкен.Тың игеруші/ Кеңес Одағының барлық респ./нан келді. Жергілікті баспасөз бет/нде облыс аудан/на Мәскеуден, Ленинградтан, Ресей Федерациясынан, Украинадан, Белоруссиядан, Грузиядан, Пенза, Киров, Ярославль, Псков, Иваново, Тула, Калинин ж/н де басқа облыс/дан келген тың игеруші/ң орналасып жатырғандығы туралы жарыса жазылды. Алғашқы тың игеруші/ң келген уақыты 1954ж наурыз, сәуір ай/ы болатын Тың ж/е тыңайған жер/ді игеру жыл/ғы көші-қонның әлеу.к-экон.қ маңызымен қатар, оның демограф.қ сал/ң болғанын да атап өту қажет. Бұл жыл/дағы көші-қон респ.ка халқының ұлттық құрамына терең өзгеріс енгізді, басқа ұлт/ң үлес салмағын арттырды. Мәселен, жаппай тың игерудің 1- кезеңінде Қаз.нға 640 мыңнан астам адам келген, бұл тың өлкесінде өмір сүріп жатырған барлық ауыл халқының 45,3 %-ын құрайтын еді. 1954 жылдан 1962 жылдың ортасына дейін Қаз.нға 119 514 отбасы жолданған. Сөйтіп, 10 жылдан аса уақыт ішінде респ.ң ауыл халқы 2 млн. адамға н/е 1,5 есеге өскен.

130.Қ-танда ғылым мен білім-ң дамуы (1946-1964жж)Ғылым-ң дамуы. Соғ-тан кей-гі ж-да мәдениет-ң материалдық базасы әлсіз болды. Тек 1950 ж-р ішінде мәдениетті дамыту жағдайы біртіндеп түзеле бастады. 1946ж-ң маусым айында КСРО ҒА-ның Қазақ филиалы-ң негізінде Қазақ КСР Ғылым академиясы-ң (ҒА) құрылуы респ-ң ғылыми және мәдени өміріндегі елеулі оқиға болды. Қ-да жаңа ғылым ордасын құруға көрнекті орыс ғалым-ы – С.И.Вавилов, И.П.Пардин, А.М.Панкратова ж/е т.б. ұйымдастырушылық көмек көрсетті. Академия- тұңғыш президенті болып, көрнекті ғалым, Кеңестік ғылымын ұйымдастырушы Қаныш Имантайұлы Сәтбаев сайланды.ҒА-да Қ-н ғалымд-ы жемісті еңбек етті. Қазақ КСР ҒА-ның ғылыми мекеме-і 1946-1949ж-ы халық шаруа-ына енг-у үшін 900-ден астам ұсыныс-р мен зерттеу-р ұсынды. Минералды шикізат-р мен кен орындары-ң табиғатта таралу заңдылық-ын ашып, металлогендік және болжамдық карта жасағаны үшін Қ.И.Сәтбаев бастаған бір топ ғалымға Лениндік сыйлық берді. 1950ж-р ішінде қоғамдық ғылым-ды зерттеу ауқымы кеңейтілді. Ш.Уәлиханов-ң. Ы.Алтынсарин-ң шығарма-рын жинап, жарыққа шығару қолға алына бастады. ҚазМУ-де философия факультеті ашылды. 1958ж Қазақ КСР ҒА-ның философия және құқық институты құрылды. 1961 жылы Тіл білімі, әдебиет және өнер институт-ы шаңырақ көтерді.Тарихшы-р 1957-1959ж-ы “Қазақ КСР тарихы-ң ” 2томдығын жариялады. Ә.Марғұлан көшпелі-ң қола дәуірдегі тарихы мен мәдениетін зерттеді.Сонымен қоса респ-ғы қоғам-қ ғылым-ң даму бар-да келешекте тоқырауға соқтырмай қоймайтын келеңсіз үрдіс те орын алды. Оның себ-і, ол ж-ры қоғам-қ ғылым-р коммунистік идеология үстемдігі жағдайында дамыған еді. Қоғам-қ ғылым-р түгелдей партиялық құжат-да тұжырымдалған бағыт-ды дәріптеуге жұмылдырылады. Партия тарихы барлық жоғ оқу орын-ында өтілетін ең негізгі пәнге айналды. Партиялық әкімшілік қоғамтанушы ғалым-дан тек коммунистік идеологияны қуаттаған зерттеу-р талап етті.1950-1965ж ар-да респ-ғы ғылыми-зерттеу институт-ң, филиал-р мен бөлімшелері-ң саны 38-ден 84-ке дей, ал оларда істейтін ғылыми қызмет-ң саны 3,3 мыңнан 18,2 мыңға дей өсті. Өскеменде, Қарағандыда, Шымкентте ірі ғылыми орталық-р бой көтерді. Жаратылыстану ж/е нақты ғылым сала-ы жоғ қарқынмен дамыды.Білім. Соғ-тан кей-гі жыл-да ағарту ісіне бөлінетін қаржы-ң көлемі біртіндеп арта бастады. Мектеп-ге көмек көр-ді, қор жасау үшін жексенбілік-р ұйым-ды, халық сирек қоныстанған ауд-да малшы бала-ы үшін мектеп-интернат-р сал-ды. Бұл жыл-ры респ-ң бірқатар ауд-да бала-ң бәрі бірдей мектеп-ге қамтылмады, мект-де сабақ-р бірнеше ауысыммен жүргізілді.Жалпыға бірдей міндетті 7жылдық білім беру ісі 1949 ж қайтадан қолға алынды. 1948 ж респ-да оқуға тартылмай жүрген 15 жасқа дей-гі 200 мың бала болған еді. 1955 ж олар-ң саны 16 мыңға түсті. 1950 ж ішінде мектеп-де политех-қ білім беруге, оқушы-ды өндірістік еңбекке араластыруға, мектеп-ң өмірмен байл-сын нығайтуға бағ-ған шара-р жүргізілді.1959 ж Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі “Мектеп-ң өмірмен байл-сын нығайту тур ж/е ҚАзақ КСР-де халыққа білім беру жүйесін одан әрі дамыту тур.” заң қаб-ды. Жаңа заң бой., 1962-1963 оқу ж-нан бастап, жалпыға бірдей міндетті 8 жылдық білім беруге көшу, 11 жылдық еңбек-политех-қ мектеп-ін құру, жұмысшы жас-р мект-н көбейту, мектеп-интернат-р жүйесін кеңейту шара-ы көзделді.1946-1956ж ар-да респ-ң кәсіптік-тех-қ білім беру жүйесінде 344,5 мың жас маман жқмысшы-р дайындалды. Тығ игеру ж-да ауыл ш-ғы кәс-к-тех-қ білім беру жүйесі өрістеді. 1954 ж бастап ашыла бастаған, негізінен, орта білімі бар жас-р қабылданған тех-қ училещеде фрезерші-р, машина жүргізуші-р, краншы-р, экскаваторшы-р, т.б.маман-р дай-ды.Соғ кей-гі ж-да Қаз-ң жоғары білім жүй-де педагогика мамандық-ын даярлау басым болды. Эвакуацияланып келген оқытушы-р мен профессор-ң бірқатары ел-іне кеткен соң, педогог кадр-р жетіспеушілігінен қиындық-р туындады. 1947 ж КСРО Министр-р Кеңесі қаб-ған “Қазақ КСР-де жоғ ж/е орта білім беруді одан әрі дамыту шара-ы” тур қаулысына орай жоғ ж/е орта білім беру жүй-не бөлінетін қаржы молайды.Облыс орт-да (Ақмолада, Семейде, Өскеменде,Қарағандыда) жаңадан бірнеше институт-р мен техникум-р ашылды. 1965-1966 оқу ж-да 39 жоғ оқу орын-да 144,7 мың студент оқыды.Соғ-н кей-гі 20 ж ішінде жоғ білімді маман-р даярлау 11 есеге жуық өсті. 1965 ж респ-а халық шар-да 0,5 млн-нан астам дипломды маман жұм. істеп жатты.

131.қаз.хрущев реформалары кезінде.1953 жылы наурызда Сталин қайтыс болғаннан кейін бұл ғалымдар мен жазушылар қуғындаудан құтылды. Сталиннен кейін Кеңес Одағын басқарған Хрущевтың кезінде де Қ-ң саяси жағдайы жақсы болмады. Көп жыл Қ. партия ұйымын басқарған Шаяхметов орнынан алынып, оның орнына Респ. халқының пікірі сұралмастан орталықтың тағайындаған адамдары қойылды.Респ/ны 1954-1955 жж. Пономаренко, 1955-1956 жж. Брежнев, 1956-1957 жж. Яковлев, 1957-1960 жж. Беляев, 1960-1962 жж. Қонаев, 1962-1964 жж. Юсуповтар басқарды. Кеңес одағын Хрущевтың басқарған жж Оңт Қ/ң 4 ауданы көрші Өзбекстан Респ-на берілді. Қ-ды Юсупов басқарған жылдары Алматы және Талдықорған обл-ң жерінде ұйғыр автономиясын құрып, астанасын Алматы қаласы ету әрекеті жасалды. Солт-гі 5 обл-тан тың аймағын құрып, Ресейге қосу, Маңғыстау обл-н Түрікменстанға беру әрекеттері жасалды. Бұл әрекеттерге сол кездегі Қазақ ССР жоғарғы Кеңесінің төрағасы Жұмабай Тәшенов қарсы шықты. Осы әрекеті үшін ол орнынан алынды. 1964 жылы қазан айында Хрущев орнынан түскеннен кейін бұл әрекеттер іске аспай қалды.1964 жылдан Қ. Компартиясын қайта басқарған Д. А. Қонаев 1972 жылы Өзбекстанға берген 4 ауданның екеуін қайтарып алды, ал екі аудан, 500 мыңға жуық мал сол күйінде Өзбекстанда қалып қойды.1949 жылы 29 тамызда Семей өңірінде ядролық зарядты тұңғыш сынау өткізілді. 1949-1963 жылға дейін жер үстіне 113 жарылыс жасалды. 1964 жылдан бастап 1989 жылға дейін жер астында 343 сынақ жасалған. Бұның барлығы полигонға жақын тұратын халықтарға өте үлкен зардабын тигізді. Кеңес Одағы коммунистік парт-ң орталық комитетінің 1954 жылғы ақпан-наурыз пленумында Қ/да, Сібірде, Оралда, Қиыр Шығыстың кейбір аудандарында жаңа тың жерлерді игеруге шешім қабылданды.Қ.ғы тың жерлерді игеру ғылыми түрде зерттелмей өте асығыс жүргізілді. Тың игергеннен кейін Қ. 6 рет Отан қоймасына 1 миллиард астық берді. Бірақ бұл миллиардтар шын мәнінде ауа райы қолайлы жж ғана алынды. 1954-1960 жылдары Қ.да 25 миллион гектар жер жыртылды, кейінгі жж оның мөлшері 35 млн. жеткізілді. Ғылыми түрде зерттелмей асығыс түрде көп мөлшерде жердің жыртылуы салдарынан 9 млн.-ға жуық жер жартылай сондай-ақ толығымен эррозияға ұш/ды. Респ/ң ежелгі халқы – қазақтарды тыңды игеруге шақыру назардан тыс қалды. 1954-1958 жылдары Ресейден және Украинадан 640 мың адам әкелді, кейінгі жж олардың саны 1,5 млн.-ға жетті. Бұл респ/ң демографиясына үлкен өзгеріс әкелді. Қазақтар өз жерінде азшылық болып 1962 жылғы санақ бойынша республика халқының 29%-тін құрады.Сонымен бірге Қ/ң геог/қ жағдайы да үлкен өзгеріске ұшырады. 1954-1964 жж ішінде тың өлкесі құрамына енген бес облыста 200-ден астам селолық және ауылдық кеңестердің аттары орыс тіліне өзгертілді. Жалпы республика бойынша 3500 елді мекендердің жер-сулардың аттары өзгертілген.Мал жайылымдық жерлер азайды. Жылқы 3 есе, түйе 5 есе азайды. Тыңды игеру жж солт обл.рда 700-ге жуық қазақ мектептері жабылды. Бұл қазақ тілінің дамуына үлкен зиянын тигізді. Бір мезгілде шет жақтардан өте көп адамның келуіне байланысты, оларға дер кезінде жағдай жасалмады. Соның салдарынан 1959 жылы Теміртау қаласында үлкен ереуіл болды. Ереуілдің себебі тамақтың сапасыздығы, ешқандай дұрыс жағдайдың жасалмауы болды. Ереуілге шыққан халыққа қарсы армия күштері жіберіліп, ереуіл үлкен қан төгіспен басып тасталынды.

132.Қаз.н «кемелденген социализмнің» дағдарысы жыл/да (1965-1985 жж.). 1965-1985жж. Қаз.ң әлеу.к-экон.қ жағдайына талдау жасап, ондағы дағдарыстық құбылыстардың мәнін және салдарын ашыңыз. ХХ ғ. 70ж басында 60-шы ж ортасында басталған экон.қ реформаның қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға бағытталған бастапқы идея\ы бұрмаланып және көп ұзамай реформаны жүргізу тоқтатылып, тарихымыздағы тоқырау кезеңі басталған болатын.“Тоқырау” кезеңі дейтін 1971-1985ж аралығында Қ-н экон.ы бұрынғысынша техникалық прогреске қабілетсіз, қарабайыр әдіспен дамыды. Бұл жыл\ы өнеркәсіпті өркендетуге 40,8млрд. сом немесе халық шарую.а бөлінген барлық қаржының 32% жұмсалды. 15ж ішінде өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі 2 есе, ал машина жасау, химия өнеркәсібі сияқты салаларда 3 еседен астам артты. Энергетикада электр қуатын өндіру одан әрі шоғырланып, орталықтандырылды. 1975ж респ.ң барлық кәсіпорын\ы дерлік бір орталықтан энергиямен жабдықталды. Шевченко қаласында шапшаң нейтронға негізделген дүние жүзіндегі аса ірі атом реакторы жұмыс істеді. Машина жасау және металл өңдеу саласындағы өсудің жылдық орташа қарқыны 12%-ке жетті. Бұл көрсеткіш\ 10шы ж\е 11ші бесжылдықтарда да кеміген жоқ. 1980ж дейін 250-ге жуық кәсіпорын, ірі өндіріс\ мен цех\ іске қосылды, өндірістің жаңа сала\ы пайда болды. Өндірісті жоспарлауда кемшілік\ орын алды, жаңа өндірістік қуат\ кешігіп іске қосылды. Еңбек тәртібін бұзушылыққа жол берілді, ғылым мен техниканың жетістік\і өндіріске жеткілікті дәрежеде тез енгізілмеді. 1981-1985ж Қ-да әртүрлі министрлік\ мен відомство\дың жоспар\ы 300-ден астам рет өзгертілген. Күрделі құрылыс\да бітпеген объекті\ саны өсті, жоспарлы құрылыс\дың орнына жоспардан тыс көптеген құрылыс\ салынды, қосып жазу, құрылыс матеріал\ын талан-таражға салу көбейді. 70ж құрылыста бригадалық-мердігерлікті дамыту қозғалысы басталды. Оның негізінде жұмысшы\дың өндірісте қор\ды пайдалануда тәртіп орнату, еңбекақы төлеуде теңгермешілікті жою, неғұрлым көбірек дербестік алу жолындағы ұмтылысы жатқан еді. Бригадалық мердігерлікті сөз жүзінде бәрі қолдады және насихатттады, ал іс жүзінде мердігерлік әдіс көптеген нұсқау\ арқылы жоққа шығарылды. Бұл кезде Қ-да экон.ны дамытуда интенсивті жолға көшу және ғылыми-техникалық прогресті өрістетуге бағыт алынды. Қызықты идея\ мен ұсыныс\ аз болған жоқ, жаңашыл\ мен өнертапқыш\дың саны көбейді, тек 1981-1985ж жаңашыл ұсыныс\ берген автор\дың саны 818,8 мың адамға жетті. 1960ж респ.да 879 совхоз бен 1355 колхоз болса, 1985ж колхоз\ есебінен совхоз\ саны 2140-қа өсіп, 388 колхоз қалды. Сөйтіп, меншіктің кооперативтік-колхоздық түрінің үлес салмағы едәуір төмендеді. Бірақ, осыған қарамастан колхоздық меншіктің одан әрі жетілуін байқауға болады. 1971-1985ж совхоз\дың өнімі көбеймей бір орында тұрып қалса, колхоз\да ол орта есеппен 200 мың сомға дейін өсті. Мал шар.ның жем-шөп базасы нығайтылды, жем-шөптік дақыл\ егілетін алқап\ ұлғайтылды. Дегенмен мұның барлығы тек экстенсивтік шар.қ негізінде іске асырылды. Атап айтқанда, жемшөптік дақыл\ егілетін алқап\ 8ші бесжылдықтағы 6678,4 мың гектардың орнына ІХ бесжылдықта 8824,6 мың гектарға дейін жеткізілді. 1985ж жоспарланған 50 млн. қойдың орнына тек қана 35 млн. қой болды. Оған шопанның ауыр еңбегіне немқұрайлы қарау, малды күтіп бағудағы қазақтың еңбек дәстүрін елемеу, халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан, сыннан өткен технологиясының жоғалып кетуі үлкен әсерін тигізді.Бір айтып кететін жағдай, бұл жыл\ы мал шар.ын өнеркәсіптік негізге көшіру басталдыБірақ, осы жыл\да ауыл шар.ында келеңсіз жадай\ қалыптаса бастады. Мал ауру\ы көбейіп, нәтижесінде мал саны азайып кетті. Азық-түліктік астық өндіру жөнінен одақта алдыңғы орын\дың біріне шыққан респ жыл сайын жемге арнап басқа жер\ден миллиондаған тонна астық сатып алып отырды. Мұнда ауыл шар.ы өнім\ін өңдеу, сақтау, халыққа сату ісі сұранысты қанағаттандырмады. Көліктің, елеватор\дың, қойма\дың жетіспеушілігінен, жолдың нашарлығынан жыл сайын жиналып алынған өнімнің 20%-тен 40%-ке дейінгісі ысырап болды. Ауыл тұрғын\ының еңбегі тиісінше бағаланбай, олар қала\ға, басқа жақ\ға көшіп кетуге мәжбүр болды. Аграрлық сектор саласында енгізілген жаңа сатып алу бағасы көбінше өнімнің өзіндік құнын ақтамады. Зиянмен жұмыс істейтін шар\дың саны артты. Егер 1970ж ондай шар.к\дың үлес саны совхоз\дың 26%-ін, колхоз\дың 4%-ін қамтыса, 1985ж совхоз\дың 53% , колхоз\дың 49% зиянмен жұмыс істеді. Ауыл, село еңбекші\іне еңбекақы төлеуде теңгермешілік күшейді, адам\ көбінесе ақшаны жұмыстың нәтижесі үшін емес, жұмысқа шыққаны үшін алды. Еңбекте ақы төлеу оның өнімділігінің өсуінен басып озды.Респ.ның жергілікті жер\індегі ауыл шар.ы өндірісін ұтымды ұйымдастыру, оның тиімділігін арттыру бағытындағы кейбір ізденіс\ басшы орган\ тарапынан қолдау таппады. 80-ші ж басында жүргізілген сансыз көп қайта құру\, експеримент\, бағаның, интеграция мен мамандандырудың жаңа түрлерін және т.б. енгізу ауыл шар.ның берекесін кетірді. Одан болдырған ауыл шар.ы қатаң әкімшілік бақылауға алынып, аяғында келіп дағдарысқа ұшырады. Істің жағдайын жаңа шешім\ қабылдау жолымен өзгертуге тырысу елеулі нәтиже бермеді.ХХ ғ. 70 ж\е 80 ж. 1ші жартысында Қ.да халықтың әлеу.к жағдайын көтеруде бірсыпыра істер атқарылды, жұмысшы\ мен қызметші\дің орташа айлық табысы едәуір өсті. 70-ж І-ші жартысында халық шар.ның өндірістік сала\ында жаңа еңбек ақы белгіленді, ең төменгі жалақы 70 сомға жеткізілді. Колхозшы\дың кепілді еңбек ақысы көбейді, халықтың төмен айлық алатын\ы орташа айлық алатын\ дәрежесіне көтерілді. Осы жыл\ы халықты қоғамдық тұтыну қоры есебінен қамтамасыз ету біраз жақсарды. Оның едәуір бөлігі жәрдем, зейнетақы және стипендия төлеуге, тегін білім алуға, денсаулық сақтауға, мәдени және тұрмыстық қызмет көрсетуге жұмсалды. 1971 ж колхозшы\ үшін де жұмысшы\ мен қызметкер\ге белгіленгендей зейнетақы белгілеу тәртібі енгізілді. 1972-1974 жж. соғыс және еңбек мүгедек\іне айлық орташа зейнетақы 33%-ке көбейтілді, ал 1975 ж. Отан соғысының мүгедектеріне қосымша жеңілдік\ енгізілді. Алайда, бұл шара\дың халықтың тұрмыс дәрежесін көтеруге ықпалы аз тиді. Өйткені мем.ң және кәсіпорын\дың бағаны көтеруі, тауар\ сапасының нашарлауы, тапшылықтың өсуі, еңбек ақы төлеудегі теңгермешілік және т.б. халықтың тұрмыс жағдайының төмендеуіне әкеп соқтырды. Оған ақшаның құнсыздануы әсер етті, тек 1970-1986 жж. құнсыздану 20%-ке өсті. Әлеу.к саладағы ең өткір проблеманың бірі тұрғын үй проблемасы болды. Халық санының өсуіне байланысты тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселесі аяғына дейін шешілмеді, оған үй салуға бөлінген қаржының азаюы себеп болды, тұрғын үй құрылысының жоспары орындалмады. Кәсіпорын\дың ешқандай дербестігі болған жоқ. Халық шару.ы иесіздіктен, жаңа техника мен технологияны нашар енгізуден үлкен зиян шегіп жатты. Экон.қ відомство\ түріндегі орталықтың әміріне бағыну респ.дағы жағдайды одан әрі қиындата түсті. 80-ші жыл\дың ортасында респ экон.сы дағдарыс жағдайына ұшырады.

133.ХХ ғ. 60-жылдарындағы КСРО-дағы экономикалық реформалар және олардың аяқталмауы:1962-1969 ж.р –реформашыл-қ дүрбелең кезеңі.Реформа/р жургізудегі жіберілген кемшілік/р:1.Эконом.қ байланыс.р мен қатынаст.рды түбегейлі өзгерту жол/ры көрсетілмеді.2.проблема/р негізінен ұйым.қ қайта құруға есептелген субьектив.к әрекет.р жолымен шешілді.3.Қайта құру/р шалағай ойластырылып,тұрақсыз.қ,тұрмыс деңгейі.ң ж.е әлеумет.к кепілдік.т.ң әлсіреу қаупін төндірді.50-ж орт.мен 60-ж орт.-басты 2 бетбағыт арасында текетірестік орын алды.1).Қоғам.қ жүйені,о.ң бүкіл сала.ры мен құрылым.рын түбегейлі өзгерту.2)Қоғам.қ құрылым.р.ң қатып-семуі,төрешілденуі,демократияны тежеу,30-40-ж.р.ң идеология.қ бағдар.рын сақтап қалу.Кеңес.рді дамыту мен нығайту басты мәселеге айналды.Кеңес мем,кеті жалпықазақ.қ мемл. ұласып,даму.ң жаңа сатысына аяқ басты.Қоғамдағы осындай жаңа қоғам.қ-саяси ахуал қалыптасқандығын құрамына шопан.р,ауыл еңбеккер.рі,жұмысшы.р,техни.қ зиялы.р,ғылым мен өнер қайраткерлері,партия ж.е шару-қ басшы/ры енетін КСРО Жоғ.Кеңесі айғақтады. 1963 ж рес-да Жоғ.Кеңесіне сайланған 473 депутат.ң 158-і әйелд.р.Қаз.КСР.ң әр түрлі дәрежедегі еңбекші.р депутат.ры Кеңес/ріне 98806 депутут сайланып, о/р.ң 45,4%-ы партия мүше/рі б.ды.Кеңес орган.р.ң қызметі партия.қ нормал/ негізінде жүргізіледі:1.Кеңес.р жұмысы 2-ші дәрежелі сипатта болып,олар.ң талқылауымен көбінесе алдын-ала шешіліп қойған мәселе.р ұсынылады.2.Кеңес.р құрамын жасақтау,кеңс аппаратына кадр.р іріктеу ж.е орн-уды партия шешті.3.Мем.тік орган.рмен лауазымды қызметкер/.ң жұмысын аппарат қызметкер.рі бақылып,Кеңес депутат.рна әмір жүргізді.1963ж-кәсіподақ/р.ң 3млн.281 мың мүшесі б.ды.1966ж 1қаңтар-кәсіподақ.р.ң 4млн.мүшесі б.ды.1964ж 14 қазанда КОКП ОК-ң пленумында партия мен ел басшылығы ауыстырылды.КОКП ОК-ң 1-ші хатшылығына Л.И.Брежнев сайланды.Кеңес өкіметі.ң басшылығына-А.Н.Косыгин сайланды.1964 ж қараша-КОКП ОК-ң пленумы партия,кеңес,кәсіподақ ұйым.р.ң өндірістік ұстаным б.ша тоқтатып,аумақ.қ-өндіріс.к ұстаным б.ша бөлінуін тоқтатып,аумақ.қ-өндіріс.к ұстаным б.ша бөлді.Н.С.Хрущев.ң басшылығы кезінде енгізілген қайта құру,өзгеріс.р,жетілдіру.р идеясы мұқият ойластырылған шешім.р саясаты мен ауыстырылуға тиіс болды. 60-ж.р.ң орт.жүргізілген шара.р-соғыстан кейінгі кезең ішіндегі экономиканы қайта қуруға ьағытталған ең ірі ұмтылыс.1965 ж қыркүйек-КОКП ОК-ң пленумы өнеркәсіпті дамытуға арналды.1965ж-КСРО Жоғ.кеңесі.ң сессиясы «Өнеркәсіпті басқару жүйесін өзгерту» ж.е «Мем.кеттік жоспарлау жөніндегі кйбір басқару орган.р.н өзгеше құру туралы »заң қабылданды.

134. 1965 – 1985 жж. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы, ондағы дағдарыстық құбылыстардың мәні.XXғ 70ж басында 60ж ортасында басталған экон.қ реформаның қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға бағытталған бастапқы идеялары бұрмаланып ж/е көп ұзамай реформаны жүргізу тоқтатылып, тарихымыздағы тоқырау кезеңі басталған болатын. Тоқырау кезеңінде Қаз.н экон.сы бұрынғысынша техникалық прогреске қабілетсіз, қарабайыр әдіспен дамыды. Өнеркәсіпті өркендетуге 40,8млрд сом н/е халық шару.на бөлінген барлық қаржының 32% жұмсалды. 15жыл ішінде өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі 2есе, ал машина жасау, химия өнеркәсібі сияқты сала/да 3еседен астам артты. Энергетикада эл. қуатын өндіру одан әрі шоғырланып, орталықтандырылды. 1975ж респ.ң барлық кәсіпорын/ы дерлік бір орталықтан энергия мен жабдықталды. Шевченкода шапшаң нейтронға нег.н дүн.жүзіндегі аса ірі атом реакторы жұмыс істеді. Машина жасау ж/е металл өңдеу саласындағы өсудің жылдық орташа қарқыны 12%ке жетті. Өндірісті жоспарлуда кемшілік/ орын алды, жаңа өндірістік қуат/ кешігіп іске қосылды. Еңбек тәртібін бұзушылыққа жол берілді, ғылым мен техниканың жетістек/і өндіріске жеткілікті дәрежеде тез енгізілмеді. Осының әсерінен, респ. өндіріс орын/ы жоспарлы өнімді берген жоқ. Сонымен бірге өндіріс тиімділігі мен өнім сапасын арттыруда, ғылыми-техникалық дамуда, қазіргі заманғы техника мен технологияны игеруде капиталистік мемл/ден кейін қалу күшейе түсті. Еңбекті, материал мен ақшаны көп жұмсаған кәсіпорын ж/е оның басшы/ң көрсеткіші жоғ бағаланды. Респ ілгерілеу қарқынынан айырыла бастады, шару.ң барлық саласында іркіліс көбейіп, қиыншылықтар үсті-үстіне жинақталып, шиелінесе түсті, шешілмеген проблема/ көбейді. 9-бесжылдықта жоспардың күрт төмендетілгеніне қарамастан өнеркәсіп көлемі 12,6%ке орындалмады. 10-бесжылдық 25%ке, ал 11-бесжылдық 3,6%ке орындалған жоқ. Соның сал/нан қаралып отырған жыл/да ұлттық табыстың өсу қарқыны баяулап, 80жыл/ң бас кезінде экон.қ тоқырауға жақындатқан деңгейге дейін төмендеді. Қаз.да экон.ны дамытуда интенсивті жолға көшу ж/е ғылыми техникалық прогресті өрістетуге бағыт алынды. Ауыл, село еңбекші/не еңбекақы төлеуде теңгермеушілік күшейді, адам/ көбінесе ақшаны жұмыстың нәтижесі үшін емес, жұмысқа шыққаны үшін алды. Мемл.к меншіктің іс жүзінде ведомстволық меншікке айналдырылуы өндіріс қызметкер/ін құрал-жабтық/нан алыстатуға алып келді. Еңбекте ақы төлеу оның өнімділігінің өсуінен басып озды. Кәсіпорын/ң ешқандай дербестігі болаған жоқ. Халық шару.ғы иесіздіктен, жаңа техника мен технологияны нашар енгізуден үлкен зиян шегіп жатты. Экон.қ ведомство/ түріндегі орталықтың әміріне бағыну респ.ғы жағдайды одан әрі қиындата түсті. Респ.ң жергеліті жер/дегі ауыл шару.ғы өндірісін ұтымды ұйымдастыру, оның тиімділігін арттыру бағытындағы кейбір ізденіс/ басшы орган/ тарапынан өолдау таппады. 80-ж/ң басында жүргізілген сансыз көп қайта құру/, эксперимент/ -бағаның, интеграция мен мамандандырудың жаңа түр/н ж/е т.б енгізу ауыл шару.ң берекесін кетірді. Әбден болдырған ауыл шару.ғы қатаң әкімшілік бақылауға алынып, аяғында келіп дағдарысқа ұшырады.

135.Ауыл шаруашылығындағы тоқыраулық құбылыстар (1970-1985 жж.). 1985 Қаз-ның экон.сы дағдарыстың алдында тұрды. 1971-1985ж. арал.да өндірістік өнім/дің өсу қарқыны 9,3%дан 3,5%ға қысқарды, ұлттық табыс – 10,3%дан 1%ға дейін төмендеді. 1985ж өндірілген ұлттық табыс 5,7 млрд. сомға жеткенімен, оны өндірумен және жинақтауына жұмсалған қаржыдан төмен болды. Ауыл шару.ындағы жағдай бұданда ауыр болды. 1972-1985ж. аралығында басты өндірістік қорлар үш есе, ал азық-түлік/ өндірісі бір жарым есе көбейді. Совхоздар мен колхоздардың жартысы шығынға ұшырап, тиімсіз болған. О/дың мем.ке қарызы 12 млрд. сомға дейін жеткен, ал өнім/дің өзіндік бағасы жоспарланғаннан 7 млрд. сомға жоғарылады. Бұл жағдай ауыл шару.қ өнімдерінің бағасын төмендету нәтижесінде қалыптасты. Сонымен, Қ-н жыл сайын өкіметке 1971-1985ж. аралығында 300 мың тонна ет өткізіп отырды. 1кг. ет шамамен 2 сомға бағаланды. Бұл 9 млрд. сом кіріс беруді, ал шығынға 18-27 млрд. салуы талап етті. 1985 жылдан бастап экон.ны қалпына келтіру шаралары қолға алына бастады. Бірақ ол экон.қ саясаттың негізіне сеп болмады, сондықтан олда сәтсіздікке ұшырады. Енді шару.қты басқару жүйесін өзгерту жоспарға алынды. Жаңа батыстық техника/дың технологиялық өнімдері көбейтілді. Алайда олда нәтиже беріп, үмітті ақтамады. Өндірісте тәртіптің тұрақтануына бағытталған күрес, ішімдікке қарсы компания/ға бет бүрды. Бұл нашақорлық, ішімдік жасаудың, таксикомпанияның табыс/ы мем.т қазынасына құйылатын кіріс/дің қысқаруына әкеліп соқты.

136. Тоқырау жылдарындағы мәдениет пен ғылым саласындағы жетістіктер мен қайшылықтар.1960ж.ң ортасынан 1980ж.ортасына дейінгі кезең – тоқырау жж.1970жж – экономикадағы ірі агрокешен/ құру кезеңінде « болашағы жоқ»ауыл/ жойылып,шағын комплектілі мектеп/ жабылды.1970ж- 10154 мектепте 3млн.226 мын оқушы оқыды.1986ж-8728 мектепте 3млн.348 мың оқушы оқыды.1950-70жж – қазақ мектеп/і 3891-ден 2577-ге азайды.1970жж – жалпыға бірдей орта білім беруге көшу науқаны өріс алды.1972ж- республикада жалпыға бірдей орта білім беруге көшудің соңғы кезеңі басталды.1980ж басы – жалпыға бірдей міндетті орта білім берудің жүзеге асқандығы жарияланды.1984ж – кезекті мектеп реформасы.*мектептің материалдық базасын нығайту*6жастан бастап оқыту*жаңа пәндер енгізу*мұғалім беделін көтеру .1986ж 10 қараша – «Жалпы білім беретін орта мектеп жумысын одан ари жаксарту шара/ы туралы»каулы шықты.80жж – бірқатар пән/ тереңдетіліп оқытылатын мектеп/ ашылып,республикалық тұңғышфизика-математика мектебі жумыс істеді.1960-80жж – 27 жоғары ,100-ден астам орта арнаулы оқу орын/ ашылды.1965-66жж – 39 ЖОО-да 144,7 мың студент оқыды.1985ж- 55ЖОО-да 273,3мың студент оқыды.1985ж – 246 орта арнаулы оқу орнында 272,6 мың адам оқыды.60ж-ң соңы Қаз.н КСРО .ң ірі ғылыми орталық.ң біріне айналды.1985ж- 40,337ғылыми қызметкер болып,оның 864-і ғылым докторы,650-і – академиктер,профессор/.Қаз.дық ғалым.ң ғылыми зерттеу/і дуние жузіне танымал болды:*Д.В.Сокольский-катализаторларды электрохимиялық әдістермен зеттеуді тұңғыш бастаушы.*У.М.Ахмедсафин –гидрогеология және гидрофизика ғылым/ын уйымдастырушы.*М.А.Айтхожин - өсімдік жасуша/ындағы информасома/ды тапқаны ушін марапатталған Лениндік сыйлық иегері.Медицина саласының ғалым/ы аллергология,онкология,вирусологияда табыс/ға сәуір – Алматыда Қаз.н мен Ресей.ң бірлескен Декларациясына қол қойылды.Маңызы:екі ел ара.ғы егемендікті,тәуелсіздікті құрметтеу.Аумақтық тұтастық пен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау ұстанымдарын сақтау..Қазақ/ ауыл шар.ғы ,мед.қ,гуманитарлық ғылым саласын меңгерді.Жаратылыстану ғылымында улесі аз болды.Ғылыми еңбек.ң 95 %ы орыс тілінде жазылды.1970ж- құқықтық ғылымда жаңа бағыт/ пайда болып,заң акті/н белгілеу жумыс/на қатысты.Тоқырау жж қатты зардап шеккен ғылым – қоғамдық ғылымдар.Ғылыми еңбек/ді бағалау мен ғылыми дәреже беруді Мәскеу шешті.Жерг.ті ұлт өкіл.інен шыққан ғалым/дың сандық мөлшеріне шек қойылды.қазақ халқы.ң ұлт ретінде ыдырау жолына түсуі сырына уңілу талабы жасалмады.Қаз.н тарихы қатты бурмаланды.Тарихшы/ тек Кеңес заманы.ң жетістік.н зерттеуге жумылдырылды.тәу.к ушін курескен қайраткерлер буржуазияшыл-ұлтшыл ретінде сипатталды.70-80жж – көптеген ғылыми еңбек/ жарыққа шықты.Бұл жыл/ы қоғамдық ғылым/,көркем әдебиет ұдайы өктем билік тарапынан қысым көрді.Соған қарамастан әдебиет пен өнер.ң үздік өкіл/і тамаша туынды шыгарды.1970жж – «Гулдер»,»Дос –Мукасан»,»Айгул» ансамбль/і құрылды.Қазқ киносының Ш.Айманов,М.Бегалин,С.Қожықов сиякты ірі кайрат/.ң қатысуымен «Ботагөз»,»Меніңатым Қожа»,»Бейбарыс султан»,»Қыз Жібек»,»Атаманның ақыры» кино фильм/і тусірілді.1978ж рес.да 19 мыннан астам кітапхана болды.1980жж – респ.турғын.ң 75 % ы теледидар коре алатын болды.Мәдени дамуда табыс/ мен кайшылық/ катар журді.Кеңестік насихат ұлттық мәд.ң гулденуі туралы тутас алғанда кеңес мәд.ң интернационалдануы жөніндегі тезисті унемі куаттап жатты.

137. Кеңес қоғамын реформалауға бағыт. Қазақстан М.С. Горбачев реформалары кезінде (1985-1991). Қайта құру бағыты.1985 жылғы наурызда Н.У.Черненко қайтыс болғаннан кейін КОКП ОК-нің Бас хатшысы қызметіне М.С.Горбачев сайланды. 1985 жылы сәуірде КОКП ОК-тың пленумында әлеуметтік, экономикалық дамуды жеделдету мәселесіне сәйкес экономикалық құрылымды қайта құру бағыты жарияланды. М.С.Горбачев саясатының ұрандары: жариялылық жеделдету, қайта құру. Бұл қайта құру бағыты 1986 жылғы КОКП-ның XXVII съезінде мақұлданды. Сонымен партия елде жаңару бағытына бастауға міндет алды. Қайта құру ешқандай бағдарламасыз, ғылыми айқындамасыз жүргізілді. Бұл бағыттың қияли болжам/ы көп болды. Қайта құру бағыты алғышқы кезден бастап сәтсіздікке ұшырай бастады. Бұған Москвада В.В.Гришин, Ленинградта Г.В.Романов, Қазақстанда Д.А.Қонаев, Әзірбайджанда Г.Әлиев сияқты басшы/ кінәлі деп шешілді. Қайта құру бағыты мемлекетті сол кезде алғышарты қалыптасқан аса ірі дағдарыстан құтқара алмады. Қоғамдағы жағдай күннен күнге қиындай берді. Қайта құру бағытының қарама-қайшылығы. 1987 жылы қантар айында болып өткен КОКП ОК-нің Пленумында «Қайта құру және партияның кадр саясаты туралы» мәселе талқыланды. Қаулының кемшілік/і: 1. Дағдарыстың нақты себеп/ін көрсете алмады. 2. Жаппай өзгеріс/дің символына айналып, сөз жүзінде ғана салтанат құрды. 1987 жылғы маусым Пленумы басқару ісін түбірлі қайта құру мәсе/іне арналды. Пленум әзірлеген құжаттар негізінде «Мемлекеттік кәсіпорын туралы заң» қабылданды. Бұл заңда товар-ақша қатынас/-ң ролі айқындалды. Мемлекеттік кәсіпорын/ дербес товар өндіруші/ ретінде қарастырылды. Шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістерін меңгеруге көшуге негіз жасалды. Ұзақ мерзімді жоспарлау орнына мемлекеттік тапсырыс/ жүйесі енгізілді. Алайда, бұл шара/ іске асырылмады. Қоғымның саяси құрылым/ын жаңартпайынша, шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістері нәтиже бермейтіндігі айқын болды. Халық шаруаш-ы жағдай ауырлай түсті. Дүкен сөре/інен күнделікті тұтынатын товар/ жоғала бастады, азық-түлік түрлері нашарлады. 1988 жылғы маусым айында болған КОКП XIX Букілодақтық конфернцияда қоғамның әлеуметтік экономикалық жүйесіне талдау жасалып мынандай шешім/ қабыл-ы: 1. Саяси жүйеге реформа жүргізбейінше әлеуметік – экономикалық өзгерістер жасау мүмкін еместегін мойындау. 2. Демократияландыру мен жариялылық.3. Төрешілдікке қарсы қүрес.4. Халықтық реформа жүргізу.5. Әлеуметтік әділеттік ұстанымдарын жүзеге асыру.Осыдан кейін қайта құруды жүргізу үшін ең алдымен саяси жүйеге реформа еңгізу керек болды. Кеңес саяси жүйесіне реформа. 1989 жылы мамыр-маусым ай/ында КСРО халық депутат/-ң 1 съезі өтті. Бұрынғы жылдардан өзгешілігі съезде саясаттағы, экономикадағы және қоғамдық өмірдің әлеуметтік-рухани сала/ындағы жағдайларға өткір сыни және табанды талдау жасалып, кеңес қоғамына төнген дағдарыстың себепін іздеу әрекеті жасалды. Съезд барлық дәрежедегі партиялық және мемлекеттік органдар қызметінің арасын ажырату мәселесіне арнайы тоқталды. Бұл съезден кейін Компартияның билігі өз беделінен айрыла бастады. М.Горбачев бастаған партия басшы-ының С.Е. Лихачев, П. Соломенцев т.б. қызметіне сын айтылу көбейді. Партиямен қатар комсомол, кәсіподақ қызмет/і де үздексіз сыналды. КСРО халық депута/-ң 1 съезінде жаңа одақтық келісім шарт/ы жасау мәселесі көтерілді. Бірқатар одақтас республика/да егемендік туралы декларация қабылданды (Балтық жағалауы республика/ы, Украина, Қырғыстан).1990 жылы 25 қазанда Қазақстан өзінің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация жариялады. КСРО басшы/-ң шындықты бағалап, түсінуге қабілетсіздігі, республика халық/-ң ыңғайына барғысы келмеуі олардың беделін түсірді. Россия Федерациясы да өзінің егемендігін жариялады. Россия «КСРО-ң бел омыртқасы» болып есептелгендіктен, бұл кеңес жүйесіне берілген өте ірі сөққы болды. Соған қарамастан, КСРО-ның болашағы туралы мәселе түпкілікті шешілмей, ол ірі ел ретінде тіршілік ете берді.

138. 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі: себеп-і мен салдары. Себептері мен басталуы. КОКП Орталық Комитеті-ң нұсқауымен 1986 ж желтоқсан-ң 16 күні Қаз-тан КП ОК-ң пленумы болды. Жиналысты КОКП ОК-ң хатшысы Г.Разумовский жүргізді. Күн тәрт-де бір ғана-ұйымдас-у мәселесі тұрды. Д.Қонаевтың орнына Орталықтың шешімі бой Г.Колбинді сайлау ұсынылды. Геннадий Васильевич Колбин бұған дей Ульяновск обл-қ партия комитетін басқарған болатын. Ресей-ң әр жерінде түрлі қызмет-р атқарған ол қ-тан үшін бөгде адам еді. Алайда сол кездің үрдісі бой, жоғарыдағы-ң ұсынысын қабылдамау мүмкін емес-ті. Пленум бір ауыздан Г.Колбинді Респ.партия ұйымы-ң басшысы етіп сай-ды.Сипаты.Ондаған ж-р бойы қордаланып қалған келеңсіздік-р-қоғамдық-әлеуметтік ж/е мәдени сала-ды қамтыған өрескел кемшілік-р, ұлт мәселе-ң қатты шиеленісуі респб жас-ң ызасын келтіріп, оларды ашық қимылға еріксіз алып келді. Келесі күні таңертеннен бастап Брежнев атындағы алаңға(қазіргі Респ алаңы) адам-р жинала бастады. Олар-ң дені студент-р мен жұмысшы жас-р еді. Жиналған-р орталық-ң кадр саясатын жүргізудегі өктемдігіне наразылық білдірді.Орт-қ өкіл-інен жергілікті билік орган-ымен санасуды талап еті. Лениндік ұлт саясаты-ң өмірлік іс жүзінде дұрыс жүргізілуін, респ-ң егемендігін сыйлауды, ұлттық тіл мен мәдениет-ң дамуын қамтамасыз етуді, жерг-ті халық арасынан саяси қайраткер-ң шығуына кедергі келтірмеуді, кадр саясатын әділ жүргізуді, т.б. талап еткен дауыс-р естіліп,транспарант-р көтерілді. Алға шығып сөйлеуші-р жарияланып жатқан демократиялылық пен пікір алуандылығына сілтеме жасай отырып, көңілдегі-ін айтып қалуға тырысты. Митинг бірқалыпты, тәртіппен өтіп жатты.Ал оқиға-ң бұлай саяси бағыт алуы коммунистік билік иелері-ң ұғымына мүлдем сыймайтын еді. Алаңға жиналған-ға партия мен үкімет басшы-ы танымал адам-ды жіберіп, ақыл айтқызып, таратпақ болған әрекет-інен н-же шықпаған соң, әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі-ң үйреншікті әдістеріне көшті. Алматыға ел-ң түрлі өңір-інен Ішкі істер министрлігіне қарасты арнайы әскери бөлімше-і әкелінді. Желтоқсан-ң 18 күні сағ 13-те алаңға әскери училище-ң жеке құрамасы енг-іп, Орт-қ комитет үйі қоршаға алынды. Ереуілші-р ұсталып, жазалау басталды. Қолға түскен-і арнайы қабылдау орындарына, тергеу аластағыш-ына, ақпаратты-есептеу жүйесі үй-іне орн-ды. Шеруші-ге қарсы сапер күрек-і, үйретілген ит-р, өрт сөндіруші машина-р, боранды транспортер-р жіберілді. Қолға түскен жігіт-р мен қыз-р қақаған аязда бірнеше сағ бойы зорлықпен қар үстінде жатқызылды, қаладан алысқа апарылып, жұқа ж/е су киім-мен түнгі аяз ызғарында ұсталды.Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Төралқасы Алматыдағы 1986 ж-ғы желтоқсанда болған оқиға-ды тексеру комиссия-ң төрағасы М.Шаханов-ң Швеция мен Англия-ң бірқатар универ-де оқыған дәріс-інен: “Желт.оқиға-ына қат-қан 8500-ге жуық адам ұсталып, жаза тартты. Толық емес мәлімет-р бой., 1720 адам жарақат алды. Су шашқаннан, жер бауырлатып жатқызғаннан, қала сыртына апарып тасталғаннан ауырған адам-р есепке алынбады. ІІМ жүйе-нен 1200 адам жұмыстан қуылды. 12 ЖОО-ң ректор-ы орнынан түсіріліп, 246 студент оқудан шығарылды, 99 адам сотталды, оның 2-і өлім жазасына кесілді”.Қайрат Рысқұлбековке “жасақшы Савицкийді өлтірді” деген айып тағылды. Шындығында. Савицкий-ң өлімі кезінде Рысқұлбеков қала-ң басқа ауд-да жүрген еді. Жоғ-дан жасақшышы өлтірген адамды тез арада табу к/к деген жарлық түсті. Жарлықты орныдаушы-р марапат үш. өлімді Қайрат-ң мойнына арта салды. Олар-ң қолдан ұйым-ған дәлелдері-ң ақсап жатқанына, Қайрат-ң шындықты айтып шырылдағанына құлақ асқан пенде болмады. Құқық қорғау жүйе-ң 5 қызметкері “кісі өлтірушіні тез тапқаны үш.” маратпатталып, бағалы сыйлық-ға ие болды.Рысқұлбеков-ң өлім жазасына кесілуі дүниежүзілік қауымдастық-ң наразылығын тудырды. Чехословакия-ң, Польша-ң, Венгри-ң, АҚШ-ғ қоғам қайраткер-нен, зиялы-ынан бұл үкімге қарсылық хат-ы келіп түсіп жатты. Абақтыда азап щеккен Қайрат, ақыры, жұмбақ жағ-да қаза тапты. Кейін анықталғандай, коммунистік әкімшілік-ң ұйғаруымен “Бұрқасын-86” деген құпия жедел жоспар жасалған болып шықты. Ол жоспар бой билік ие-і кез келген уақ-та оқиғаны өздеріне қажетті арнаға бейімдеп, жас-ға “қылмыскер” н/е “ұлтшыл” деп айдар тағып, арандатушылық бағ-қа бұрып жіберуге мүм-дік алды. Бұл жоспар кей-нен әдейі құртылып жіберілгені белгілі болды.Наразылық бейбіт шеру түрінде өтіп, саяси сипат алды, бірақ та ол мем-тік құрылысты құлатуға бағ-ған жоқ.Қазақ жас-ң бас көтеруі ұлтшылдық бой көрсету емес еді. Ол басқа хал-ға., соның ішінде, орыс халқына қарсы бағ-ған жоқ. Ол жаст-ң сол кездегі ел билеуші-ң жүргізіп отырған әлем-экон-қ саясатына наразылық митингісі ғана болатын. Алматыдағы желтоқсан толқуы шын мәнінде, елде алғаш рет 2 күшт-ң-жаңа басталып келе жатқан, буыны қатпаған демократия мен ол кезде әлі өз күшінде тұрған әміршіл-әкімшіл басқару жүйе-ң қақтығысы еді. Бұл оқиға-Қ-тан тарих-ғы естен кетпес, аса ауыр ж/е қайғылы бет-ң бірі. С-бі, оның жүгі ауыр, шығыны көп болды.Желт.оқиға-ы арқ. Қ-ң енді ғана қаз тұрып келе жатқан жас демократиясы мол тәжірибе жинақтады, тарихи сабақ алды. Бұл оқ-р өзінен кей-гі кезеңде респ-да жаңа бағ-ң – экон-қ реформа-ң, әлеіметтік бетбұрыс-ң соны қарқынмен өрістеуіне себепші болды.

139.ксро-ң ыдырауы тмд құр-уы.Респ. Экон-н дамытуда түбегейлі бетбұрыстарға қадам жасау тәуелсіздік алудан бұрын басталғаны белгілі. 1990-1991 жж ішінде-ақ кооперативтер, шағын кәсіпорындар, саудамен айналысатын фирмалар құрыла бастаған болатын. Қ. әлі КСРО-ның құрамында болған кездің өзінде кооперативтер мен кәсіпорындар туралы, мемлекет иелігінен алу ж/е жекешелендіру туралы заңдар қабылданды.КСРО ыдырап кеткеннен кейін Қаз-ң өзіндік құны жоғары астығына да сұраныс азайдыТәуелсіз мем/р достастығының құру (ТМД).1990 және 1991 жылдары еліміздегі басты мәселелердің бірі жаңа Одақтық келісімге қол қою болды. Жаңа келісім шартқа 1991 жылы 20 тамызда қол қою көзделген еді. 1991 жылы тамыздың 19-ы мен 21-і арасында Кеңестер Одағында әскери төңкеріс әрекеті жасалды. Төңкерісті ұйымдастырушылар Г. Янаев, О. Бакланов, В. Павлов елде төтенше комитет құрды. Олар ел Президенті М. С. Горбачевті үш тәулік бойы Форостағы демалыс үйінде қамауда ұстап, өз еркімен Президенттік өкілдігінен бас тартуды талап еткен. Сонымен бір мезгілде, 19-20 күндері әскери бөлімдер күшімен Россия жоғарғы Кеңесінің үйін басып алуға бірнеше рет әрекет жасады. Ельцин бастаған Россия басшыларын халық қолдады. Соның нәтижесінде төңкерісшілер Ақ үйді басып ала алмады.Бұл күндері Қ/да жағдай бір қалыпты болды. 20 тамызда Н.Назарбаев арнайы мәлімдеме жасап, төтенше комитетінің іс-әрекеттерінің ешқандай заңға, Конституцияға сәйкес келмейтінін ашық айтты. Осы оқиғадан кейін Одақтық шартқа басқаша көзқарас туды. Бұл оқиға Одақтың ыдырауын шапшаңдатты. 1991 жылы 8 желтоқсанда Белоруссияда Россия, Белоруссия, Украина басшылары тәуелсіз мемлекеттер достастығын құру туралы келісімге қол қойды. Сонымен бірге 1991 жылы 21 желтоқсанда Алматыда тоғыз мемлекеттен тұратын тәуелсіз мемлекеттер достастығы құрылды. Алматы кездесуінде КСРО-ның ыдырап, ТМД-ның құрылғаны туралы Декларация қабылданды.Қ. Респ/сы өз тәу/гін алғаннан кейін «Тәу/дік туралы заңын» жариялады. Оның негізгі тұжырымдарын қысқартып айтатын болсақ, 1 бабында былай дейді: Қ. Респ-сы тәуелсіз, демок/лық және құқтық мем. Ол өз территориясында үкімет билігін толық иеленеді, өзінің ішкі және сыртқы саясатын дербес белгілеп жүргізеді.

140. ҚР егемендігінің қалыптасу кезеңдері. Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заң. ҚазКСР-ң "мемл егемендігі туралы" декларациясы - 1990 ж. 25 қазанда ҚазКСР Жоғ Кеңесі қаб\н декларация. Декл респ егем\н заң жүзінде бекітудің бастамасы болды. Онда респ\ң тең қүқылы шарт нег\де, егеменді респ\р одағына кіру ойынынан басқа, алғаш рет Қаз КСР-ң егеменділік құқығы жағдайы үшін принципті мемл\к-құқ\қ ереже\р: Одақтың шешуіне берген мәселе\ді қоспағанда, Қаз КСР аум\да Респ Конституциясы мен заң\ң үстемдігі туралы, Одақтық Жоғ орган\ң Қаз КСР-і Конст мен егем\к құқ\н бұзатын заң/ң ж\е басқа да акті\ң өз аумағында күшін жою құқы, ҚазКСР-ң егем\ң негізін құрайтын өзіндік меншігі, жер ж/е оның қойнауы, су, ауа кеңістігі, өсімд ж/е жануарлар әлемі, басқа да табиғи ресурстар, халықтың мәдени ж\е тарихи қазына\ы, оның аум/ғы барлық ұлттық байлық – экон/қ ж/е ғылыми-техн/қ әлеует туралы, респ\ң қосқан үлесіне сай жалпы Одақтық мүліктен өз үлесіне құқы, соның ішінде алмаз, валюта қоры ж\е алтын қорындағы үлесіне, халықаралық қатынас\ң субъектісі болу, өз мүддесіне сай сыртқы саясатын анықтау туралы бекітілген. С.қ, Декларация алғаш рет билікті бөлу принципін паш етті. Декларацияға сай, заң шығару билігі Жоғ кеңеске берілді, Президент Респ басшысы болып, жоғ атқарушы билікті иеленді, ал сот билігі Жоғ Сотқа берілді; мемл/ң әлеум негізін анықтауға таптық тұрғыдан қараудан бас тартты; респ аум/да ядролық қаруды сынауды жүргізуге, қырып-жою қару/ң барлық түрі үшін сынақ полигон/ң құрылысы мен қызметіне тыйым салды. Қ қоғам/ң респ/ғы демократиялық, құқ/қ, әлеум-экон/қ ж/е мәдени қайта жаңару/ы туралы негізгі идея/ды қамтыған Декларациядан Респ/ң жаңа Конституциясын жасау басталды. Қ/ң мемл тәулсіздігін жариялау. Кеңестік жүйе/ң ауқымынан босап шыққан респ/р «кеңестік», «социалистік» деген атау/н бас тарта бастады. 1991ж желтоқсан/ң 10-ы Респ Жоғ Кеңес/ң сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Респ\н ҚР деп өзгертілді. КСРО-ң ыдырау процесін тездеткен 1991ж тамыз бүлігі 1991ж қазанына қарай көптеген респ/ң өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991ж16 желт/да Р\ң Жоғ Қеңес/ң 7ші сессиясында «ҚР|ң Мемл тәуелсіздігі туралы» Заң қаб|ды.Осы күні Қ өз тәуелсіздігін жариялады. Қаб|н Заң б|ша Қ тәуелсіз демократиялық құқ|қ мемл ретінде анықталды. Ол өз аумағында барлық өкімет билігін толығынан қолд|ы ішкі ж\е сыртқы саясатты өз бетінше жүргізеді, респ барлық мемл мен халықаралық құқық принципі нег\де өз қарым-қатынасын орнықтырады. ҚР\ң шекара\ы біртұтас бөлінбейді ж\не оған қол сұғуға болмайды. ҚР\ң ж\е оның атқарушы өкіметінің басшысы Президент б.т. Қ мемл/к тәуелсіздігінің жариялануы еліміз тарих\ғы аса ірі маңызы бар оқиға б.т.

141.Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері: Қаз-ң тәуелсіз мемл.т б.п қалыптасуы кезек күттірмейтін міндет ретінде о.ң мем.к рәміз/рін қабылдауды талап етті.1992 ж.4 маусымда Жоғ.Кеңес.ң сессиясы республика.ң жаңа мемл.к Туы мен Елтаңбасын бекітті. Сол ж.ғы 11 желтоқсанда Рес.ка Әнұран.ң жаңа мәтіні қабылданды.1936 ж.бекітілген Қаз.КСР-і.ң мемл.к туы мен елтаңбасында Кеңес елі.ң идеология.қ бағытын (тап күресі, «кеңес» халқы.ң бірлігі, коммунизм идеясын дүние жүзіне тарату) бейнелеген ж.е респу.ң этника.қ-мәдени ерекшелігін ескермеген рәміз.р енгізілген еді. ҚР Президент-ң “Қ Р-ң Мемле-к рәмiз-рi туралы” конст.қ заң күшi бар Жарлығымен (24.1.1996) белгiленген. Қ Р.ң Мемл.к Туы – мемл.к негізгі рәміз/р.ң бірі. Ту.ң орт. арайлы күн, күн.ң аст.қалықтаған қыран бейнеленген. Тік бұрышты көгілдір мата.ң ағаш сабына бекітілген тұсында ұлт.қ ою/мен кестеленген тік жолақ өрнектелген. Ту.ң ені ұзындығы.ң жартысына тең. Бірыңғай көгілдір түс төбедегі бұлтсыз ашық аспан.ң биік күмбезін елестетеді ж.е Қаз.н халқ.ң бірлік, ынтымақ жолына адалдығын аңғартады. Күн - уақыт, замана бейнесі. Ұлан-байтақ кеңістікте қалыктаған қыран ҚР-ң еркіндік сүйгіш аскақ рухын, қаз.халқ.ң жан дүниесі.ң кеңдігін паш етед. ҚР мемл.к туы.ң авторы — суретшi Шәкен Ниязбеков.ҚР.ң Мемл.к Елтаңбасы.ң негізі - шаңырақ. Ол елтаңба.ң жүрегі. Шаңырақ – мемл.ң түп негізі – отбасы.ң бейнесі. Шаңырақ - күн шеңбері. Айналған күн шеңбер.ң қозғалыстағы суреті іспетті. Шаңырақ - киіз үй.ң күмбезі көшпелі түркі/ үшін үй.ң, ошақ.ң, отбасы.ң бейнесі. Тұлпар - дала дүлдүлі, ер-азамат.ң сәйгүлігі. Ол жеңіске деген жасымас жігер.ң, қажымас қайрат.ң, қажыр.ң, тәуелсізд.ке ұмтылған құлшыныс.ң бейнесі. Қанатты тұлпар уақыт пен кеңістікті біріктіреді. Ол - өлмес өмір.ң бейнесі.5бұрышты жұлдыз герб.ң тәжі іспетті.ҚР.ң Елтаңбасы.ң автор/ы - Ж. Мәлібеков пен Ш. Уәлиханов.Мемл.к Ту мен Елтанба жөніндегі арнайы заңда ҚР.ң азамат/ы және Рес-ка аумағындағы басқа да азамат/ Ту мен Елтаңбаны құрметтеуге міндетті екендігі атап көрсетілді. 1992ж.маусымда «ҚР Әнұран.ң музыка,қ редакциясы туралы» Заң, кейіннен - әнұран мәтіні қабылданды.Ал 2006ж.қабылданған қаз.әнұран сөз.ң автор/ы Жұмекен Нәжімеденов пен Нұрсұлтан Назарбаев. Әнін жазған Шәмші Қалдаяқов. Халық арасында ыстық ықыласқа, сүйіспеншілікке бөленген Шәмші.ң «Мен.ң Қаз.м» әні XX ғ.ң орт.да, Хрущевт.ң әкімші.к реформа/ры кезінде шыққан. Бұл ән Қаз.н тұтас ел ж.е жер.ң бір шөкімін де өзгеге бермейді деген өжет дауылпаз ұран. «Менің Қаз.м» ән.ң рухы жаңа заманда Жаңа Қаз.нды орнатып жатқан халқымыз.ң рухани талап-тілегіне толық сай келеді.ҚР.ң Мем.к Әнұраны – ҚР.ң мемл.к негізгі рәміз/і.ң бірі. Әнұран салтанатты рәсім/де, мемл.к орган./ өткізетін өзге де шара/ға байланысты орындалады.Ел рәміздерін қабылдау - аса маңызды тарихи оқиға болды. Көп жыл/ бойы Қаз.н өзі.ң ішкі ж.е сырт. саясатын анықтау мүмкіндігінен айырылған еді. Енді жаңа рәміз/ді қабылдау тарихи сахнаға жаңа мемл.ң, жаңа бейбітшілік сүйгіш держава.ң шығуын білдірді.

142. Тәуелсіз Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясы. Тәуелсіз Қаз.ң алғашқы Конституциясы Қаз.ң Жоғары Кеңесінің IX сессиясында 1993ж 28 қаңтардағы XII шақырылымында қабылданды. Осыдан кейін Қаз.ң сыртқы ел/мен қатынасы күшейді. Құрылымы преамбуладан, 4 бөлім, 21 тарау ж/е 131 баптан тұрады. Конституция мемл.к тәуелсіздік алған күнінен бастап көптеген құқықтық норма/ды қамтыды: халық тәуелсіздігі, мемл.ң тәуелсіздігі, билікті бөлу қағидат/ы, қазақ тілін мемл.к тіл ретінде мойындау, Президентті мемл. басшысы ретінде мойындау, сот орган/ы —Жоғ, Конституциялық ж/е Жоғары Арбитраждық сот ж/е басқа/. 1993ж Конституцияның негізіне парламенттік респ. моделі жатады. Құқықтық жүйедегі барлық заң/ осы Конституцияға сәйкес қабылдан­ба­са, бұл сәйкессіздік қоғамның дамуына кедергі келтіреді. Алғашқы Конституция болғандықтан оны талқылау кезіндегі халықтың ынта-жігері ерекше болды. Солай болса-дағы құжатта кеткен кемшілік/ қолдана бастағаннан-ақ көзге түсті. Онда ескі қоғамның ереже/і орын алып, олар кеңестік дем.қ қағид/ға негізделгендіктен, біз­дің жаңа қоғамымыздың өмір талабына жауап бере алмады. Алғашқы Конститу­цияда адамның құқық/ы, бостан­дық­/ы, оларды жүзеге асыру қағида/ы, атқару билігін жүзеге асыру нысан/ы, басқару саласындағы дем.қ институт.ң қызметі жете көрсе­тілмеген болып шықты. 1990ж 25 қазанда қабылданған ҚР.ң Егемендігі туралы декларацияда айтылған биліктің 3саласы: басқару, сот билігі, заң шы­ғару билік/ң атқаратын рөл/і бұл Конституцияда нақтыланбай қалды. Осылайша, 1993ж Конституция өмір талабына сай келмегендіктен, Елбасы Н.Назарбаев жаңа Конституция қабылдау керектігі жөнінде ұсыныс жасады. 143.1995 ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы және қос палаталы парламентке сайлау. 1995ж 30 тамызда респ-қ референдумда қабылданған ҚР-ның Консти-а сәйкес ҚР-ның қос палаталы Парл-і заң шығару қызметін жүзеге асыратын Респ-ң ең жоғары өкілді органы болып табылады. ҚР Парл-ң ұйымдастырылуы мен қызметі, оның депутат/ның құқықтық жағдайы Конституциямен, «ҚР-ның Парл-і және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Конст-қ заңмен және басқа да заңнамалық акті/мен айқындалады. Парл-ң өкілеттігі бірінші сессиясы ашылған сәттен басталып, жаңа сайланған Парл-ң 1ші сессиясы жұмысқа кіріскен кезден аяқталады. Парл-ң өкілеттік мерзімі кезекті сайланымдағы Мәжіліс депут/ының өкілеттік мерзімімен айқындалады. Парл-ң өкілеттігі ҚР-ның Конст-а көзделген жағдайларда және тәртіппен ғана мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін. Парл-т тұрақты негізде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады. Сенат әр облыстан, респ-қ маңызы бар қаладан және ҚР-ның астанасынан 2 адамнан, тиісінше облыстық, респ-қ маңызы бар қаланың және респ-а астанасының барлық өкілді орган/ы депутат/ның бірлескен отырысында сайланатын депутат/дан құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдде/інің білдірілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, оның 15 депутатын Респ-а През.і тағайындайды. Сайланған Сенат депутат/ның жартысы әрбір үш жыл сайын қайта сайланып отырады. Сенат депутат/ның өкілеттік мерзімі – 6 жыл. Палатаны мем-к тілді еркін меңгерген өз депутат/ың арасынан жасырын дауыс беру арқылы Палата депутат/ы жалпы санының көпшілік дауысымен сайланған Төраға басқарады. Сенат Төрағасының қызметіне кандидатураны ҚР-ның Президенті ұсынады. Мәжіліс 107 депутаттан тұрады. Мәжілістің 98 депутаты саяси партия/дан партиялық тізім/ бойынша жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы сайланады. Мәжілістің 9 депутатын Қаз-н халқы Ассамблеясы сайлайды. Мәжіліс депутат/ның кезекті сайлауы Парл.тің жұмыс істеп тұрған сайланымы өкілеттігінің мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын өткізіледі. Мәжіліс депутат/ның өкілеттік мерзімі – 5 жыл. Палатаны мем-к тілді еркін меңгерген өз депутат/ның арасынан Палата депутат/ы жалпы санының көпшілік даусымен жасырын дауыс беру арқылы Мәжіліс сайлаған Төраға басқарады. Мәжіліс Төрағасының қызметіне кандидатура/ды Палатаның депутат/ы ұсынады.

144. Қазақстан Республикасындағы қоғамдық қозғалыстар мен ұйымдар.1989ж – Қаз.ң Жоғ.және жерг.ті Кеңес.ң сайлауы өтті.Алғаш рет балама кандидат.ң дауысқа түсуі жүргізілді.1990ж партия.ң барлық іске араласуына шек қойыла бастады.Кеңестер алғаш рет ө.ң төл іс.мен айн.ты. заң шың.д.1980ж соңында қозғалыс/ мен саяси бірлестік/ пайда бола бастады.1989ж 28 акпан –«Невада –Семей»антиядролық,экоогиялық қозғ.сы құрылды.Жетекшісі:О.Сулейменов.Максаты:Семей яд.қ полигонын жабу.»5-5» формуласы б.ша әлемдегі ірі полигон.ды жою.Ядролық соғыс қаупін ыдырату.1990ж жаз – «Азат» азаматтық қозғ құр.ды.Саяси-әлеу.к максаты:егемендікті алу.жеке мем.т ретінде әлемдік қауымдастыққа ену.1990ж соңы –қоғ.қ бірлстік/ саны 100-ден асты.1991ж –маусым – «қазақ КСРндегі бірлестіктер «туралы заң қаб.ды.Рес.да коппартиялы саяси құрылым.ң негізі қалана бастады.Алматы мен Астанада 50-ден астам шетелдік елшілік ұлтаралық,халықаралық ұйым/ .ң 16 өкілдігі жумыс истеді.1992ж 2 наурыз – БҰҰ –на муше боп қабылданды. 1992ж 8шілде – Хельсинкиде Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық кеңестің актісіне қол қойды.1995ж 1 наурыз – Қазақстан халық.ң ассамблеясы құрылды.1993 ж соңы – 3 саяси партия тіркелді.Қаз. социалистік партиясы,Қаз.н Респуб.қ парт.,Халық конгрес парт,Республикада 300-ден асас қоғ.қ –саяси бірлестік.р,тіркелді.Қоғ. қозғ.р арасынан «Невада –Семей»,»Азат».»ҚХБО»танымал болды.1995ж жаз – Қаз. Демократиялық партқұр.ды.Максаты:азаматтық қоғам орнату.1998ж караша – Ак жол парт құр.1999ж – Отан парт.құр.

145. Қазақстандағы қазіргі саяси партиялар. «НҰР ОТАН» Халықтық Демократиялық Партиясы. Төраға – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Төрағаның 1-ші орынбасары - Нығматулин Нұрлан Зайроллаұлы. "НҰР ОТАН" Республикалық саяси партиясы 1999 жылғы қаңтарда құрылды, ал сол жыл-ң 12 ақпан-а Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде тіркелді. Партия мүше/інің саны 607 557 адамды құрайды.Басты мақсат/ы ретінде партия қоғамды одан әрі демократияландыруға бағытталған экономикалық және саяси реформа/дың жүзеге асуына белсенді түрде жәрдемдесу; азамат/дың өмір сүру деңгейін арттыру; әлеуметтік әділеттілікті бекіту және елдегі тұрақтылықты сақтау; ұлтаралық және конфессияаралық келісімді нығайту; азаматтардың отансүйгіштік сезімі мен ҚР-ның жан-жақты және үйлесімді дамуы үшін жауапкершілігін тәрбиелеу деп жариялады. Мәжілісте "НҰР ОТАН" парламенттік көпшілікке ие. 2007 жылы Мәжіліске сайлау қорытынды/ы бойынша партия 88.41% дауысқа ие болды. "НҰР ОТАН" партиясынан Парламенттің төменгі палатасына партиялық тізім бойынша 98 депутат сайланды.Қазақстан Коммунистік партиясы Партияның бірінші хатшысы - Алдамжаров Ғазиз Қамашұлы. Партия 1998 жылғы 27 тамызда тіркелген, 2003 жылғы 20 наурызда қайта тіркелді. ҚКП мүшелерінің саны 54 246 адамды құрайды. Республиканың барлық облыстарында партияның өз бөлімшелері бар. ҚКП мүшелері, негізінен, соғыс және еңбек ардагер/і, жұмысшы/, зейнеткер/ болып табылады. Партия өзінің негізгі мақсат/ы: республикада ғылыми социализмнің қағидат/ына негізделген, еркіндік және әлеуметтік әділеттілік қоғамын құру үшін жағдайлар жасау; коммунистік қоғамдық құрылыс құру деп есептейді. Қазақстан Патриоттары партиясыТөраға - Қасымов Ғани Есенкелдіұлы.. Партия 2000 жылғы 4 тамызда тіркелген, 2003 жылғы 21 наурызда қайта тіркеуден өтті. Партияда 172 000 адам бар. Партия мынадай мақсаттарды көздейді: Қазақстан халық/-ң ұлттық өркендеуін қалыптастыру және жүзеге асыру; құқықтық демократиялық мемлекет, нарықтық экономикасы бар азаматтық қоғам құру; қоғамның әлеуметтік белсенді бөлігін мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруда қатысуға тарту; елдің тұрақты дамуын қамтамасыз ету; адамның жоғары сапалы өмір сүруі үшін жағдайлар жасау және азамат/дың денсаулығына басым көңіл бөлу. Қазақстанның «Ақжол» Демократиялық партиясы төрағасы - Перуашев Азат Турлыбекулы Партия 2002 жылғы 3 сәуірде тіркелген. Партия мүше/-ң саны 175 862 адамды құрайды. Партияның мақсаттары: тәуелсіз, гүлденуші, демократиялық және еркін Қазақстан. Негізгі құндылық/ы: демократия, тәуелсіздік, еркіндік, әділеттілік. Партия Қазақстанды одан әрі демократияландыру бойынша ұсыным/ жасау жөніндегі келісу комиссия/-ң жұмысына белсенді араласады. Мәжілістің үшінші шақырылымында партия 1 мандатқа ие болды. 2007 жылы Мәжіліске сайлауда партия 3.09% дауыс алып, Парламентке өтпеді«Әділет» Демократиялық партиясытөрағасы - Нәрікбаев Мақсұт Сұлтанұлы.2004 жылғы 14 маусымда тіркелген. Партия мүшел/інің саны 70 000 адамды құрайды. Партия аумақтық қағидат бойынша құрылды және республиканың барлық облыстары мен Астана және Алматы қала/ында өз бөлімше/і бар. Партия Қазақстанда құқықтық демократиялық әлеуметтік мемлекет құруды, тиімді, озық және дамыған экономикалық жүйе жасауды, азаматтық қоғам қалыптастыруды өзінің басты міндеті деп есептейді. 2004 жылы Мәжіліске сайлау қорытынды/ына сай партиялық тізімдер бойынша дауыс беру кезінде партия 0.76% дауыс алды. Мәжілістің үшінші шақырылымында бір мандаттық округ бойынша сайланған бір депутаты бар. 2007 жылғы 8 шілдеде «Әділет» Демократиялық партиясының V съезінде оның Қазақстанның «АҚ ЖОЛ» Демократиялық Партиясына қосылуы туралы шешім қабылданды. 2007 жылғы 20 қазанда «Әділет» Демократиялық партиясының VI (кезектен тыс) съезінде «Әділет» ДП-ның «АҚ ЖОЛ» ҚДП-ға қосылуы туралы бұрын қабылданған шешімнің күшін жою туралы шешім қабылданды. Қазақстанның «Азат» Демократиялық партиясыТөраға - Әбілов Болат Мұқышұлы Партия «АҚ ЖОЛ» ҚДП-ның бөлінуі нәтижесінде 2005 жылғы 29 сәуірде құрылған және 2006 жылғы 17 наурызда «Нағыз АҚ ЖОЛ» атауымен тіркелген. Мүше/інің саны 97 157 адамды құрайды. Партияң барлық облыстарда, ында өз филиал/ы бар. «АЗАТ» - орташа таптың партиясы. Партия-ң мақсат/ы – демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет пен ашық қоғам құру. Тәуелсіз, гүлденуші, демократиялық, еркін Қазақстан құру үшін азамат/дың күш-жігерін шоғырландыру. 2007 жылғы 23 маусымда «Нағыз АҚ ЖОЛ» ҚДП-ның III съезінде Жалпыұлттық социал-демократиялық партияға қосылу туралы шешім қабылданды. 2007 жылғы 20 қазанда «Нағыз АҚ ЖОЛ» ҚДП-ның IV съезінде «Нағыз АҚ ЖОЛ» ҚДП-ның III съезінде бұрын қабылданған ЖСДП-ға қосылу туралы қаулысының күшін жою туралы шешім қабылданды. 2008 жылғы 29 ақпанда IV съездің екінші отырысында «Нағыз АҚ ЖОЛ» партиясын «АЗАТ» ҚДП деп қайта атау туралы шешім қабылданды, осы атаумен ол 2008 жылғы 11 сәуірде қайта тіркелді. 24 қазан 2009 жылы «Азат» ҚДП және ЖСДП Біріктіруші съезде «Азат» Жалпыұлттық социал-демократиялық партияға бірікті. Жаңартылған Жарғыға байланысты партияны басқару екі тең төрағаларға тапсырылды. Съездің делегаттарының бірауызды дауыстарымен олармен Жармахан Тұяқбай мен Болат Әбілов сайланды. Партияның Бас хатшысы болып Әміржан Қосанов сайланды. Қазақстанның социал демократиялық «Ауыд» партиясытөрағасы – Қалиев Ғани Әлімұлы.. Партия 2002 жылғы 1 наурызда тіркелген. 2003 жылғы 2 сәуірде партия қайта тіркеуден өтті. Партия мүше/інің саны 61 043 адамды құрайды. Қазақстанның барлық обл-да партияның өз құрылымдық бөлімше/і бар. Өз мақсат/ымен партия аграрлық секторды мемлекеттік реттеуді және қолдауды күшейтуді; ауыл еңбекші/інің мүдделерін қорғауды; қоғамды одан әрі демократияландыруға бағытталған экономикалық және саяси реформа/дың жүзеге асуына белсенді түрде жәрдемдесуді; нарықтық қатынас/дың негізделген нысан/ын экономиканың барлық сала/ында жүзеге асыруды; азамат/дың өмір сүру деңгейін арттыруды көздейді. 2007 жылы Мәжіліске сайлауда партия 1.51% дауыс алып, Парламентке өтпеді. «Руханият» партиясытөрағасы - Мәмбеталин Серікжан Есенғосұлы. Партия 2003 жылғы 6 қазанда тіркелген. Партия мүше/інің саны 72 000 адамды құрайды. Партия-ң филиал/ы облыс орталық/ында, жұмыс жасайды. Партияның әлеуметтік негізі - білім беру, денсаулық сақтау, ғылым және мәдениет сала/ының қызметкер/і, кәсіпкер/, студент/ және т.б. Өзінің басты міндеті экономиканы көтеру, әлеуметтік мәселе/ді шешу, адамгершілігі жоғары және рухани бай қоғамды дамыту деп есептейді. 2007 жылы Мәжіліске сайлауда партия 0.37% дауыс алып, Парламентке өтпеді. Қазақстан Коммунистік Халақ партиясыБірінші хатшысы - Косарев Владислав Борисович. 2004 жылғы 21 маусымда партия мемлекеттік тіркеуден өтті. Тіркелу сәтінде партия қатарында 90 000 адам болған. Партия қатарында жұмысшы/, студент/, зиялы қауым, зейнеткер/, кәсіпкер/ және т.б. Партия-ң саяси тұғырнамасына сай ҚКХК қызметінің негізінде қоғамдық дамудың жаңа жағдай/ына бейімделген маркстік-лениндік идеология жатыр. 2004 жылы Мәжіліске сайлаудың қорытынды/ы бойынша партия 1.98% дауыс алды. 2007 жылы Мәжіліске сайлауда партия 1.29% дауыс алып, Парламентке өтпеді. Жалпыұлттық социал демократиялық партияс (ЖСДП)Төраға: Тұяқбай Жармахан Айтбайұлы. Төрағаның орынбасары: Қосанов Әміржан Сағидрахманұлы Партия 2006 жылғы 10 қыркүйекте құрылған. 2007 жылғы 25 қаңтарда тіркелген. Мүше/інің саны - 140 000 адам. Барлық облыстарда, Астана мен Алматы қалаларында партияның өз филиалдары бар. Жалпыұлттық социал-демократиялық партия өзінің алдына демократиялық, құқықтық, әлеуметтік мемлекет, инновациялық экономика құру, жаңа гуманитарлық саясатты жүзеге асыру міндет/ін қойып отыр. Партия әлемдік социал-демократиялық қозғалыстың құндылықтарын, Еркіндік, Әділеттілік, Ынтымақтастық қағидат/ын Қазақстанның саяси тәжірибесінде жүзеге асыру бағытында дәйекті жұмыс жасауда. 2007 жылы Мәжіліске сайлауда партия 4.54% дауыс алып, Парламентке өтпеді. 24 қазан 2009 жылы «Азат» ҚДП және ЖСДП Біріктіруші съезде «Азат» Жалпыұлттық социал-демократиялық партияға бірікті. Жаңартылған Жарғыға байланысты партияны басқару екі тең төраға/ға тапсырылды.

146. Қ-танның халықаралық аймақтық ұйымдарға қатысуыҚ-тан Р-сы сыртқы саясаттағы нақты қадам-ын тек толық тәуелсіз-ке қол жеткізген 1991 ж 16 желтоқсанынан бастады.Осы кезден бастап ҚР халықаралық құқық субъектісі ретінде дүниежүзілік қатынас-р аренасына шықты. 1991 ж соңына дей-гі 2 апта-ң ішінде Қ-н т-сіздігін 18 ел таныды.Олар-ң ең алғашқы-ы Түркия, АҚШ, Қытай, Германия, Пәкстан мем-рі болды. 2,5 ғ-қ бодандық бұғауынан құтылып шыққан қазақ мем-ті дж мем-мен терезесі тең елге айн-ды. Осы кезден бастап Қ-тан дж алдында таныла бастады.Тәу-ң алғашқы жылында елімізді 108 мем-кет таныды.1992ж наурызда Қ-н дж мем-ң басын қосып, оларды жарқын идеяларға бағыттап отырған ең мәртебелі ұйым – БҰҰ-ға мүше болып қаб-ды.Нью-Йорктегі БҰҰ-ң зәулім ғимараты-ң алдындағы алаңда дж мем-мен бірге Қ-ң да аспан түстес көк жалауы желбіреп тұратын болды. Қ-тан Халықаралық қайта құру ж/е өркендеу банкіне, ХАл-қ валюта қорына, ЮНЕСКО-ға мүше болып кірді.Қ-ң жалпыадамзаттық қауымдастыққа енуіндегі үлкен қадам-ң бірі 1992 ж Финляндия-ң астанасы Хельсинкиде жасалды. 8 шілдеде мәтіні Финляндия үкіметіне сақтауға тапсырылған Еуропадағы қауіпсіздік ж/е ынтымақтастық жөніндегі кеңес-ң қорытынды актісіне бұрынғы Кеңес Одағы мен Югославия Федерациясынан тәуелсіздік алып шыққан бір топ мем-ң басшы-ымен бірге Н.Назарбаев та қол қойды.1992ж 25 мамырда Мәскеуде Ресеймен достық, ынтымақтастық ж/е өзара көмек тур шартқа қол қой-ды. Бұл құжатта екі жақты ынтымақтастыратын, экон-дан бастап әскери-саяси шара-ға дей-гі күллі мәс-р қамтылды. Бұлар-ң ішінде Қ-тан мен Ресей-ң қазіргі шекара-ң мызғымастығы тур ереже маңызды болып саналды.1991ж 21 желтоқсанда Алматыда қаб-ған декларацияда ядролық қаруға қатысты бірлескен шара-р жүргізу келісілді. Қ-тан ядролық қаруды таратпау жөніндегі ж/е су астында ядролық қаруды сынауға тыйым салу тур шарт-ға, табиғи орта-ң әскери н/е өзге ықпал ету құрал-ын дұшпандық мақ-та пайдалануға тыйым салу тур конвенцияға ден қоятындығын білдірді. ҚР-ң сыртқы саясатында Шанхай ынтымақтастығы ұйымы-ң(ШҰЫ) жұмысына қатысуы айтарлықтай орын алды.1996ж 26 сәуірде Қытай-ң Шанхай қаласында шекара-ы шектесіп жатқан 5 мем-кет – ҚР, Қырғыз Р-сы, ҚХР, РФ, Тәжікстан Р-сы басшылары-ң алғашқы кездесуі өтті. Осы форумға қатынасқан мем-ң басшы-ы кейін Мәскеуде(1997ж), Алматыда(1998ж), Бішкекте (1999ж) кездесті. Осы 5 ел-ң жалпы аумағы Жер шар-ң Еуразия бөлігі-ң 3/5 бөлігін, тұрғындар-ң үлесі дж халық-ң ¼ құрайды. Сон-тан бұл ел-ң ынт-ғы мен өңірлік саясат жүргізудегі бағ-ң осы елдер үш ғана емес, сон қат дж хал-ң тағдыры үш де маң зор. 1996 ж Шанхайда өткен алғашқы бас қосуда ортақ шекара-ға байл әскери саладағы менім мәс-і талқ-ды. Мәскеуде өткен кездесуде шекаралық ауд-ғы қарулы күштерлі қысқарту жөніндегі құжатқа қол қой-ды. 1998 ж Алматы саммитінде ШЫҰ ел-ң өазара қатынас-ындағы басым бағ-тар айқ-ып, осы ел-р ар-ғы сауда-экон-қ қат-ды теңдік ж/е өзара тиімділік негізінде дамыту мәс-і талқ-ды.Еуразиялық экон-қ қоғамдастық 2000ж-ғы 10 қазанда Астана қаласында халықаралық экон-қ ұйым ретінде Кеден одағына қатысушы мем-ң басшы-ы қол қойған Еуразиялық экон-қ қоғамдастық (бұдан әрі – ЕурАзЭҚ) құру туралы шартқа сәйкес құрылды. ЕурАзЭҚ-ты құру туралы шартта бұрын Кеден одағы және Біртұтас экон-қ кеңістік тур 1999ж-ғы [26 ақпандағы шартта айқындалған мақсат-р мен міндет-ге қол жеткізу үшін тығыз және тиімді сауда-экон-қ ынт-қ тұжырымдамасы негізге алынған. Қол жеткізілген уағдаластық-ды іске асыру-ң ұйымдастыру-құқықтық құрал-ы ж/е жасалған халықаралық шарттар-ң бір мезгілде ж/е бірдей орындалу-ң тетік-і, қабылданған шешім-ді іске асыруды бақылау жүйесін енгізу көзделген.1999 ж Назарбаев ҚХР-ң төрағасы Цзянь Цзэминмен кездесу бар-да 2 ел ар-ғы қатынас жақсы дамып келе жат-н атап өтті. Қ-тан ТМД ел-ң ар-да тауар айналысы бой Қытай үш 2-ші әріптес болып отырғаны айт-ды. Жалпы көлемі 1000 шаршы шақырым болатын даулы жер-ң 57%-ы Қ-танға, 43%-ы Қытайға жатады деп шешілді.Ел халықаралық ауқымда танылу-ң жаңа сапалық деңгейіне көтерілді. Қ-ң 2010 ж Еуропа қауіпсіздігі ж/е ынтымақтастығы ұйымына ЕҚЫҰ төрағалық етуі тур шешім қаб-ды.Осыған байл экон-қ ынтымақ-ты дамытуға, технология мен басқару тәжірибесін алып келуге, қазақстан-қ заң-ды жетілдіруге септігін тигізетін “Еуропаға жол” атты арнайы бағ-ма қаб-ды.Назарбаев былай деп айтты: “Қ-тан – ЕҚЫҰ төрағалық ететін 1-ші ТМД елі,ол-1-ші түркі елі, ол-тарихи тұрғыдан өркениетті ислам кеңістігіне жататын 1-ші елғ соңында, ол-1-ші азиялық ел. Сон-тан бұл біздің ортақ жеңісіміз .”

147.қаз ассамблиясының рөлі.К.ң егемендік алуымен байланысты халыктың рухани өмірінде мәдени жаңа процестер өрістеді. Еліміздін көп үлтты мэдениетін дамытуда 40 ұлттык мәдени орт/тар мен К. Халык/ң біріккен Ассамблеясы жұмыстар аткаруда.Білім саласындагы өзгерістер.Жоғары оку орындары (1997ж.)40-тан астам коммерциялыкЖоғары оку орындары (2000 ж. басы)100-ден астам коммерциялык Казакстанның барлык жогары жэне арнаулы орта оку орындарында казак тілінде оку бөлімдері ашылды. Соңгы жылдарыЗОО-ден астам жалпы орта білім беретін казак мектептері ашылып, олардың саны - 3,3 мыңга жетті. Респ-да:-17 ұлттілінде 100-деген мектеп;-12 тілде шығатын газеттер мен журналдар;-11 және 6 тілде хабар жүргізетін теле радио кызмет етеді.•1999 жылғы 11 маусым – Қ.Респ\ң «Білім туралы» заңыжарияланды.2000 ж-ң басында респ. б\ша 252.800 ұстаз енбек етуде. Қ. тәу\дік алуымен байл. халыкка білім беру жүйесінің халыкаралык байланысы кеңейді. Білімді мамандарды көбейту максатында жастарды шетелдердің беделді оку орындарына жіберу өзекті сипат ала бастады.•1993 жылғы 5 караша - Президенттің«Болашак» атты 250 халыкаралыкстипендиясы белгіленді.

148. Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін құру және модернизациялау. Осыдан 18 жыл бұрын Елбасы Жарлығымен енді ғана тәуелсіздік алған еліміздің Қарулы Күш/і құрылды. Осы қысқа мерзім ішінде Жоғарғы Бас қолбас­шы­мыз­дың дана саясатының, халықтың өз еркіндігі мен тәуелсіздігін сақтап қалуға деген ниетінің арқасында қазақ халқының тарихында тұңғыш рет тұрақты әскер құрылды. Ол еге­мен елімізбен бірге өсіп, заман талабына сай жарақтанып, бүгінде қазіргі заманның кез келген қауіп-қатеріне жауап беретін жинақы да ұтқыр армияға айналды. ТМД ел/ң ішінде Қаз.ң әскери қызметші/і әлеу­мет­тік жағынан ең жақсы қорғалған болып саналады. Отан қорғаушы/ ше­бер­лі­к­/н ж­ылдан жылға арттырып, әртүрлі халықаралық жаттығу/да жоғары жауынгерлік даярлық/н көрсетуде. Мықты ел/ң әскер­лерімен тең екенін айғақтап, басым­дық/н дәлелдеуде. Шынымен де, адамзат тарихы, тіпті, өзіміз қазір бастан өткеріп отырған таяу тарих та, өзге ел/дегі жақында болған оқиға/ да кез келген ел армиясының, Қару­лы Күш/ң тәуелсіздікті, мемлекеттілік пен конституциялық құрылысты қорғаудағы негізгі тірек екенін көрсетіп берді. Сондықтан да ел Президентінің 1992ж 7 мамырында “ҚР.ң Қарулы Күш/н құру туралы” Жарлыққа қол қоюы жаңа Қаз.ң мемлекеттілігін рәсімдеудегі өзекті саты болды. Қаз.да әскери құрылыста жеткілікті тәжірибесі бар әскери маман/ санының шектеулі болуы да алға қойған міндет/ге жетуді күрделендіре түсті. Сол уақыт/да Қаз.да қызмет еткен гене­рал/ мен офицер/ден шынайы патриот/ іріктеп алынып, тұңғыш әскери басшылық қалыптасты­рылды. Қаз.н армиясының қалыпта­суы­ның бастауында тұрған/ң ішінен 3әскери қолбасшы біздің мемлекетіміздің жоғары наградасы – Халық Қаһарманы атағына ие болды. Олар алғашқы Қорғаныс министрі, Кең Од.ң Баты­ры, әскери буын сабақтастығын бейнелеген, тағдыры аңызға айнал­ған адам – армия генералы Нұр­ма­ғамбетов, сондай-ақ армия генера­лы Алтынбаев ж/е генерал-лейтенант Ертаев. Елдің әскери қауіпсіздігін қам­тамасыз етудің құқықтық базасы жасалды. Қарулы Күш/ң офи­церлік діңгегі қалыптасып, нығая түсті. Бүгінде 2007ж 3-ші Доктринаға сәйкес біздің армия алдында жүйелі модернизациялау мен бәсекеге қабілеттілікті арттыру міндеті тұр. Қазіргі жағдайда Қарулы Күш/ң әскери дайындығы мен қабілеттілігінің 1-кезекте соғысты жүргізудің құралы ретінде емес, оның алдын алудың маңызды алғышарты ретіндегі маңызы жоғары. Бүгінгі кезеңде армияны қазіргі заманғы ұрыс жағдай/на барынша жақындату жүйесіне көшіруге әзірлік жұмыс/ы жүргізіліп жатыр. Міне, сондықтан қазіргі таңда әскер/ң оқу-тәжірибесін жетілдірудің басты тетігі жедел әскери дайындықты орындау міндетін жүзеге асыру болып табылады. Армияның бейбіт кезең/дегі әскери дайындығы жаттығу/да шыңдалатыны белгілі. Соңғы кез/і біздің әскер/міздің мүм­кіндік/і мен олардың нақты ұрыс жағдай/на барынша жақын­да­тылған уақыт/дағы іс-қимыл­/ға дайындық/ы түрлі ауқым­дағы жаттығу/да ұдайы тексеріліп келеді. Олардың ішіндегі аса ма­ңызды/ы – “Әскери достастық”, “Әуе күш/і”, “Дала қыраны”. Өткен жылы ТМД-дағы аса ірі ауқымдағы жаттығу/ң бірі – “Өзара іс-қимыл – 2009” жатты­ғу/ы өткізілді. Оларға әскер­/ң барлық тек/і мен түр/і, арнайы бөлімше/ мен құрама/ тартылды. Бұл жаттығу/да қазақстандық әскери қызметші/ мен техни­ка/ оның негізін ғана құрап қойған жоқ, өз/ң жоғары кәсіби дайындық/н көрсете білді. Бұған жаттығу/ға қатысқан ҰҚШҰ-ға мүше 6 мемл.т бас­шы/ы, қорғаныс ведомство­/ң жетекші/і мен әскери маман/ы нақпа-нақ көз жеткізді. Біздің әскеріміз туралы жақын­да шетел сарапшы/ы берген қо­рытынды: “Қаз.ң Қарулы Күш/і бүгінде посткеңестік кеңістіктегі мемл.т/ әскер/ң жетекші үштігіне кіреді ж/е де Орт Азия өңірінде үздігі болып табылады”. Қарулы Күш/міздің алдына қорғаныстық-өндірістік кешенді қалыптастыруға бақылау жасау жолымен оларға барынша мол ықпал ету міндеті қойылған. Тұтастай алғанда, әскер қазақ­стандық мазмұнның үлесін артты­ратын болады. Ал бұл өз кезегінде елімізді индустриялық-инновация­лық дамытудың ажырағысыз бөл­шегіне айналады. Қаз.н армиясы экон.ң индустриялық секторы локо­мотив/ң бірі болуға дайын ж/е болады да. Президенттің Қаз.н хал­қы­на Жолдауында адам капиталын инвестициялауға ерекше назар аударылған. Қарулы Күш/ үшін бұл бағытты мына міндет/ ас­тарында қарастырған жөн: 1-шіден, әскери білім мен әскери ғылым жүйесін жетілдіру; 2-шіден, әлеу.к қам­сыздандыруды нығайту; 3-шіден, идеологиялық жұ­мыс­/ң тиімді жүйе/н құру. Қазіргі заманғы әскер құру – бұл техника/ мен қару-жарақ­/ды модернизациялау ғана емес, 1-кезекте кәсіби армияның іргетасы – әскери кадр/ң жаңа генерациясын тәрбиелеу. Әрине, олардың қалыптасуына көптеген офицер/, генерал/ мен жетекші/, бүкіл Қазақстан қоғамы атсалысты.

149.Астана – Қазақстан Республикасының астанасы:Астана (1998 ж.ң 6 мамырына дейін - Ақмола) ҚР През.ң 1997 ж.20 қазандағы Жарлығымен ж.е ҚР Парламент.ң мақұлдауымен 1997 ж.10 желтоқсаннан бастап ҚР.ң астанасы болып жарияланды.Қ.ң жаңа елордасы – Астана.ң халықарал.қ тұсаукесері 1998 ж.10 маусымда өткізілді.1920 ж.н бастап Қаз.н.ң тұңғыш астанасы Орынбор қаласы (қаз.Ресей Феде.дағы) б.ды.1925 ж.Қ.ң астанасы Қызылорда қаласына көшірілді.Түрксіб құрылысы астананы Алматыға көшіруде басты себеп болды. Бұл заң жүзінде 1927 ж.3 сәуірде, іс жүзінде 1929 ж.жүзеге асырылды.АСТАНА – ҚР.ң елордасы.Астана.ң аумағы 710,2 шаршы км, тұрғын/р.ң саны 2007 ж.1 маусымында – 584,8 мың адамды құрады.Астана халықаралық іскерлік ж.е мәдени орт.ққа айналып келеді. Қалада әкімшілік, іскерлік, әлеуметтік-мәдени, ғылыми-білім беру ж.е бизнес-орт.қ/р.ң, тұрғын үй кешен/р.ң, алд.қатарлы мемл/р астана/ры.ң стандарт/рына сай келетін елордал.қ инфрақұрылым нысан.ң құрылысы жанданып, бой көтерілуде. Әкімшілік орт.қ аймағында ҚР Президент.ң резиденциясы, ҚР Парламенті мен Үкіметі.ң ғимарат/ры орн. Елорда.ң іскерлік орт.ғында кеңсе.р мен компания/, сауда орталық/ры, мейманхана/, ал әлеуметтік-мәдени орталығында театр/, мұражай/, демалыс орын/ы, спорт зал/ы, ойын-сауық орт.қ/ры орн.ды.Астанадағы терең әрі кең көлемді өзгеріс/ әлем.к ұйымд/ назарынан тыс қалмады. 1999 ж.шілде айында елордамыз ЮНЕСКО-ң «Әлем қаласы» сыйлығына ие болды. 2003 ж.әлем.к«Moodys Investors Service» рейтингтік агенттігі қаламыз.ң кредит.к рейтингісін Ва3 –тен (тұрақты) Ва1 –ге (оң) дейін, 1-ден 2деңгейге көтерді.Бүгінде елордамызды Мәскеу, Минск, Киев, Кишинев, Ташкент, Рига, Тбилиси, Баку, Каир, Исламабад, Берлин, Будапешт, Варшава, Вильнюс, Анкара, Гданьск, (Польша), Ушак (Түркия) , Бангкок (Таиланд), Сеул (Корей Республикасы), Амман (Иорданиялық Хашимит Корольдығы) секілді әлем.ң 20қаласымен дос.қ ж.е бауырлас.қ қарым-қатынас/ тығыз байланыстырады.2000 ж.бастап, Қ.н елордасы Астана Мәскеу, Минск, Бішкек ж.е т.б. ЕурАзЭҚтің ірі қала/ы мүшелік ететін, әлеуметтік ж.е іскерлік қатынас саласында беделді ұйым болып табылатын Астана/ мен ірі қала/ халықаралық Ассемблеясына (ХҚА) мүше б.ды.Қалажөнінде жалпы мәлімет/:Құрылған ж– 1832 ж.Теміржол бекеті.ң атауы – Астана станциясы.1961 ж дейін – Акмола қаласы.1961 ж.дан 1992 ж.ға дейін – Целиноград қаласы.1993 ж.дан 1998 ж.ға дейін – Ақмола қаласы.1997 ж.ғы 20 қазандағы ҚР Прези.ң Жарлығымен Ақмола қаласы ҚР.ң астанасы болып жарияланды.1998 ж.6 мамырдағы ҚР Прези.ң Жарлығымен Ақмола қаласы.ң атауы Астана болып өзгертілді.ҚР Пр.ң Жарлығы. Ақмола қаласын ҚР-ң астанасы деп жариялау туралы. "ҚР.ң астанасы туралы" ҚР През.ң 1995 ж.ғы 15 қыркүйектегi Заң күшi бар Жарлығына, "ҚР.ң астанасын көшiру туралы" ҚР Жоғ.Кеңес.ң 1994 ж.ғы 6 шiлдедегi N 106 қаулысына сәйкес қаулы етемiн: 1. Ақмола қаласы 1997 ж.ғы 10 желтоқсаннан бастап ҚР.ң астанасы болып жариялансын. 2. Ақмола қаласы.ң Қ.Р.ң астанасы ретiнде ресми тұсаукесерi 1998 ж.10 маусымда өткiзiлсiн. 3. ҚР.ң Үкiметi, ҚР П.ң Iс Басқармасы, Жоғ.ж.е орт.қ мемл.к орган/ды Ақмола қаласына көшiру жөнiндегi мемл.к комиссия осы Жарлық.ң орындалуын қамтамасыз ететiн болсын. 4. Осы Жарлық жарияланған сәтiнен бастап күшiне енедi.ҚР П. Н.Назарбаев .Алматы, 1997 жылғы 20 қазан .N 3700

150. Қазақстанның ЕҚЫҰ-дағы төрағалығы. ЕҚЫҰ-ның 2010 жылы желтоқсанда Астана қаласында өткен Саммиті және оның маңызы. Қаз.дық төрағалықтың бары­сында негізгі күш-жігер посткеңестік кеңістіктегі «сүрленіп қалған» д.а-тын дау-жанжал/ды реттеуге бағытталды. Осы орайда Н.Ә.Назарбаев Таулы Қа­ра­бақ жанжалына байланысты Әзірбайжан және Армения президент/мен, сондай-ақ Приднестровье мәселесі бой/ша РФ.ң, Украина мен ЕО-ның пре­зидент/мен келіссөз/ ұйым­дас­тыр­ды, солардың барысында осы/ды реттеу жөніндегі келіссөз/ді қалпына келтіруге қатысты екіжақты маңызды келісім/ге қол жеткізілді. Қаз.н басшысының Қырғ.н бой/ша арнаулы өкіл тағайындауы ж/е қырғыз халқына гу­мани­тарлық көмек көрсету жөнінде кешенді іс-ша­ра­/ ұсынуға бастамашылық таны­туы әлем­дік қауымдастықтың жоғ баға­сын алды. Осындай жағдайда ЕҚЫҰ-ның саммитін өткізу жөнінде біздің еліміз ұсынған бастаманы толық қолдаған ЕҚЫҰ-ға мүше ел/дің басым көпшілігінің көзқарасы мейлінше заңды әрі күтілгендей болып шықты. Н.Ә.Назарбаев Қаз.н ЕҚЫҰ төрағасы лауазымына кіріскеннен кейін бірден-ақ ал­ғаш­қы міндет/дің бірі ретінде ЕҚЫҰ сам­митін өткізу мәселесін қойды. 2010ж 29 қаң­тардағы Қаз.н халқына арнаған «Жа­ңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қаз.ң жаңа мүмкіндік/і» д.а-тын Жол­дауында Президент осы орайда: «Мен саммитте ЕҚЫҰ жауапкершілігі ай­ма­ғындағы қауіпсіздіктің көкейкесті проб­ле­ма­/н, Ауғанстандағы жағдайды ж/е төзім­ді­лік мәселе/н талқылауды ұсындым. Біз­дің ЕҚЫҰ-дағы төрағалығымыз бүкіл әлем ха­лық/ң қауіпсіздігін дамыту мен өр­кендетуге бағытталатын болады», деп мә­лімдеді. 1-2 желтоқсанда болып өткен ЕҚЫҰ-ның Астана саммиті 56 мүше мемл/ мен БҰҰ-ны, НАТО-ны, ТМД-ны, т.б./ды қоса алғанда, ұйымның 12 серіктес мемл/нен 2,5 мыңға тарта делегат­/­ды жинады. Оның жұмысын көрсетуге әлемдік БАҚ-тың 1,5 мың өкіл/і келді. Еліміздің Еуропадағы қауіп­сіздік ж/е ынтымақтастық ұйымындағы төр­ағалығы Қаз.ң тәуелсіздік жыл­/ғы табыс/ң танылуын нақты әйгілеген әрі оның халықаралық беделін едәуір арттырған ірі дипл.қ жеңіс болғандығын айта кету к.к. Астанада ЕҚЫҰ Саммитін өткізу туралы бастаманың негізінде бірқатар аспекті/:1) ХХІғ Ұйым бүкіл Еуразияда, 4мұхит жағасын шайып жатқан – Атлант м.нан Тынық м.қа, Солт мұзды м.тан Үнді м.на дейінгі кеңістікте жаңа ауқымды қауіпсіздік жүйесін құру үшін өзінің бұ­рынғы барлық тәжірибесін пайдалануы тиіс деген терең се­німділік. 2) ЕҚЫҰ-ны дағдарысты жағ­дайдан алып шығу маңызды болды. 1999ж Ыстамбұл саммитінен соң Ұйым жедел жүрген жаһандық өзгеріс/ң тасасында қалды. Қауіпсіздіктің жаңа сынақ/ы мен қатер/ң бастау/ы – халықаралық терроризм, есірткі саудасы, трансшекаралық қылмыс пен заңсыз миграция – Еуропа шекарасынан әлдеқайда алысқа кетті. ЕҚЫҰ-ға қатысушы ел/ арасында қауіпсіздіктің әскери, гуманит.қ ж/е экол.қ өлшем/і мәселе/н түпкілікті түсінуде түрлі көзқарас/ көрініс берді. 3) ЕҚЫҰ ел/і көшбасшы­/ы арасындағы тікелей үнқатысудың құндылығы мен ұтымдылығын қалпына келтіру к.к болды. Кейбір қатысушы ел/де Ұйым саммиті алаң/ында бір-бірімен еш жүздеспеген саяси көшбасшы/ң тұтас бір буыны ауысып үлгерді. ЕҚЫҰ-ның «Қауіпсіздік қоғамдастығы жолында» атты Астана Декларациясының тарихи құн­дылығы:1) Ұйымның негізіне алынған қағидат/ң көкейкестілігі ж/е барлық 56 қатысушы мемл.ң Хельсинки Қорытынды актісінен, Париж Хартиясынан, Еуропа Қауіпсіздігі хартиясынан бастап ж/е оның шеңберінде қабылданған басқа құжат/ға деген бұлжымас ұстаны­мы расталды. 2) ЕҚЫҰ кеңіс­тігін­дегі қауіпсіздік көрші өңір/дегі, Жерорта теңізі мен Азиядағы қауіп­сіздікпен тығыз байл.ты екендігі Астана Декларациясында ерекше атап көрсет.н. Онда ЕҚЫҰ-ның жаңа жүзжылдықтағы басты бағдары ретінде Еуроатлантикалық ж/е Еуразиялық қоғамдастықтағы ортақ ж/е бөлінбейтін қауіпсіздікті құру мақсаты қойылған. 3) құжатта ЕҚЫҰ-ны нығай­туға, оның ХХІғ қауіп-қатер/не тиісінше ж/е ықпалды жауап беру қабі­летін күшейтуге бағытталған барлық бастама/ бар. ЕҚЫҰ-ның Астанада өткен Саммитінің Қаз.ға тигізген оң ықпалы: Ол біздің халқымызды топтастырды, аса зор күрделі міндет/ді шешу ж/е ең жоғ мақсат/ға жету қа­білетіне деген сенімді нығайтты. Біз әлемдік қоғамдастық алдында жауапты, бейбітшілікті, тұрақтылық пен қауіпсіздікті нығайтуда тиянақты әрі белсенді екенімізді көрсеттік.

151.Қазіргі Қазақстанның сыртқысаяси басым бағыттары.Қаз-ң сыртқы саясаты әуел бастан ұлттық мазмұндағы берік мем-к құру және әлеу.к-экон.қ реформа/ды жүзеге асыру үшін барынша қолайлы жағдай жасаудың парасатты да мәуелі мақсатын көздеді.Тәуелсіздігінің 20 жылы ішінде Пр.т Н.Назарбаевтың сарабдал саясаты арқасында Қаз-н толыққанды мем-і құрудың қиын да күрделі жол/ынан лайықты табыспен, биік абыроймен өтті. Ресей Фед-н одақтастық қатынас/ды терең экон.қ интеграция процес/і негізінде дамыту - біздің сыртқы саясатымыздың аса маңызды бағыты болып қалуда. Кең көлемді ықпалдастық, көп миллиардты сауда айналымы, және жүзеге асырылған Кеден Одағы екі ел ынтымақтастығының күретамыры болып табылады. Біздің шығ-ы алып көршіміз – ҚХР-мен тату көршілік және достық қатынас/ды нығайту ерекше маңызға ие. Бүгін екі жақты ықпалдастықтың даму қарқыны және жоғары деңгейлі тұрақты байланыс/ арқасында Астана мен Бейжің арасындағы мазмұнды стратегиялық әріптестік жан-жақты сипат алуда. Еуропа Одағымен кешенді ықпалдастық ұлттық мүдде/імізбен толығымен үйлеседі. Пр.т бастамасымен қабылданған «Еуропаға жол» мем.к бағдарламасы шеңберінде бірқатар жаңа жобалар жүзеге асырылып, Қаз-ң «Кәрі құрлықтың» жетекші мем.т/імен ынтымақтастық деңгейі стратегиялық әріптестік дәрежесіне жоғарылады. 5 жылдан бері Еуроодақ еліміздің басты сауда және инвестициялық серіктесі болып табылады. Еуропа Одағы мен Қаз-н арасындағы тең құқықтық және прагматизм қағидат/ын қамтитын жаңа негізгі Келісімді жасау жұмысы басталды. Қаз-н мен АҚШ арасындағы екі жақты қатынас/ серпінді дамып, Вашингтон үшін Астана Орт Азиядағы ең сенімді және әлеуеті зор әріптеске айналғаны ресми танылды. Орт Азия мем-н жан-жақты байланыс/ды нығайту Қаз-ң барынша маңызды басымдығы ретінде сақталуда. Осы аймақта бейбітшілік пен қауіпсіздіктің орнауы Ауғанстандағы жағдайды қалпына келтіруге тікелей байланысты екені сөзсіз. Ұлт/ қоғамдастығының жауапты мүшесі ретінде Қаз-н Ауған еліндегі жағдайды реттеу жолындағы барлық халықаралық күш-жігерді іс жүзінде қолдайды. Бауырлас түркітілдес ел/мен ортақ тамыр/ымызға негізделген баршаға тиімді экон.қ қатынас/ды дамытуға мүдделіміз. Мұсылман әлемімен жақындаса отырып, Азия, Африка, Латын Америкасы мем./імен байланыстарымызды нығайтуды да назарымыздан тыс қалдырмаймыз.

152. Қазіргі кездегі Қазақстан – Ресей қарым қатынастары. 1992ж 25мамыр – Мәскеуде Қаз.н –Ресей арасында достық ,ынтымактастык және өзара көмек туралы шарт каб.ды.Қаз.н мен Р.ң қазіргі шекара.ң мызғымастығы тур ереже ең маңызды бөлігі болды. 1995ж 20кантар – Қаз.н мен Рес. Ынт.ғын кенейту тур. Декларация каб.ды.1996ж 27 сәуір – Алматыда Қаз.н мен Рес.ң бірлескен Декларациясына қол қойды.Маңызы:екі ел арасындағы егемендік пен тәуелсіздікті құрметтеу.Аумақтық тұтастық пенбір-бірінің ішкі істерне араласпау ұстанымдарын сақтау.1998ж 6 шілде – Мәскеуде 21 ғасырға бағдарланған «Мәңгі достык пен ынтымактастык туралы» Декларация жарияланды.Нәтижесі: Каспий тенізі құқықтық мәртебесі проблемасын шешуді алға қойды.каржылык өзара келіспеушілік/ді реттеуді шешті.Байқоңыр ғарыш орталығын бірлесіп пайдалану мәселесі қарастырылды.Ресей өңірлерімен әріптестік мұнай­лы өңірде өндірілетін отандық өнім/дің сапасын көтеріп, бәсекелестікке қабі­леттілігін арттырды. Сонымен бірге ежел­гі көршінің көптеген өңір/імен әр салада жасалған байланыс сыртқы сауда айналымын жаңа белес/ге көтерді. Екі ел ара.ғы баянды бай­ла­ныс/ң бастауын Қаз.н-Ресей басшы/ы салып берді. Қаз.н Рес.ң Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың әуелі Ресейдегі Қаз.н, сонан соң Қаз.ндағы Ресей жылын өткізуге ұйытқы болуы екі ел достығын одан әрі дамыта түсті. Жыл өткен сайын Қаз.н мен Ресей ара.ғы байл.с экономи­ка­лық, әлеуметтік салаларымызды, мәде­ни, рухани өмірімізді жан-жақты қам­тып, өзгеше мазмұн алып келе жатқанын айқын сезініп отырмыз. Оның өзі, түптеп келгенде, бауырлас халық/ң өзара мәңгі достығын одан әрі тереңдете түсеріне дау жоқ... Оның үстіне, Ресейде бір мил­лионнан астам қандас/ң тұра­тынын ескерсек, мұндай шара/ң маңызы тіпті арта түседі. Жалпы Қаз.н мен Рес.ң бір-бірімен ынтымақтастық байл.ң тамыры тым те­реңде жатыр. Екі ел.ң ежелден қалыптасқан көршілік хақы өз алдына, тәуелсіздік желісі тарты­лы­сымен, 1992 жылғы 25 ма­мырда Қаз.н Рес.сы мен Ресей Фед.сы ара­.ғы өзара достық пен ынты­мақ.қ, сонымен бірге бір-біріне көмек беру жөнінде келісімге қол қойылған. Ежелгі көрші мем­ле­кет/ң дипломатиялық қарым-қатынасы да сол жылдың қазан айы­нан тамыр тартады. Содан бергі 20 жылға жуықтаған кезең­де Қаз.н-Ресей қарым-қаты­насы биік деңгейге көтерілді. Эко­номиканың барлық дерлік са­ла­сында, соның ішінде мұнай-газ өнеркәсібі, отын-энерге­ти­ка­сы, ғарыш, банк секторын дамы­ту секілді жетекші сала/ды өр­кендетуге басым бағыт беріліп келеді. Кезінде Қаз.ң Ресейдегі, Рес.ң Қаз.ндағы жылы өткізілді. Экон.қ, әріп­тестік, іскерлік байл.ң буынын бекіте түсу мақ­са­тында үкіметаралық комиссиялар жұмыс жасайды. Бұл күн/і екі елдің ара­сын­да шешімін таппайтын мәселе жоқ деуге негіз бар. Бұрын, әсі­ресе, екі мемлекеттің шекаралас өңірлерінде кездесетін транс­ше­ка­ралық мәселе/ді оң шешуге батыл қадам/ жасалды. Осы орайда Қаз/н мен Ресей пре­зидент/ң қатысуымен жыл сайын шекаралас өңір/ң ын­ты­мақтастық форумы өтеді. Бұл форумды өткізудің өзіндік ма­ңызы айрықша. Алдымен, әрине, Қаз.н-Ресей ара.ғы стра­тегиялық әріптестікті одан әрі тереңдету болса, екіншіден, шекаралас өңір/ң сауда-эконо­микалық байл.н жетілдіру. Үшіншіден, трансшекаралық жо­ба.ды бірігіп іске асыру, сон­дай-ақ шекаралас өңір/ ара­сын­дағы тікелей тасымал бағы­тын қалыптастыру.

153. Қаз.н ж/е Шанхай ынтымақтастық ұйымы. Қаз.н, Қырғ.н, Қытай, Ресей мен Тәжікстан басшы/ы Шекара аймағындағы әскери саладағы сенім шара/н нығайту туралы келісім мен Шекара аймағындағы әскери күш/ді өзара қысқарту туралы келісімге қол қойғаннан кейін құрылған «Шанхай бестігі» тетігінің негізінде 2001ж Шанхай ынтымақтастық ұйымы құрылды.  2002ж 7 шілдеде қабылданған ШЫҰ Хартиясына сәйкес Ұйымның негізгі мақсат/ы: өзара сенім, достық пен тату көршілікті нығайту; саяси, сауда-экон.қ, ғылыми-техникалық, мәдени, білім беру, энергетикалық, көлік, эколог.қ ж/е басқа сала/ғы ынтымақтастықты қолдау. Қазіргі кездегі ШЫҰ мүше/і: Қаз.н, Қытай, Қырғ.н, Ресей, Тәжік.н мен Өзб.н. ШЫҰ жанындағы бақылаушы статусына ие ел/: Монғолия, Үндістан, Иран және Пәкістан. 2009ж маусымда Екатеринбургте өткен саммиттте қабылданған шешім бойынша Белоруссия мен Шри-Ланка сұхбат б/ша әріптес мәртебесіне ие болды. Шанхай ынтымақтастық ұйымы – қандай да бір елге қарсы бағытталған әскери блок емес ж/е жабық альянс та емес, ол кең халықаралық ынтымақтастыққа бағытталған құрамы кеңейтілуі мүмкін ашық ұйым. ШЫҰ-ның қазіргі кездегі негізгі мақсат/ы: өңірдегі бейбітшілікті, тұрақтылық мен қауіпсіздікті қолдау, сауда-экон.ық ынтымақтастықты дамыту.ШЫҰ жоғары органы ШЫҰ-ға мүше мемлекет/дің мемлекет басшы/ының кеңесі болып табылады. Кеңес басымдылық/ды белгілеп, Ұйым қызметінің негізгі бағыт/н айқындайды, оның ішкі құрылымы мен жұмыс істеу негізгі мәселе/н шешеді, басқа мем.т/мен және халықаралық ұйым/мен қарым-қатынасын реттейді, сонымен қатар халықаралық өзекті мәселе/ді қарастырады. Кеңес жылына бір рет жиналады. Мем.т басшы/ының кеңесін ұйымдастырған мем.т басшысы мем.т басшы/ның кеңесінің отырысында төрағалық етеді. Мем.т басшы/ы кеңесінің кезекті отырысының өтетін жері, әдетте ШЫҰ-ға мүше мемлекет/дің мем.т атау/ының орыс алфавитінің ретіне сәйкес белгіленеді.  ШЫҰ-ға мүше мемлекет/дің Үкімет басшы/ының кеңесі Ұйым шеңберінде сауда-экон.қ ынтымақтастық саласындағы өзара ықпалдастықтың негізгі мәселе/н қарайды ж/е шешеді, Ұйым бюджетін қабылдайды. ШЫҰ-ға мүше мемлекет/дің Сыртқы іс/ министр/інің кеңесі Ұйымының ағымдағы қызметінің, мемлекет басшы/ының кеңесінің отырысына дайындық, халықаралық проблема/ б/ша Ұйым шеңберінде консультация/ өткізу мәселе/ін қарайды. Қажет жағдайда Кеңес ШЫҰ атынан мәлімдеме жасай алады. ШЫҰ-ға мүше мемлекет/інің министрлік/і мен ведомство/ы басшы/ының кеңесі өзара ықпалдастықтың нақты сала/ндағы ынтымақтастық мәселе/н қарайды. Сыртқы экон.қ ж/е сауда қызметі, көлік, білім беру, мәдениет, қорғаныс ж/е төтенше жағдай/ға жауапты министр/ жүйе/і бойынша үйлестіру тетік/і жұмыс істейді. Ұйымға төрағалық 1 жылдық кезең ішінде жүзеге асырылады, кезекті саммит аяқталғаннан кейін басталып, төрағалық етуші мемл.ң аумағында ШЫҰ-ға мүше мемл.т басшы/ының кезекті отырысын өткізумен аяқталады. 2010ж 10-11 маусымдағы Ташкентте өткен саммитке дейін Ұйымға Өзбекстан төрағалық етті. 2010ж маусымынан бастап 2011ж маусымына дейін ШЫҰ-ға ҚР төрағалық етеді. 2011ж 15 маусымдағы Шанхай ынтымақтастық ұйымы онжылдығының Астана декларациясы. ШЫҰ-ның бас хатшысы -Мұратбек Иманалие. 154. ҚР-ң шектес мем-мен мем-тік шекарасын анықтауы ж/е белгілеуі Қ-н т-сіз мем-кет бо­лып құрылғаннан бастап ха­лық­ара­лық құқық нормасы мен қағида­-ын берік ұстанатынын мәлімдеді. Президент Н.Назарбаев сыртқы саяси бағыт-ң мына­дай бағдар-ын белгіледі: «Ең алдымен, біз өз сая­сатымыз-ң бейбітшілік сүйгіш­тік бағытын қолдаймыз және біз әлем­дегі бірде-бір мемлекет-ң аума­ғына дәмеленбейміз деп мәлім­дейміз. Өз жауапкершілігі-ді ұғына отырып, әр әскери қақтығыс-ң соңы апатты салдарға әкеліп соға­тынын түсіне-з:

- Қ-ң мем-тік сая­са­ты-ң басты мақсаты рет-де бейбітшілікті сақтауды мойын­­дай-з;

- саяси, экон-қ және бас­қа мақсаттарға қол жеткізу құ­ралы рет-де соғыс н-е әске­ри күшпен қауіп төндіруден бас тартамыз;

- құрылған шекаралар-ң беріктігі, басқа мем-ң ішкі іс-іне араласпау қағида-ын ұстана-з».

Біз-ң мемл-ң шека­ра­лық саясаты халықаралық құ­қық, ұлт­­тық заңнама және әлем­дік тә­ж-бе қағида-ы мен норма-ына негізделген. Мем-тік шекара заң­­ды бекітілген аумағы-ң шегін ай­қындайтын сызық ретінде қарала­ды. Консти­туцияға сәйкес ҚР-ң аумағы қаз-гі шек-да біртұтас, қол сұғыл­майды ж/е бөлінбейді. Қ-ң мем-тік шек-сын белгілеген ж/е өзгерткен кезде жеке меншік пен ұжымдық қауіп­сіздікті, шекаралас мем-мен өзара тиімді және жан-жақты ынтымақтастық мүддел-ін, шекара дау-ын бейбіт шешу қағи­дат-ын басшылыққа алады.Мемлекетаралық шекараны белгілеу 2 кезеңнен тұрады.1ші кезеңі – бұл шек-ны делимитациялау. Яғни, тиісті шарт бой-ша мем-тік шекара сызығы-ң өтуін егжей-тегжейлі сипаттап анықтау және сол сызықты картаға түсіру. 2ші кез-і – бұл шекараны демаркациялау, жергілікті жерде шека­раны орнату.Еліміз-ң екі ірі держава – Ресей мен Қытайд-ң ара-да ор­наласуы бұл ел-мен шекара­-ң өтуі мәсе­лесіне ерекше мән берді. Сон-тан Қ-н делегациясы өз көзқара­сын берік ұстанды және келіссөз-р жүр­гізуші әріптес-ң ұсыныс­-ы мен дәйек-ін құрметпен қа­былдап, көрші мем-мен ау­мақтық дау-дамай-р негізінде бола­тын түсініспеушілікті бол­дыр­мауды қадағалай отырып, жүйелі түрде өз мүдде-ін ілгері жылжыта берді. Бұл мәсе­ле-де Қ-н диплома­тия­лық қызметі принциптілік пен беріктікті, сындар­лылық пен бітімгершілікті үйлес­тіре білді.Қ-ға 1992ж-н 2005ж-­ға дей заманауи құр­лықтағы ше­караны барлық периметрі бой-­ша белгілеп алуға мүмкіндік туды. Ел басшылығы ең алдымен Қытай Халық Рес­п-мен мем-тік шека­раны делимитациялау тура шешім қабылдады. Өйт-і, Қ-н мен Қытай ар-да мем-тік шекара орнату-ң бұрыннан келе жатқан күрделі тарихы бар. Сондай-ақ Қ – Қытай ше­карасы 3 ғ-р бойына қалыпта­сып келді. Оның алғашқы құжатты ресімдеуі 140 ж-н астам бұрын басталған, ол кезде Қ-н Ресей импе­риясының құр-да болған еді. 1860ж-ғы Пекин қосымша шар­­ты мен 1864ж-ғы Чугучак хат­тамасы бұл жұмыс-ң негізін қала­ған. Содан кейін 1881ж Петербург шарты бекітілген, бұл үдеріс Ор­талық Азия шект-інде Ресей – Қы­тай шекарасы ор­науымен аяқталған.Нақтылау-ң қажеттігі мен мем-тік шекара сызығы-ң өтуін белгілеу мынадай жағдай­-мен де танылады: ХІХғ-ғы Ресей мен Қытай шарт-да шектеуд-ң өту сызығы кейбір учаске-де белгіленбеген. Демек, мұндай учаске-р Қ-н мен Қытай шеек-да да кездескен. Сондай-ақ өзен аңғ-да, су торап-да және т.б. шекара өтетін учаске-де елеулі өз­герістер болған. Кейбір жер-де белгісіз себеп-ден шекара белгі-і ауытқы­ған н/е ол келісілмеген нүкте-де белгіленген.Кеңестер Одағы тарағаннан кейін геосаяси жағдай-ң өзге­руі­не байл ҚХР-мен ке­ліс­сөз-ді жүргі­зу үшін КСРО үкіметтік делегация­сы-ң орны­на ҚР, Қыр­ғыз Респ-сы, РФ және Тәжікстан Рес­п-ң біріккен үкіметтік де­легациясы құрылды. 1992ж қа­зан­да жаңадан құрылған делегация ке­ліссөз үдерісін қайта жандан­дыр­ды. Бұл салада үлкен дипломатиялық тәжірибесі бар Қытаймен шекараға қатысты келіссөздер жүргізу шешімі сол кезде қабылданған дұрыс шешім екенін айқындады. 1шіден, Ресей мамандары-ң көп жылғы тәжіри­бесін пайдалану қажет болды. 2ден, Мәскеуде мұ­рағат материал­дары көп, онсыз шекара мәселесін талқылау мүм­кін емес еді.Қ-н – Қытай мем-тік шеек-н халықаралық-құ­қықтық ресімдеу мәселесі екі елдің Мем-кет басшылары-ң кездесулері ба­р-дағы талқы­лау­-да негізгі тақырып болды. Осылайша 20 раундты келіссөздер бар-да Қ-н – Қытай мем-тік шекара сызығы-ң 90 пайыздан астамы келісілді. Ал шекара-ң барлық сызы­ғы-ң ұз-ғы 1783 ша­қ-ды құрайды. Бұл 1994ж-ғы 26 сәуірде Қ-н мен Қытай елдері басшы­­-ң ҚР мен Қытай Халық Респ-сы ар-ғы келісімге қол қоюға мүм­кіндік берді. Келісім 1995ж-ғы 11 қыркүйекте ратификацияланған гра­мота-р алмасқаннан кейін қол­да­нысқа енгізілді.ҚР-ң Ресеймен, Өзбекстанмен, Қыр­ғыз­стан­мен және Түркіменстан­мен мем-тік шекарасын делимитациялау бой-­ша келіс­сөз­-р үдерісі 1999ж-ғы қыр­күйекте басталды. Келіс­сөз-ді жүргізу арнайы құрылған Қ-ң үкіметтік делегация­сы­на тапсырылды. Өзара уағдалас­тыққа сәйкес аталған мем-мен бірге ҚР-ң шекара-ын дели­ми­тациялау­дағы келіссөз-р құ­қықтық негізі бар мына құжат-р бой-ша жүргізілді: 1991ж-ғы 21 желтоқсандағы Алма­ты декла­рациясы және ТМД-ға мүше мем-тер қабылдаған басқа да негізге алынатын құжат-р; тиісті шектес мем-мен бекітілген дос­тық ж/е ынт-қ тур 2 жақты шарт-р; мем-тік шека­ра­ны делимитациялау тур меморандум-р; КСРО Жоғарғы Кеңесі­нің, бұ­рынғы одақтас республика-­ң Жоғарғы кеңестері-ң жар­лық­-ы мен қаулы-ы; мем-тік өкі­мет­-ң өкілетті өкіл-і мен шектес мем-тер – бұ­р-­ғы КСРО рес­п­-ң басқа­руы­мен бекітілген кар­тография-қ материал-р.ҚР мен РФ-ң ара-ғы Қ-н – Ресей мем-тік шеек-сы тур шарт­-ң қолданысқа енгізілуі ҚР аумақ шекте­рі-ң халықаралық-құқықтық ресімделуін заманалық маңызы бар деп айтуға болады. Қаз-гі уақ-та ҚР-ң ТМД-ға қатысушы мем-мен бірге мем-тік шекараны демаркациялау үдерісі жүріп жатыр.Мем-мен мем-тік шекара-ң өту сызығы тур келіспеушілік болмаса да, демаркация үдерісі кейде  күрделі жағдайда өтеді. Оған себеп, ұсақ көлемді делимитациялық карта-дан барлық деталь-р мен жерлер-ң бедер ерекшелік-і, шаруа-қ нысан-ы мен басқа да шекараны демарка­ция­лауға қатысты маңызды эле­мент­-р өз көрінісін таппаған. Шек қою кезінде туындайтын қолай­сыз­дықты бәсеңдету үшін ше­ка­ра­дағы елді мекен-р хал­қы-ң ша­р-қ, гуманитар­-қ және басқа да мүдде-імен санасуға тура келеді. Шекара­-ң 2 жағындағы халық-ң мүдде-ін шешу үшін көр­ші-мен келісуді қажет етеді және өзара қолайлы шешім табу керек болады.Қазір іс жүзінде Қ-ң Түркіменстанмен мем-тік шекараны демаркациялауы аяқталды, Қырғызстан және Өз­бекстанмен демаркация аяқта­луға жақын. Ресей Ф-мен жұм енді ғана бастал­ды. Шекара белгі-і Атырау, Бат Қ-н және Ақтөбе обл-ң аумақ-да орнатылды. Бұл жұмыс Қоста­най обл-да да басталды.

155.қ.р қазақ тілінің мәртебесі.Ежелгі қазақ жерінде тәуелсіздік таңының елең-алаңында, яғни 1989 жылы қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болған-ды. 1995 жылы қабылданған Ата заңның 7-бабында «Қ. Респ/дағы мем/тік тіл – қазақ тілі» деп тайға таңба басқандай айқын жазылып, конституциялық шешім жасалды. Осыдан екі жыл кейін қабылданған «Қ. Респ-дағы Тіл туралы» Заңында «Қ. Респ/ң мем/тiк тiлi – қазақ тілі» деп тағы да атап көрсетіліп, оны барша азаматтардың еркiн және тегiн меңгеруiне қажеттi барлық ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайлар жасалатындығы айтылған болатын. Үкімет осы Заңның жүзеге асуы жөнінде көптеген қаулы-қарарлар алды. Тілдердің қолданыс аясын кеңейту бағытында арнайы мем/тік бағдарламалар жасалды.Қазақ тілі-мем-тік, орыс тілі-ұлтаралық қарым-қатынас тілі.Алайда осыдан жиырма жыл бұрын мемлекеттік мәртебеге ие болған қазақ тілі әлі іс жүзінде өзінің осы шынайы мәртебесіне толық жете алмай келеді. Қазақ тілінде оқытып, тәрбие беретін мектептер респ-ғы жалпы білім беретін 8 мыңдай орта мектептің жартысына да жетпейді. Бұл орта арнаулы және жоғары оқу орындары жүйесінде де әсер етіп отыр. Бұқаралық ақпарат құралдарының қазақ тіліндегі қазіргі көрсеткіші де мемлекет құраушы ұлтты қанағаттандырып отырған жоқ.Ең бастысы - ұлттық тіл ұлттық сананың, ұлттық намыстың жоғарылығына, оның қажеттілік деңгейіне байланысты екенін де ескермеуге болмайды. Өзін ешкімнен артық та, кем де емес дәрежеде сезіну халқымызға жетпей отыр. Әзір тәу/дік рухы баршамызды толыққанды түлете алмай отырғаны шындық. Осы арада бүкіл түркі әлемінің асыл перзенттерінің бірі Мұстафа Шоқайдың: «Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсіздігі болуы мүмкін бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, білмейді де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесі. Ал ұлттық рухтың өзі ұлт азаттығы мен тәу/гі аясында өсіп дамиды, жеміс береді» дегенін де еске сала кетсек, артық болмас. Сонымен мем-тік тілдің тағдыры ұлттық оң болмыстың оянуын қажет етіп отыр. Шын айтутына келгенде, мәселеге тереңірек үңілсек, істің тетігі, яғни қазақ тілінің тағдыры қазақтың өзінің қолында. Өркениетті елдерде тіл тағдыры көбіне-көп бұқараның белсенділігімен, биліктегі қазақ азаматтарының ұлтжандылық қасиеттерінің биіктігімен шешіледі. Біздің ең басты жолымыз да осы болуға тиісті. Бұған жиырма жылдық жаңа өміріміз де, алдыңғы қатарлы елдердің тарихи тәжірибелері де толық дәлел бола алады.

156. Қазақстан – 2030 бағдарламасына сай ұзақ мерзімді мақсаттарды айқындау және оны іске асырудың стратегиясы. ел даму/ң 2030 жылға дейінгі кезеңге арн/н стратегиялық бағд/сы. 1997ж қазанда қаб/н.Н.Ә.Назарбаевтың Қ халқына жолдаған арнауында баяндалған. Стр/да көзделген мақсат – ұлттық бірлікке, әлеум/к әділеттілікке, бүкіл жұртшылықт/ң экон/қ әл-ауқатын жақсартуға қол жеткізу үшін тәуелсіз, гүлденген ж/е саяси тұрақты Қ мемл/н орнату. Осы мақсатқа орай мынандай ұзақ мерзімді нег 7бағыт бөліп көрсетілді: Ұлттық қауіпсіздік: аум/қ тұтастықты толық сақтай отырып, ел/ң тәуелсіз мемл ретінде дамуы. Мемл/ң тұрақты түрде дамуын қамт/з ететін барлық қажеттіліктер шеңберіндегі бастапқы шарт – ұлттық қауіпсіздік ж/е мемл/ң сақталуы. Ұлттық қауіпсіздікті қамт/з етудің нег/і көрсеткіші ретінде демократиялы, индустриясы дамыған басты мемл/мен байл/ды күшейту, халықаралық институт/р мен форум\ң көмегі мен жәрдемін пайд/у қажеттігі атап көрсетілді. Мұның өзі халықар. қоғамдастық тарапынан Қ/ға қолдау жасаудың жақсы жолға қойылуын, бай табиғи қор/ң тиімді пайд/н қамт/з етеді, Қ азамат/ң өз еліне деген сүйіспеншілік сезімін арттырады. Қауіпсіздікті қамт/з ету жұмысындағы сөзсіз басым бағыт сыртқы саяси қызметке, Қ/ң өз көрші/н ж/е дж/ң жетекші ел/мен өзара тиімді қатынас/р қалыптастыруға саяды.Ішкі саясат/ң орнықтылығы ж\е қоғ/ң шоғырлануы: бірлік – қоғам мен мемл/ң одан әрі даму/ң кепілі.Шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ қаражаттың деңгейі жоғ болатын ашық нарықтық экон нег/де экон/қ өрлеу. Нег қағида/ы: мемл/ң белсенді рөлін сақтай отырып, оның экон/ға араласуын шектеу, макроэкон/ны орнықтыру, экон. өрлеуді қамт/з ету, экон/ң нақты секторын сауықтыру, күшті әлеум. саясат жүргізу, қатаң қазыналық ж/е монетарлық шектеулер жағд/да бағаны ырықтандыру, ашық экон мен еркін сауда қатынасын орнату, энергет. ж\е табиғи қорды өндіруді одан әрі жалғастыру, шетелдік инвестиция/ды қорғау.Қ/ң денсаулығы, білім алуы ж/е игілігі: азамат/ң тұрмыс жағд мен деңгейін көтеру, экол. ортаны жақсарту. Сырқат/ң алдын алу ж/е салауатты тұрмыс салтына ынталандыру, азамат/ды салауатты тұрмыс салтын ұстауға, дұрыс тамақтану, гигиена мен тазалық ереже/н сақтауға баулу, нашақорлық пен наша бизнесіне қарсы күресу, маскүнемдік пен темекі шегуді қысқарту, ана мен баланың денсаулығын сақтау, қоршаған орта мен экологияны таза ұстау мәселе/н қамтиды. Энергет\қ қор/р: тұрақты экон/қ өрлеу үшін мұнай мен газ өндіру/ң ж/е ол/ды шетке шығару/ң көлемін жедел ұлғайту жолымен энергет\қ қорды тиімді пайд. Бұл стратегия: таңдаулы халықар.технология/ды, ноу-хауды және қомақты капиталды тарту, қордың тез де ұтымды пайд/ы үшін басты халықар.мұнай комп/мен ұзақ мерзімді серіктестік орнату, мұнай мен газ экспорты үшін құбырлар желі/ң жүйесін жасау, отын қорын пайд/у қызм/де дж қоғамдастықтағы ірі ел/ң Қ/ға ж/е оның әлемдік отын берушілік рөліне ынтасын ояту бағытын ұстау, ішкі энергет.инфрақұрылымды жасау, өзін-өзі қамт/з ету ж/е бәсекеде тәуелсіз болу мәселе/н шешу мәселе/н қамтиды.Инфрақұрылым (көлік ж/е байланыс): ұлттық қауіпсіздікті, саяси тұрақтылықты нығайту, экон. өрлеуді күшейту. Отандық көлік-коммуникац.кешен/ң әлемдік рыноктағы бесекелестік қабілетін қамт/з ету ж/е Қ арқ өтетін сауда ағынын ұлғайту міндеті қойылған.Кәсіпқой мемл: іске шын берілген ж/е елдің нег мақсат/на қол жеткізуде халық өкіл/і болуға лайық мемл.қызметкер/ң осы заманғы қабілетті құрамын жасақтау. Бұл саладағы міндет осы заманға сай тиімді мемл.қызмет пен нарықтық экон/ға оңтайлы басқару құрылымын құру, басты мақсат/ды іске асыруға қабілетті Үкіметті жасақтау, ұлттық мүдде/ң сақшысы болатын мемл орнату. През/ң жолдауында бүкіл күш-жігерді осы бағыт/ға жұмылдыру/ң, мүмк/ді шоғырландыру/ң ж/е үйлестірудің келелі идея/ы айқын тұж/н, басқару жүйе/гі рефо/ды жүзеге асырудың әдіс/і мен тәсіл/н түбірімен қайта қарау қажеттілігі атап көрсетілген. Бұл қысқа ж/е ұзақ мерзімді нег бағытт/ды іске асыру барысында, ең алдымен, ел/ң барлық азамат/ң бостандығына кепілдік беруге, халықтың әл-ауқатын жақсартуға ж/е ертеңгі күнге деген сенімін нығайтуға бағытталған бірден-бір бағдарламалық-стратег.ресми құжат б.т.

157.ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Қазақстан халқына Жолдауының елдің келешегі үшін маңызы:Таяудағы 10ж.да Қ.нды әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 ел.ң қатарына шығару міндетін қойдық. Бұл стратегия.ң негізіне ұлт.қ тауар/ мен қызмет/.ң бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен Қаз.ң халықаралық рынок/ға шығуы үшін өңірлік ж.е жаһан.қ экономика.ң артықшылық/ын пайдалану алынған. Ұсынылып отырған бағыт Қаз.нды 2030 ж.ға дейін дамыту қағидат/ына негізделеді, о/ды бүгінгі күн.ң нақтылығын ескере отырып тереңдетеді.Н.Ә.Назарбаев:Қ. бүгінгі таңда әлеумет.к-эконом.қ жаңару мен саяси демократияландыру.ң жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Мен өзіміз.ң әлемдік рейтинг кестесі.ң жоғ.бөлігіне іліккен ел/ тобы.ң ішінен орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіз/ мына/ деп білемін.1-шіден,өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғам.ң іргетасы тек қана осы заманғыбәсекеге қабілетті ж.е 1ғана шикізат секторы.ң шеңберімен шектеліп қалмайтын ашық нарық экономикасы бола алады. Бұл — жеке меншік институты мен келісім-шарт.қ қатынас/ды құрметтеу мен қорғауға, қоғам.ң барлық мүше/і.ң бастамашылығы мен іскерлігіне негізделген экономика. 2-шіден, біз аға ұрпақты, ана мен баланы, жас/ды қамқорлық пен ілтипатқа бөлейтін әлеумет.к бағдарланған қоғам, ел халқ.ң барлық топ/ы тұрмысы.ң жоғ.сапасы мен алд. қатарлы әлеумет.к стандарт/ын қамтамасыз ететін қоғам құрудамыз. 3-шіден, біз еркін, ашық әрі демократия.қ қоғам орнатудамыз. 4-шіден, біз дәйекті түрде саяситежеме.к пен тепе-теңдік.ң үйлестірілген жүйесіне негізделген құқық.қ мемл.т құрып, оны нығайта береміз.5-шіден, біз барлық дін/.ң тең құқылығына кепілдік береміз ж.е Қаз.нда конфессияарал.қ келісімді қамтамасыз етеміз. Біз Ислам.ң, басқа да әлем.к ж.е дәстүрлі дін/.ң озық үрдіс/ін құрметтеп әрі дамыта отырып, осы заманғы зайырлы мемл.т орнатамыз. 6-шыдан, біз қаз.халқ.ң сан ғ.қ дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар ұлтара.қ ж.е мәдениетарал.қ келісімді, біртұтас Қ.н халқ.ң ілгері дамуын қамтамасыз етеміз. 7-шіден, біз өз елімізді халықара.қ қоғамдаст.ң толық құқылы ж.е жауапты мүшесі ретінде қарастырамыз, ал мұ.ң өзі б.ң аса маңызды басымдық/ымыз.ң 1-і. Қаз.н мұнда геосаяси тұрақтылықты ж.е өңірдегі қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөнінде маңызды міндет/ атқарып отыр. Бүгін, cіз/ге, құрметті қаз.н./, өзім.ң ж.сайынғы Жолдауымды арнай отырып, мен Қ.ң әлем.ң бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе жатқан мемл/і.ң қатарына қарай қадам басуы жолындағы негізгі басымдық/ды ұсынғым келеді.1басымдық: Қ.ң әлем.к эконом.ға ойдағыдай кірігуі – ел.ң эконом.қ даму.ң сапа.қ серпілісі.ң негізі.1.1. Халықара.қ маңыздағы “серпіліс.к” жоба/ды іске асыру, индустрияны дамыту, әлем.к рынок.ң белгілі бір тауаша/ында бәсекеге қабілетті бола алатын тауар/ мен қызмет/ді өндіру.1.2. Қ.ң өңірл.к ж.е халықара.қ экон.қ бірлестік/ мен ассоциация/ға қатысуы жолымен халықаралық эконом.ға кірігуі.1.3. Қ.нды эконом.қ жаңарту мен халықара.қ рынок/да бәсекеге қабілеттілігін нығайту.ң қосымша құралы ретінде БСҰ-ға кіру.1.4. Экспорт.қ-импорт.қ кредиттеуді дамытуды мемл.к қолдау.1.5.Қ.ң жаңа техноло./ды әзірлейтін ж.е дамытатын халықара.қ компания/.ң құрылтайшысы ж.е акционері ретінде қатысуы.1.6. Қ.нда зиаткерлік меншік құқығымен ж.е сауда маркасымен қорғалған тауар/ өндірісі үшін қолайлы жағдай/ қалыптастыру.1.7. Ең жоғары халықаралық стандарт/ға сай келетін академия.қ орт.қ/ мен оқу орын/ын құру.1.8. Осы заманғы ж.е бәсекеге қабілетті көлік-коммуникация.қ инфрақұрылымды дамыту.1.9. Табиғат ресурстарын пайдалану.ң ашық саясатын іске асыру.1.10. Алматыны қаржы ж.е іскерлік белсенділік.ң ірі өңір.к орт.ғы ретінде дамыту.2-ші басымдық: Қғн эконом.сын тұрлаулы эко.қ өрлеу.ң іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру.2.1. Ақша-кредит саясаты.2.2. Қадағалау тәртібі мен тиімді салық саясаты.2.3. Экон.ң отын-энергетика ж.е өндіруші сектор/ы.ң тиімділігі мен эко.қ қайтарым деңгейін арттыру.2.4. Мемл.к актив/ді тиімді басқару.2.5. Нарық қағидаттары негізінде мемл. пен жеке меншік сектор арасындағы эко.қ өзара қатынас/.ң тиімділігін арттыру.2.6. Кәсіпкерлікке кең ауқымды мем.к қолдауды іске асыру, шағын ж.е орт.бизнес.ң тұғырын кеңейту мен нығайту.2.7. Өңірлік әлеумет.к даму мен кәсіпкер.к корпорация/ын құру есебінен эко.қ өркендеу.ң өңір.к “локомотив/ін” жасақтау, бұл ретте ол мемл.к қызметші/ санын өсіріп, мемл.ке салмақ салмайтын б.ды. 2.8. Эконо.ны теңдестіре дамыту қажеттігіне сай келетін аумақ.қ даму.2.9. Астананы осы заманғы әлем.к стандарт/ға сай келетін қала ретінде, Еуразиядағы халықара.қ ықпалдас.қң. ірі орт.қ/ы.ң бірі ретінде дамыту.3-ші басымдық: Халық.ң неғұрлым “әлжуаз” топтарын қорғайтын ж.е экон.ң дамуына қолдау көрсететін осы заманғы әлеумет.к саясат.Әлеумет.к саланы одан әрі жаңарту.ң барынша басым бағыт/ы.ң қатарына мына/ ж.ды:3.1. Хал.ң неғұрлым “әлжуаз” топ/ына қолдау көрсету.3.2.Әлеумет.к қолдау көрсету жүйесі.ң нарық.қ эконом.ка талап/ына сай қайта бағдарлануы.3.3.Тұрғын үй құрылысы ж.е жылжымайтын мүлік рыногын дамыту мәселе/і.3.4.Денсаулық сақтау саласын ұйымдастыруда осы заманғы қағидат/ мен стандарт/ға көшу. 3.5.Халықаралқ. стандарт.ға сәйкес қоршаған орт.қорғау ж.е экология.қ қауіпсіздікті қамтамасыз ету. 3.6. Бизнес.ң әлеумет.к жауапкершілігі.ң халықара.қ стандарт/ын енгізу.3.7. Еңбек ресурс/ын дамыту.ң тиімді жүйесін құру.4-шібасымдық: Осы заманғы білім беруді дамыту, кадр/.ң біліктілігі мен оларды қайта даярлауды ұдайы арттыру ж.е Қ. халқы мәдениеті.ң одан әрі өркендеуі.4.1.Осы заманғы білім беру ж.е білікті кадр/ даярлау жүйесін дамыту.4.2.Қ.ң көпұлтты және көпконфессиялы болуы негізінде мәдениет.ң ел мемл.ң қалыптасу үдерісіндегі рөлін нығайту.5-шы басымдық: Демократияны одан әрі дамыту ж.е саяси жүйені жаңарту. 6-шы басымдық: Осы заманғы қауіп-қатер/ мен қыр көрсету/ге қарсы бара-бар ұлт.қ қауіпсіз.к стратегиясын

158. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2009 жылғы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 6 наурызда Президент Н.Назарбаев Парламент палата/ң бірлескен отырысында «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Қаз.н халқына Жолдауын жар.ды. Жолдаудың жоспары: І. Экон.ны одан әрі жаңғырту мен жұмыспен қамту стратегиясының жаңа жоспары:1)Мемл.к қаржы/ды тиімді басқару 2)Мемл.к орган/ жұмысының тиімділігін арттыру 3)Өңірлік жұмыспен қамту мен кадр/ды қайта даярлау стратегиясы 4)Әлеу.к жұмыс орын/ы мен жас/ практикасы бағдарлама/н кеңейту. ІІ. Экон.ны жаңғырту және базалық инфрақұрылымды дамыту:1)Коммуналдық желі/ді реконструкциялау мен жаңғырту (сумен жабдықтау мен кәріздер, жылумен жабдықтау, электрмен жабдықтау) 2)Республ.қ ж/е жергілікті маңызы бар жол/ды жөндеу, реконструкциялау ж/е салу 3)Әлеу.к инфрақұрылымды (ең алдымен мектептер мен ауруханаларды) жаңарту 4)Әрбір нақты елді мекендегі жергілікті маңызы бар объекті/ді абаттандыру 5)Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету ж/е экспортты әртараптандыру үшін агроөнеркәсіптік кешенді дамыту 6)Энергетика ж/е көлік инфрақұрылымы объекті/н дамыту. III. Халықтың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі ж/е әл-ауқатының артуы:1)Қоғамды топтастыру 2)Әлеу.к қолдау ж.е мемл.ң әлеу.к шығыс/ы 3)Қоғамдық құқық тәртібін қамтамасыз ету 4)2005-2008ж жалпыұлттық іс-шара/ жоспар/ң тапсырма/н іске асыру туралы. Жолдауда қазақстандық/ екі онжылдық бойы жаңа ел құрып келе жатқаны атап өтілді. Мемл соңғы бірнеше онжылдық/ ішіндегі ең күрделі әлемдік дағдарыстың экономикаға кері әсерін тигізіп отырған қиын жағдайда батыл шара/ды қолға алып, іске асырып келеді. Әлемдік экономикадағы ахуал қиындай түсуде. Бір жылдың ішінде мұнай бағасы 4 есеге жуық, металдарға – 2 есеге жуық құлдырады. Экспорттан түсетін түсім едәуір азайды. Біздің сауда-саттықтағы негізгі әрі жақын көрші/міз – Ресей мен Украина - өз ұлттық валюта/н девальвациялады. Қаз.ға отандық тауар өндіруші/ң мүддесі үшін теңгені девальвациялауға тура келді. Дағдарысқа қарсы жоспарға ұлттық қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау, тұрғын үй құрылысын қолдау мен үлескер/ проблема/н шешу, шағын ж/е орта бизнесті, агроөнеркәсіп кешенін дамыту, инновациялық жоба/ды жүзеге асыру сияқты бағыт/ енді. Тұтастай алғанда ел экон.на дағдарысқа қарсы мақсат/да 2,7 трлн.нан астам теңге бөлінді. Сонымен бірге дағдарысқа төтеп беріп қана қоймай, алдағы экон.қ өсуге дайын болу к.к. Дағдарыстан кейінгі дамуды қамтамасыз ету үшін экон.ны одан әрі жаңғыртудың жаңа жоспарын іске асыруымыз к.к. Алдағы 2жылда экон.ны жаңғыртудың жаңа жоспарын жүзеге асыру үшін 600 млрд.тан астам теңге жұмсалады. Бұл Ұлттық қордан бекітіліп қойған трансферттерден тыс қосымша қаржы. Ұлттық қорға әдетте шикізат секторынан түсетін кіріс 2009-2010ж респ.қ бюджеттің мұқтаждық/на жұмсалатын болады. Қаз/ды жұмыспен қамту стратегиясын іске асыру к.к. Осы мақсатта респ.қ бюджеттен 140 млрд.тан астам теңге бөлінеді. Осының арқасында кемінде 350 мың Қаз.қ жұмыспен қамтамасыз етіледі. Ең алдымен, коммуналдық желі/ді – сумен, жылумен қамту, энергетика ж/е кәріздер нысан/ы мен желі/н қайта жаңғырту ж/е жаңарту к.к. Автомобиль жол/н реконструкциялау мен жөндеу, әлеу.к инфрақұрылымды, ең алдымен мектеп/ мен аурухана/ды жаңалау, қала/ мен елді-мекен/ді абаттандыру ж/е көгалдандыру к.к. Бұл мақсатқа нысаналы трансферт/ бөлінуге тиіс. Әлеу.к жұмыс орын/н кеңейту мен жас/ тәжірибесін ұйымдастыру к.к. 2008ж 13 мыңнан астам адам осы бағдарлама/ бой/ша өз мүмкіндік/н іске асырды. Мемл басшысы осы мақсатқа қосымша 8,6 млрд теңге бөлуді тапсырды. Бұл бағдарлама/ бой/ша 96 мың адам жұмыспен қамтылатын болады. Жұмыссыз/ды қолдау мақсатында Мемл.к әлеу.к сақтандыру қорынан жұмыссыздық бой/ша жәрдемақыны төлеу кезеңінің ұзақтығын 4 айдан 6 айға дейін ұлғайту жосп.п отыр. Дағдарыстан кейінгі дамудың жаңа жоспары аясында қазіргі перспективалық инвестициялық жоба/ды қаржыландыру мен іске асыру жалғастырылады. Маңызды жоба/ қатарында Атырау мұнай-химия кешенінің, Мойнақ су эл.станциясының, Балқаш жылу эл.станциясының құрылысын салу, кеңейту мен жаңғырту. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту ел үшін маңызды 2 міндетті – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен экспортты әртараптандыру міндет/н шешуге бағытталады.

159.Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуы. Қаз-ы през-к и-ң мем-ң қалып­тасуы мен қоғамның дамуындағы ықпалы айтарлықтай мол. Ал, енді кең-байтақ елімізде тәуелсіздіктің туы желбіреп, мем-ң кемел­денуі Мем-т басшысының атымен тығыз байланысты екен­дігі көпшілікке жақсы белгілі. Қоғ-ң реформа/ жолымен одан әрі ілгері жылжуы елдің әлеу.к-саяси жаңаруы­ның жаңа кезеңін, геосаяси жағ­дайды ескере отырып, ұлттық мем-к құрылыс үрдіс/ін, през-к и-ы ғылыми зерттеудің маңыздылығын арт­ты­руды талап етеді. Бұл мәселелер жөнінде Алма­тыда өткен “Қаз-н Респ-ы: мем-к құрылыстың тәжірибесі және әлеу.к-саяси жаңарудың болашағы” атты ха­лықаралық ғылыми-практикалық конференцияда кеңінен сөз болды. Пр-к и-ң 20 ж-а арналған халық­ара­лық конференцияны ұйымдасты­ру­дағы басты мақсат-қоғ-ң әлеу.к-саяси жаңаруының ке­мел келешек/ін анықтау. тәуелсіздіктің қа­лыптасу кезең/ін және Қаз-а мем-к құрылыс ба­ры­сындағы әлеу.к өзгеріс/дің негізгі үрдіс/ін талдау және кешенді түрде пайымдау болып табылады. Жиынға қатысып, сөз алған Парл-т Сенатының Әлеу-к-мәдени даму жөніндегі коми­тетінің төрағасы А.Бижанов рес­п-а бүгінгі таңда қол жет­кен жетістік/, әсіресе әл-к-эко-қ ілгерілеуші­лік­/ мен құқықтық мем-ң қа­з-қ моделі қалыптасқан­дығын атап айтты. Білім және ғылым министрлігі Философия және саясаттану и-ң ди­ректоры Ә.Нысанбаев өз баяндамасын “Тәуелсіз Қаз-ы саяси жүйенің өзегі – басқарудың пр-к фор­масы” тақырыбына арнады. Біздің бүгінгі ғылыми кон­ференция пр-к и-ң 20ж арналып отыр. 1990 24 сәуірінде Жо­ғар­ғы Кеңес ҚР-ның тұңғыш Пр-н сайлады, содан бері елімізде пр-к и-т құрылды. Қаз-а Конституция қабылданғаннан бастап, биліктің пр-к формасы жүзеге асырылды. Қаз-н келесі жылы мем-к тәуелсіздігінің 20ж атап өтеді. Атап ай­тарлығы, демократияның дамуы, пр-к и-ң қалып­тасуы, тұтастай алғанда, қаз-қ қоғ-ң жүйелі модер­низациясы, жалпы әлемдік үрдіс­/ді қолдаудың нәтижесі екендігі сөзсіз, – деді и-т жетекшісі. Ұлыбританияның Рэдинг университетінің экономика док­торы, профессор Елена Колюж­нева өз кезегінде Қаз-ң тәуелсіздік жыл/ы кезеңіндегі эко-қ дамуы жөнінде айтып берді. Франциядағы Сор­бонна университеті жанындағы “СЕДИМЕС” халықаралық уни-ң пр-і Клод Албагли болса, әлемдік жаһан­дану өзгерістері жағдайындағы мем-ң ә-к-саяси модер­ни­зациясын тілге тиек етті. Ресей, Беларусь, Түркия, Әзірбайжан, Тәжікстан­нан келген танымал ғалым/дың жиынның күн тәртібіне қойған өзекті мәселе туралы пікір/і мен ұсы­ныстары көп көңілінен шықты.

160. Қазіргі Қазақстанның мемлекеттік құрылымы: Парламент. Қаз.н Респ.сы - президенттік басқару нысанындағы біртұтас мем.т. Мем.т басшысы – Президент Нұрсұлтан Назарбаев. Қаз.да бір ғана мем.ттік билік бар – оған Парламент арқылы жүзеге асатын заң шығару билігі; орталық органдардан (министрлік, ведомство/ мен агенттік/) және жергілікті орган/дан (әкімдіктер) тұратын Үкімет – атқарушы билік және мемлекеттік сот/ (Жоғарғы сот және жергілікті сот/) арқылы жүзеге асатын сот билігі кіреді. Мем.к биліктің бірден бір қайнар көзі – халық. Қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігі үшін экономиканы дамыту, патриотизм, мем.т өміріндегі маңызды мәселе/діреспубликалық референдум немесе Пар.тте дауыс беру арқ. барынша демок.қ әдістермен шешу Рес.ка қызметі.ң нег. қалаушы қағидат/ боп таб.ды. Қаз.н Рес.нда мемлекеттік және жеке меншік мойындалады және тең дәрежеде қорғалады. Заң шығ.шы билік – Парламент. Екі палатадан тұрады. Жоғарғы палата – Сенат (39 адам) әр 6 жыл сайын сайланады. Төменгі палата – Мәжіліс (107 депутат, оның 9-ы Қазақстан халқы Ассамблеясының өкілдері) әр 5 жыл сайын сайланады.Сенат депутаттығына, конституциялық заң тағайындаған тәртіппен, әр облыстан, республикалық маңызы бар қала/ мен астанадан (14 облыс, 2 қала) екі адамнан сайланады. Сенаттың он бес депутатын Рес.ка През.ті ұлттық-мәдени және қоғамның басқа да маңызды мүдделі өкілдерімен Сенатты қам.з ету қажеттілігін ескере отырып, тағайындайды. Пар.т депутаты екі палатаға бірдей бір мезгілде мүше бола алмайды. 1993ж 9 желтоқсан –През.т ҚР сайлау туралы кодексін қабылдау туралы жарлыққа қол қойды.Жоғарғы Кеңес құрамы 177 депутаттан турады.Оның 42-сі През.т жасайтын тізім б.ша сайланады.Депутаттыққа кандидат/ды қоғамдық бірлестік/ усынады.жекелеген азамат/ өз өздерін усына алады.ҚР Жоғ.Кеңесіне және мәслихатқа сайлау 1994ж 7 наурызына белгіленді.Алғаш рет коппартиялық негізде заң шығаруға қабілетті пар.т сайланды.ҚР Жоғ.Кең.не 176 депутат сайланды. 1994ж 19 сәуір – жаңа пар.т өз жумысын бастады.Төрағасы - Ә.Кекілбаев.1995ж көктем – пар.т таратылды.1995ж куз – пар.т.ң жаңа сайлауы отті.1996ж 30 қаңтар – пар.т өз жумысын бастады.(Сенат және мәжіліс) 1995ж – референдум б.ша През.т Назарбаев.ң өкілет.к мерзімі 2000 жылға дин узартылды 1998ж – Парламент Конст.яға өзг.р енгізді.През.ң өкіл.к мерзімі 5-н 7ж-га узартылды.2007ж мамырда – «ҚР.ң Конст.на өзгеріс/ мен толықтыру/ енгізу туралы » заң қаб.ды.Бұл өзгеріс/ мен толықтыру/.ң мәні – 1.през.тік басқару жүйесінен през.к –парл.тік моделіне көшу .Елбасы өз ұсынысымен біраз өкілеттілігін Пар.ке берді.Парл.т.ң құзыры кеңейтілді.През.ң құз.ы біршама шектелді. 2010ж кейін президент 7ж –дан 5ж-ға дейін сайланатын болды.Мем.т басшыыс ел басқарудағы міндеттер мен жауапкершілікті Парл.пен бөлісті.През.т Үкімет басшысын саяси партия/дың фракцияларымен ақылдасып –кеңесулен кейін әрі Мәжіліс депутаттары келісімімен ғана тағайындайтын болды.,яғни През.т үкіметті жасақтауды Мәжіліспен келісіп шешеді. Пар.ң мәртебесін көтеретін бірқатар өзг.р енгізілді. .Сандық құрамы өсті..сайлаудың түрі өзгерді.Енді депутаттар пропорционалдық негізде партиялық тізім б.ша сайланады.Бұл депутат.ң сапалық құрамын жақсартуға көмектеседі.Пар.нт бюджеттті бекітуге ған емес,оның орындалуына да бақылау жасай алады.Қазір Конституцияға енгізілген өзгеріс.ге сәйкес Мәжіліс.ң 9 депутаты Қаз.н халқы Ассамблеясынан сайланады.Сенат депутат.ң бір бөлігі Ассамб.мен кеңескеннен кейін сайланады.Сенат та көп өкілеттілікке ие болады.Ұлттық банк төрағасын, Бас прокурорды,Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасын тағайындау,қызметтен босату жөнінде президентке келісім береді.Парл.тегі 154депутат.ң 47-сі сенатордан құралады.сенат пен Мәжіліс.ң бірлескен отырысы ең қажетті жағдайда өтеді.Көбінесе өздері жеке жұмыс істейді.Мәж.с өз қым.н тоқтатқан жағ.да Сенат бүкіл Пар.т үшін жұмыс істей береді.2007ж 18 тамыда өткен Қ.Р.Пар.ң төменгі палатасы –Мәж.ті ,сондай-ақ жерг.ті өзін -өзі басқару органдары –обл.қ және ауд.қ мәслихаттарын мерзімінен бұрын сайлау 2007ж 21мамырда Конституцияға өзгер.с/ мен толықтыру/ енгізілуімен бай.ты болып,ол ел.ң президенттік басқарудан през.к –парламенттік басқару түріне өтуін заң жүзінде баянды етті.

161. Қазақстан Ресупбликасының Үкіметі — мемлекеттік билiктiң ерекше тармағы ретiнде министрлiктерден, агенттiктерден, комитеттерден тұратын орталық атқарушы органдар, облыстық, аудандық және қалалық әкiмшiлiктерден тұратын жергiлiктi атқарушы органдар жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық жасайды. Оның құқықтық мәртебесiнiң негiздерi Қазақстан Республикасының Конституциясында бекiтiлген (64-бап). Үкiметтiң құзыретi, ұйымдастырылуы мен қызметiнiң тәртiбi ҚР Конституциясына сәйкес 1995 ж. 18 желтоқсанда қабылданған “Қазақстан Республикасының Үкiметi туралы” (1999 ж. 6 мамырда өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген) ҚР-ның конституц. Заңымен белгiленген. Үкiмет ҚР Конституциясының, аталған конституц. заңның, ҚР-ның заңдары мен өзге де нормативтiк актiлерiнiң негiзiнде және оларды орындау үшiн iс-қимыл жасайды.Үкiметтi Республика Президентi ҚР-ның Конституциясында көзделген тәртiппен құрады. Премьер-Министр Үкiмет басшысы болып табылады. Премьер-Министрдi Парламенттiң келiсiмiмен Президент қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. ҚР-ның Премьер-Министрi өзi тағайындалғаннан кейiн он күн мерзiмде үкiметтiң құрылымы мен құрамы туралы ҚР Президентiне ұсыныс енгiзедi. Президент Премьер-Министрдiң ұсынысы бойынша үкiмет құрылымын анықтайды, оның мүшелерiн қызметке тағайындайды және оларды қызметтен босатады, орт. атқарушы органдарды құрады, таратады, қайта құрады. ҚР Үкiметiнiң құрылымын министрлiктер мен өзге де орт. атқарушы органдар құрайды.Қазақстан Үкiметi — алқалы орган. Оның құрамына Үкiмет мүшелерi — республиканың Премьер-Министрi, оның орынбасарлары, министрлер, өзге де лауазымды адамдар кiредi. Премьер-Министр мен Үкiмет мүшелерi қызметке кiрiсер алдында Қазақстан халқына және елбасына ҚР Үкiметi туралы конституциялық заңда белгiленген тәртiппен ант бередi. Премьер-Министрге ерекше мәртебе берiлген. Ол Президентке Үкiмет құрамына кiрмейтiн министрлiктердi, орталық атқарушы органдарды құру, қайта құру және тарату туралы, министр қызметiне кандидатуралар жөнiнде, министрдi қызметтен босату туралы ұсыныстар енгiзедi, Үкiметтiң қызметiн ұйымдастырып, оған басшылық жасайды және оның жұмысы үшiн дербес жауап бередi 162.Сот билігі – мемлекеттік билік тармақтарының бірі. Заң шығарушы және атқарушы биліктен өзгешелігі – жалпыға ортақ жүріс-тұрыс ережесін (сот прецедентінен басқа) шығармайды, атқару-басқару қызметімен айналыспайды. Сот билігі қоғамда туындап отыратын нақты істер мен дауларды шешеді. Ондай істер мен даулар заңда бекітілген ерекше іс жүргізушілік тәртіпте қаралып, шешіледі. Қс жүргізу тәртібі қатаң сақталады, іс жүргізу нысаны бұзылған жағдайда істің мәні бойынша дұрыс шығарылған сот шешімі де бұзылып, іс қайта қарауға жіберіледі. Сот билігі деңгейі қанша биік болса да сот мекемесіне тиесілі емес, іс қарайтын сот алқасына тиесілі. Сондықтан сот туралы сөз болғанда сот алқасы меңзеледі. Алқа әр елде әр түрлі құрамда: кәсіби судьялардан (мысалы, азаматтық іс қаралғанда 3 не 5 судьядан), бір судьядан және бірнеше алқа мүшелерінен немесе бірнеше судьядан және бірнеше алқа мүшелерінен құрылады. Қс қарап, шешім шығарарда сот заң мен құқықтық санаға жүгінеді. Сот қызметі құқық үстемдігін қамтамасыз етуге бағытталған, ол реттеушілік емес, қорғаушылық қызмет атқарады. Сот билігі заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге, конституциялық құрылысты, саяси және экономикалық жүйені, азаматтардың, мемлекеттің және қоғамдық ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғайды. Осы міндеттерге орай сот билігі заң шығарушы және атқару биліктерінде жоқ өкілеттіктермен қамтамасыз етілген. Сот шешім шығара отырып адамды бостандығынан айыра алады, тіпті өмірін қия алады, мүлкін тәркілейді, мемл. органның шығарған шешімін бұзады, ата-аналық құқықтан айыра алады. Сот билігінің қарама-қайшы екі жағы бар, бір жағынан бұл қуатты билік, екінші жағынан салыстырмалы түрде осал билік, өйткені ол заң шығарушы билік сияқты сайлаушылардың қолдауына сүйене алмайды, атқару билігі қолындағыдай қара күш механизмдері жоқ. Сот билігінің күші заңның мүлтіксіз орындалуында, құқыққа деген зор құрметте, қоғамның жоғары саяси және құқықтық мәдениетінде. Заң шығарушы билік саясатпен тығыз байланысты (парламентте көбіне саяси фракциялар басты рөл ойнайды), атқару билігі де саяси қысымға мойынсұнады, ал сот билігін жүзеге асыру барысында саяси және басқадай ешбір қысым болмау керек. Сот шешім шығарарда саяси мақсаттан ада болуға, заң мен құқықтық санадан басқаға бағынбайтын тәуелсіз болуға тиіс. Сот билігінің тәуелсіздігі жайында Қазан төңкерісіне дейін қазақ зиялыларының ішінде тұңғыш болып Барлыбек Сыртанов мәселе көтерген. Ол 1911 жылғы “Қазақ елінің уставы” атты еңбегінде: “Сот билігі өз еркімен іске асады. Судьялар дау шешкенде хүкметке, яғни адам баласына бағынбай, закон їәм сот ережелері негізімен хүкім шығарулары шарт. Судьяларға әсер жасағандарға сот хүкімі кесіледі” деп жазған. Дүниежүзідік тәжірбиеде сот билігі арнайы қағидалар арқылы жүзеге асырылады: сот пен заң алдында бәрінің тең болуы; сот ісін жүргізудегі жариялылық; сот процесінің жарыссөзбен жүргізілуі, тараптардың дәлелдерді еркін пайдалануы; кінәсіздік презумциясы, яғни айыптау үкімі заңды күшіне енбейінше сезікті адам кінәлі болып танылмайды; айыпталушының қорғаушы алу құқығын қамтамасыз ету. Қазақстанда сот биліг Конституция талаптарына сәйкес іске асырылады. 163. Конституциялық Кеңестің құрылымы мен мәртебесі.Конституциялық Кеңес мемлекеттік органдар ретінде Республиканың бүкіл аумағында Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары тұруын қамтамасыз етеді. Өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде дербес және мемлекеттік органдарға, ұйымдарға лауазымды адамдар мен азаматтарға тәуелсіз, Республика Конституциясына ғана бағынады.Алғашқы рет біздің елімізде 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылданған Констиуцияға сәйкес Конституциялық сот құрылған болатын. Ол Қазақстан Республикасының Конституциясын қорғауға бағытталған ең жоғарғы сот органы болатын. Конституциялық Сот өз өкілеттігін Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 29 желтоқсанында қабылдаған заң күші бар «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Жарлығына дейін жүзеге асырды.Қазіргі қолданылып жүрген Қазақстан Республикасы Конституциясы Конституциялық Кеңестің құрамын, өкілеттігін, оның құрылуын жаңаша анықтайды. Қазақстан Республикасы Конституциясының 71-бабына сәйкес Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттілігі алты жылға созылады. Республиканың экс-Президенттері құқығы бойынша ғұмыр бойы Конституциялық Кеңестің мүшесі болып табылады.Конституциялық Кеңестің екі мүшесін – Республика Президенті тағайындайды және дауыс тең бөлінген жағдайда оның даусы шешуші болып табылады.Конституциялық Кеңестің екі мүшесін – Республика Президенті, екі-екі мүшеден тиісінше Сенат пен Мәжіліс тағайындайды. Конституциялық Кеңес мүшелерінің жартысы әрбір үш жыл сайын жаңартылып отырады. Оның құрамына отыз жасқа толған, Республика аумағында тұратын, жоғары заң білімі, заң мамандығы бойынша кемінде бес жұмыс стажы бар Республика азаматы тағайындала алады. Бірақ бұл талаптар Республиканың экс-Президенттеріне қолданылмайды.Конституциялық іс жүргізуге қатысушылар болып өз өтініштері бойынша конституциялық іс қозғалып отырған мына адамдар мен органдар танылады:1) Республика Президенті;2) Парламент Сенатының төрағасы;3) Парламент Мәжілісінің төрағасы;

4) өздерінің жалпы санының кемінде бестен бір бөлігі болатын Парламент депутаттары;5) Премьер-министр;6) Республика соттары;7) актілерінің конституциялығы тексерілетін мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар.Қажет болған жағдайда бұлар Конституциялық Кеңеске өз өкілдерін жібере алады,олардың өкілеттігі азаматтық іс жүргізу заңдарында көзделген тәртіппен ресімделеді. Конституциялық іс жүргізу, Конституциялық Кеңес қабылдайтын шешімдер қазақ не орыс тілдерінде жүзеге асырылып, жазылады. Осы тілді меңгермеген конституциялық Кеңес олардың ана тіліне немесе олар білетін тілге аудармамен қамтамасыз етеді.Конституциялық Кеңес Президенттің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының, Парламент депутаттары жалпы санының кемінде бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің өтініші бойынша: 1. Дау туған жағдайда Республика Президентінің, Парламент депутаттарының сайлауын және республикалық референдум өткізудің дұрыстығы туралы мәселені шешеді;2. Парламент қабылдаған заңдардың Республика Конституциясына сәйкестігін Президент қол қойғанға дейін қарайды;3. Республиканың халықаралық шарттарын бекіткеге дейін олардың Конституцияға сәйкестігін қарайды.4. Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме береді;5. Конституцияның 47-бабының 1 және 2-тармақтарында көзделген реттерде қорытындылар береді.Конституциялық Кеңес соттардың өтініштерін Конституцияның 78-бабында белгіленген жағдайларда қарайды.Конституциялық і+с жүргізуді қозғаудың және қарауға берілетін материалдарды дайындаудың тәртібі туралы мәліметтерді Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1996 жылғы 4 маусымында қабылданған Регламентінен қарауға болады.Конституциялық іс жүргізу кез келген сатыда, бірақ қорытынды шешім шығарылғанға дейін мынадай реттерде тоқтатылуы тиіс:1. субьект өзі мәлімдеген өтініштен бас тартса;2. конституциялылығыталас тудыратын актілер күшін жойса немесе заңдық күшін жойса;3. мәлімделген өтініш Конституциялық Кеңестің қарауына жатпаса. 164.Қ-н Респ Конс-на 2007 жылғы енгізілген толықтырулар мен өзгерістерді ашып көрсетіп, ҚР Пре-ін сайлауға талдау жасаңыз. 2007 жылы мамырда «Қ-н Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң қабылданды. Ол республика халқы тарапынан түсіністікпен жылы қабылданды. Конституциялық реформалардың негізгі мақсаты – қоғамды одан әрі демократияландыру. Бұл жаңа өзгерістер мен толықтырулардың негізгі мәні қандай? Біріншіден, президенттік жүйеден басқарудың президенттік-парламенттік моделіне көшудің конституциялық негізі қаланды. Елбасы өз ұсынысымен біраз өкілеттілігін Парламентке берді. Конст-ға осыған байланысты бірқатар өзгерістер енгізілді. Парламенттің құзіреті едәуір кеңейтілді. Пре-тің құзіреті біршама шектелді. 2012 жылдан кейін Президент 7 жылға емес, 5 жылға сайланатын болды. Мемлекет басшысы ел басқарудағы міндеттер мен жауапкершілікті Парламентпен бөлісті. Президент Үкімет басшысын саяси партиялардың фракцияларымен ақылдасып-кеңесуден кейін әрі Мәжіліс депутаттары көпшілігінің келісімімен ғана тағайындайтын болды, яғни Президент үкіметті жасақтауды Мәжіліспен келісіп шешеді. Енді Премьер-Министрді бекітуде, демек бүкіл Үкіметті де бекітуде басты рөл Мәжіліске беріледі.Парламенттің мәртебесін көтеретін бірқатар өзгерістер енгізілді. Біріншіден, оның сандық құрамы өсті. Мәселен, Мәжілісте енді 107 депутат болады. Екіншіден, оны сайлаудың түрі өзгерді. Бұрынғыдай мажоритарлық жүйемен жеке округтар бойынша емес, пропорционалды негізде партиялық тізім бойынша сайланады. Депутаттар сайлаудың пропорционалдық жүйесіне көшу саяси партиялардың қоғамдағы рөлін арттыруға, әрі депутаттардың сапалық құрамын жақсартуға көмектеседі. Парламент бюджетті бекітуге ғана емес, оның орындалуына да бақылау жасай алады. Палаталардың бірлескен отырысында Парламент Үкімет пен Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің бекітілген бюджеттің орындалуы туралы есебін қарап бекітеді. Егер оны бекітпесе, бұл Үкіметке білдірілген сенімсіздік деп танылады. Мәжілістің Үкіметке сенімсіздік білдіруі үшін бұрынғыдай депутаттар дауысының үштен екісінің емес, депутаттардың жай көпшілік дауысы жеткілікті болады. Сөйтіп, Конст-ға енгізілген түзетулерге сәйкес Үкіметтің Мемлекет басшысының алдында ғана емес, Парламент алдында да жауапкершілігі белгіленеді.Сонымен бірге қазір, Конст-ға енгізілген өзгерістерге сәйкес Мәжілістің 9 депутаты Қ-н халқы Ассамблеясынан сайланады. Сенат депутаттарының бір бөлігі Ассамблеямен кеңескеннен кейін тағайындалады. Сенат та көп өкілеттілікке ие болады. Ол Ұлттық банктің төрағасын, Бас прокурорды, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасын тағайындау және оларды қызметтен босату жөнінде Президентке келісім береді. Сенат құрамы республика Президенті тағайындайтын 15 депутаттың есебінен көбейтілді. Парламенттегі 154 депутаттың 47-сі сенаторлардан құралады. Сенат пен Мәжілістің бірлескен отырысы ең қажетті жағдайда өтеді. Көбінесе өздері жеке жұмыс істейді. Мәжіліс өз қызметін тоқтатқан жағдайда Сенат бүкіл Парламент үшін жұмыс істей береді.Конституциялық реформа бойынша жергілікті өзін-өзі басқару жаңа деңгейге көтеріледі. Мәслихаттардың бұл бағыттағы мәртебесі күшейтіледі. Жергілікті мәслихаттар мен олардың депутаттарының өкілеттілігі кеңейтілді. Олардың өкілеттік мерзімі 4 жылдан 5 жылға ұзартылады. Мәслихаттар жергілікті әкімдерді тағайындауға келісім береді. Ендігі жерде облыстардың, қалалар мен аудандардың әкімдері сол деңгейлердегі мәслихаттардың келісімімен ғана тағайындалатын болады. Сондай-ақ мәслихаттарға басым көпшілік дауыспен әкімдерге сенімсіздік білдіру, оларды қызметінен босату жөнінде мәселе көтеру құқығы берілді. Осылайша, мәслихаттар мен олардың депутаттарының саяси рөлі арта түседі. Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізі мәслихаттар болатыны Конст-да баянды етілген.Конст-лық реформада саяси партиялардың қоғамдағы рөлін күшейтуге көп негіз жасалған. Сайлауда жеңіске жеткен партия үкімет жасақтауға мүмкіндік алады. Конс-дағы қоғамдық бірлестіктерді мемлекеттік қаржыландыруға салынған тыйым алынып тасталды. Енді саяси партиялар бұл қаржыға иек арта алады. Республика Президентінің өз өкілеттілігін атқару кезінде саяси партиялардағы өз қызметін тоқтата тұратындығы туралы 43-баптағы 2-тармақ алынып тасталды. Енді Президенттің саяси партияны басқаруға құқығы бар. Бұл да саяси партияның рөлін арттыра түспек.Сот жүйесінің тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған шаралар ескерілді. Судьяны іріктеу-таңдау бір жүйеге келтіріліп, Жоғары Сот Кеңесінің қарауына берілді. Бұдан былай барлық деңгейдегі соттардың судьяларын тағайындауға ұсынымды Жоғары Сот Кеңесі жасайтын болады. Адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау біршама жақсартылған. Елімізде 2004 жылдан бері өлім жазасына мораторий жарияланған болатын. Енді өлім жазасы іс жүзінде қолданыстан шығарылды. Өлім жазасын жою заңды түрде енгізілді. Жаңа өзгерістерге байланысты біздің елімізде адамдарды апатқа ұшыратуға соқтырған террорлық қылмыстар жасағаны үшін, сондай-ақ соғыс кезінде ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін ғана адамдарға өлім жазасы қолданылады, әрі олардың кешірім жасау туралы өтініш ету құқы да қарастырылған.Сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтауға бағытталған Конституцияның 16-бабының 2-тармағы жаңа редакциямен қабылданды: Заңда көзделген реттерде ғана және тек қана соттың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану құқығы беріледі. Прокуратура органдары бұл құқықтан айырылады. Соттың санкциясынсыз адамды 72 сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға болады. Мұның өзі адам құқығын сақтауға бағытталған оң өзгеріс болып табылады.Жаңарған Конституция бойынша жасы қырыққа толған, мемлекеттік тілді толық меңгерген, соңғы 15 жыл бойы Қазақстанда тұратын, туа республиканың азаматы болып табылатын кез келген адамның Президент болып сайлануға құқығы бар.Конс-ға енгізілген жаңалықтардың ішінде парламентарийлердің ұсынысымен енгізілген 42-баптың 5-тармағындағы «Ел Президенті болып бір адам қатарынан екі реттен артық сайлана алмайды» деген тұжырым одан әрі күшінде қалып, ол «бұл шектеу Қ-н Республикасының Тұңғыш Пре-не қолданылмайды» деген сөздермен толықтырылды. Мұны палаталардың бірлескен отырысында депутаттардың өздері көтерді. Тұңғыш Президенттің тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің іргесін қалаудағы ерен еңбегін бағалай отырып, елдің экономикалық қуатын арттыру, қорғаныс қабілетін күшейту, республиканы бүкіл әлемге таныту жолындағы қыруар істеріне көрсетілген құрмет ретінде осындай қадамға барғанын депутаттар ашық айтты. Екі депутаттан басқасы мұны бірауыздан қолдады. Соған сәйкес Н. Назарбаев тұңғыш Президент әрі жалпыға танылған ұлттық көшбасшы ретінде ерекше құқыққа ие болып, Конституцияда белгіленген екі мерзімнен тыс, әрине, баламалы негізде мемлекет басшысының лауазымына дауысқа түсу мүмкіндігін алды.Парламент қабылдаған өзгерістер мен толықтырулар сипаты Конст-дың жаңа мазмұнға ие болғанын көрсетеді. К-лық реформа заман талабынан, тарихи қажеттіліктерден туған еліміздің алға басуының, ілгерілеуінің маңызды алғышарты болып табылады. Біздің еліміз саяси жаңарудың, демократиялық дамудың жаңа кезеңіне аяқ басты.

165. ҚР Пр.ті Н.Ә. Назарбаевтың 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қаз.н» Қаз.н халқына Жолдауы.Егеменді еліміздің тарихында 2007 алтын әріппен жазылып қалған жыл. Мағыналы, мазмұнды жыл болды. Әрине, 1991ж бастап бүгінгі мерейлі 2011ж дейінгі 20 жылдың қай-қайсысын жекелеп алсақ, әрқайсысының өз салмағы, өз өлшемі, мән-мағынасы бар. Жеңіл жыл\ болған жоқ. Тәуелсіздіктің әр жылының осалы болмағанын біздің ұрпақ жақсы біледі. Қауіп-қатерлі жыл\ды басымыздан өткеріп, бүгінгі күнге жетіп, Қ-қ елі атанып отыр­мыз. 2007ж біз шын мәніндегі Қ-қ еліне айналдық. Қ-қ менталитетіне жақын ұғым «ел» дегеннің мазмұны кеңес заманда қалыптасқан, «қоғам» дегенге жақын келеді. Ел деген – қоғам болу деген сөз. Ескі кеңестік қоғамды қиратқан соң, қоғам құра алмай, бұрын естіп, көріп білмеген қиыншылық\ға түскен қ-қ халқы 2007ж өзінің жаңа тұрпатты қоғам болғанын анық көрсетті. Елбасы Жолдауда мем.тің ішкі және сыртқы саясаты өрісіндегі өзекті алты басымдық бойынша отыз бағытты саралап берді. Бұл келелі мәселе\ді жүзеге асыруды Елбасы Премьер-Министр К.Мәсімов бастаған жаңа Үкіметке жүктеді. Үкіметтің ауысуы да табиғи жағдай еді. Елбасы әр Үкіметке өзіне тиісті жүктеме қойып, ол орындалған соң жаңа келесі Үкімет алдына тың мәселе\ жүйесін қоюмен келеді. Осы жолы да солай болды. Мәселе, Үкіметтің кемшілігінде емес, оның алдына қойылатын стратегиялық міндет\ге қатысты болатын. Пр.т Жарлығымен Аслан Мусин Премьер-Министрдің орынбасары – Экон.а ж\е бюджеттік жоспарлау министрі етіп тағайындалды. Осы жылғы жаңалық деуге болатын жағдай Үкіметтің жаңа құрамын анықтауда бұл мем.тік маңызды іске «Нұр Отан» халықтық-демократиялық партиясы басшылығына және оның Парл.тегі фракциялық кеңесіне жүктелді. Жолдаудағы идея\, негізгі бағыт\ басылым бет\інде жан-жақты насихатталып талқыға түсе бастады. Осы орайда Елбасының сәуір және мамыр ай\ында өзінің Жолдауына қатысты бірнеше маңызды шара\ өткізгенін айтқан жөн, әсіресе, «Қаз.ның бірлескен отыз көшбасшысы» бағдарламасы ел экон.сын модернизациялауда шешуші мәнге ие болды. Осы мақсатқа орай Елбасы Үкімет пен бизнес құрылым\ының бірге атқаратын тиімді жұмыс­тарын нақтылай келе, Қаз.ның бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына өтуін міндет етіп қойды. Бәсекеге қабілеттілік – мем.тің өміршеңдігі деген мағына беретін түсінік. Бәсекеге қабілетті тек құрылым\, холдинг\, басқа да даму институт\ы ғана емес, бәсекеге қабілеттілік әр кәсіпкердің іс-қимылынан айқын­далмақ. Бәсекеге қабілетсіздік өнімнің сапасын мүлдем төмендететін жағдай екені, сонау кеңестік кезеңнен белгілі жәйт. Бәсекеге қабілеттілік тек ынта емес, ол жаңа технологияны меңгеріп, онымен жұмыс істеп, сапалы өнім, яғни тауар өндіре білу. Бәсекеге қабілеттілік үшін іскерлік қажет. Ол өздігінен аспаннан түсетін жағдай емес, ол халыққа білім беру ісімен табиғи үндестікте. Бізге бәсекеге қабілетті білім\ жүйесі керек. Бұл білім беру жүйесін жаңа деңгейге көтеру ісі екенін Елбасы Жолдауда нақтылап айтты.

Жолдауда әлеуметтік мәселе\, әсіресе, бюджет саласындағы қызметкер\ге, зейнеткер\ге, студент шәкіртақысына үстеме\ қосу мәселесі нақты шешімін тапты. 2007ж өзінің саяси қуатымен тарихқа енді. Ол осы жылы Конституцияға енгізілген түзету\ден айқын көрінді. Елбасы 16 мамырда Парл.т палата\ының бірлескен мәжілісінде былай дегені есімде: «Бүгін – қаз.дық демократияның тарихи күні. Конституцияға өзгеріс\ мен толықтыр\ енгізу туралы заң сіздердің алдарыңызда. Бұл құжат – саяси реформа\дың жалпы­ұлттық бағдарламасын жүзеге асыру бойынша атқарылған кең көлемді жұмыс\дың, еліміздің құқықтық кеңістігіндегі терең өзгеріс\дің қисынды қорытындысы. Мен, респ.мыз пр.тік болып қала тұра, Парл.тің өкілеттілігі айтарлықтай кеңейгенін діттейтін конституциялық өзгеріс\ жолымен жүруді ұсынамын. Бұл біздің респ.ның пр.тіктен пр.тік-парл.тік үлгіге көшкенін білдіреді». Пр.т неге мұндай қадамға барды, себебі, Қ-қ мем.і, Қ-қ елі толыса келе, енді көптеген іс\ді қоғам иығына артуға болады деген тұжырымға келді. Бұл – батыл әрі дер кезіндегі шешім. Сөйтіп, қоғам өзін өзі басқаруға көше бастағанда, әрине, саяси партия\дың рөлі туралы сөз болуы қажет еді. қоғам және партия деген жаңа саяси тіркес тұрақты мәнге ие болды. Бұл Қ-қ еліндегі басталған жаңа мағынадағы саяси модернизация болатын. Сондықтан, бұл жыл еліміз үшін саяси бетбұрыс жылы болды дейміз.

Әр жылдың өз болмысы, философиясы бар. 2007 Қ-қ елі тарихының айтулы жылы болды. Болған іс, оқиға\ тарих еншісіне айналды. Бірақ сол жылы қызмет жасап, ғұмыр кешкен біздің сана-сезімімізде 2007ж өзінің ізгілік қуатын сақтап қала береді.