1. Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі.

2. Қазақстан территориясындағы тас дәуірі ескерткіштері.

3. Қола дәуіріндегі Қазақстан.

4. Андронов мәдениеті: археологиялық ескерткіштері, кезеңдері және негізгі ерекшеліктері.

5. Сақтар: жазба деректері, материалдық және рухани мәдениеті, қоғамдық құрылысы.

6. Ұлы Жібек жолының тарихи-мәдени маңызы.

7. Неолиттік төңкерістің мәнін ашып көрсетіңіз.

8. Ежелгі Қазақстан тарихы бойынша жазбаша деректер (антикалық, қытай, ежелгі парсы).

9. Сақ-сармат дәуірі: жазба деректер және археологиялық ескерткіштері.

10. Хұн,Үйсін, Қаңлы мемлекеттік-саяси құрылымдарының басты белгілері.

11. Бірінші Түрік қағанатының тарихы (551-603).

12. Батыс Түрік қағанатының тарихы.

13. Батыс Түрік қағанатындағы этно-мәдени үрдістер және халықаралық байланыстар(түрік-эфталит, түрік-иран және түрік-византия қатынастары).

14. Түргеш қағанатының тарихы.

15. Қарлұқ қағанатының тарихы.

16. Қимак мемлекетті: этносаяси тарихы және шаруашылығы.

17. Оғыздар мемлекеті: этно-саяси тарихы, шаруашылығы, мәдениеті.

18. Қыпшақтардың этно-саяси тарихы (ІХ-ХІ ғғ.).

19. Қарахан мемлекеті: этносаяси тарихы, әлеуметтік- экономикалық дамуы, мәдени өркендеуі.

20. Қыпшақ хандығы.

21. VI-XII ғғ. Түркі тайпаларының мәдениеті.

22. Көне түрік жазуының ескерткіштері.

23. Түркі тайпаларының наным-сенімдері мен салт-дәстүрі.

24. VI-XII ғғ. Оңтүстік және оңтүстік-шығыс Қазақстанның қалалық мәдениеті.

25. Түркі кезеңінің ғалымдары мен ойшылдары. Әбу Насыр әл-Фараби, М.Қашқари, Қожа Ахмет Иассауи, Ж.Баласағұни және т.б.

26. Қазақстан тарихының моңғол дәуіріне қатысты деректері мен тарихнамасы.

27. Монғол жаулауы қарсаңындағы Жетісудың, Орта Азияның және Дешті Қыпшақтың саяси жағдайы.

28. Шыңғыс ханның Орта Азия мен Қазақстанды жаулаудағы әскери тактикасы.

29. Шыңғыс ханның Қазақстан мен ОртаАзияны жаулауы 1219-1224 жж.

30. Монғол шапқыншылығының Қазақстан халқына тигізген зардаптары.

31. Қазақстан аймағы монғол ұлыстары құрамында.

32. Қазақстан XIII-XV ғғ. Алтын Орданың құрылуы, гүлденуі және құлдырау кезеңінде.

33. Ақ Орда Қазақстанның этникалық территориясындағы алғашқы мемлекет.

34. Көшпелі өзбектер мемлекеті құрамындағы Шығыс Дешті-Қыпшақ (Әбілхайыр хандығы 1428-1468 жж.).

35. XIV-XV ғғ. Моғолстан құрамындағы оңтүстік-шығыс Қазақстан.

36. Батыс Қазақстан территориясы Ноғай Ордасы құрамында.

37. XV ғасырдың ортасында Қазақ хандығының құрылуы.

38. XV-XVIII ғ. бірінші ширегіндегі Қазақ хандығы туралы жазба деректер.

39. Қазақ хандығының нығаюы. 1470-1500 жж. Қазақ хандығының Сыр бойы қалалары үшін күресі.

40. Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығы.

41. XVI ғ. 20-30 жж. Қазақ хандығының “уақытша әлсіреуі”.

42. Хақназар хан тұсындағы қазақ хандығы.

43. Тәуекел хан тұсындағы Қазақ хандығы

44. XVII ғасырдағы Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы.

45. Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы.

46. Мұхаммед Хайдар Дулатидың ² Тарихи Рашиди² еңбегі XV-XVI ғғ. Қазақ хандығы тарихының жазба дерегі.

47. Қазақстан территориясындағы этногенетикалық үдерістердің негізгі кезеңдері. «Қазақ» этнонимі.

48. Қазақтардың этникалық территориясының қалыптасу кезеңдерін атап өтіңіз.

49. XVII ғасырдағы Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы мен халықаралық ахуалын сипаттап беріңіз.

50. Тәуке хан билігі тұсында Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатының қандай ерекшеліктерін атап көрсете аласыз.

51. Қазақ хандығының XVI ғасырдың екінші жартысындағы сыртқы саясатындағы ерекшеліктерді атап өтіңіз.

52. XV-ХҮIII ғғ. Қазақ хандығының саяси-әкімшілік құрылымы.

53. XV-XVIII ғғ Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы.

54. XV-XVIII ғғ. қазақтардың шаруашылығы мен тұрмысы.

55. Қазақ-жоңғар қатынастары. 1723 ж. жоңғар шапқыншылығы.

56. Қазақ халқының жоңғарларға қарсы азаттық күресі. Бұланты және Аңырақай шайқастары және оның маңызы.

57. Қазақ-жоңғар соғыстарының кезеңдері. Қазақ халқының жоңғарларға қарсы азаттық күресі.

58. XV-XVIII ғғ. жазба әдебиет өкілдері: Дулати, Қ. Жалайыр, Әбілғазы.

59. XV-XVIII ғғ. ақын-жыраулар және олардың шығармашылығы.

60. XV-XVIII ғғ. қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымының ерекшеліктерін атап өтіңіз.

61. XV-XVIII ғғ. қазақтардың материалдық мәдениетінің ерекшеліктерін атап өтесіз.

62. XV-XVIII ғғ. қазақтардың рухани мәдениетінің ерекшеліктерін атап өтесіз.

63. XV-XVIII ғғ. Қазақ хандығында егіншілік пен қала мәдениетінің дамығанын көрсетіңіз.

64. XV-XVIII ғғ. қазақ шаруашылығының негізгі саласы-көшпелі мал шаруашылығына сипаттама беріңіз.

65. Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіруінің кезеңдері (XVIII ғ. бірінші ширегі - XIX ғ. ортасы).

66. Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіруінің бірінші кезеңіне сипаттама беріңіз(XVIII ғ. 30-40–ы жж.)

67. Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіруінің екінші кезеңіне сипаттама беріңіз(XVIII ғ. екінші жартысы)

68. Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіруінің үшінші кезеңіне сипаттама беріңіз XIX ғ. 20-50-і жж.

69. Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіруінің соңғы кезеңі (XIX ғ. 50-60-ы жж.)

70. Абылай хан мемлекет қайраткері, саясаткер және дипломат.

71. Е.Пугачев бастаған көтеріліске Кіші жүз қазақтарының қатысуы және оның себептері.

72. Сырым Датұлы басқарған Кіші жүз қазақтарының көтерілісінің себептері, барысы, ерекшеліктері.

73. ХІХ ғ. басында Бөкей хандығының құрылуы.

74. Бөкей хандығындағы Исатай Тайманұлы және Махамбет Өтемісұлы бастаған көтерілістің себептері, барысы, ерекшеліктері.

75. 1822-1824 Ж.Ж. Сібір және Орынбор қазақтары туралы Жарғылар.

76. ХІХ ғ. 20-жылдары Кіші және Орта жүздегі хандық биліктің жойылуы.

77. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің себептері, барысы, ерекшеліктері және оның тарихи маңызы.

78. Жанқожа Нұрмұхамедұлы басқарған көтеріліс: себептері, барысы, ерекшеліктері.

79. Патшалық Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алу барысы және оның салдары.

80. Ресей империясының 1867-1868 жж. Қазақстандағы реформалары және олардың нәтижелері.

81. Әкімшілік-сот реформасын аяқтау, 1886 және 1891 жж. өлкені басқару жөніндегі ережелер.

82. 1867-1868 Жж. «Уақытша ереже» енгізілуіне қарсы Орал, Торғай және Маңғыстаудағы қазақтардың көтерілістерінің барысы және нәтижесі.

83. XIX ғ. Аяғы - XX ғ. Басында орыс шаруаларын Ресейден Қазақстанға қоныс аудару.

84. Ұйғырлар мен дүнгендердің Қазақстанға қоныс аударуының себептері, мақсаты, барысы.

85. ХІХ ғ. Ресей ғалымдарының Қазақстанды зерттеуі (А.Левшин, В.В. Вельяминов-Зернов, В.В.Бартольд және т.б.).

86. ХІХ ғасырдағы Қазақстан мәдениетінің ерекшеліктері. «Зар заман» мектебі. Ақын-ойшылдар: Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, т.б. еңбектері.

87. Қазақтың ұлы ағартушылары мен ойшылдары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбайұлы және т.б., ғылым мен мәдениетке қосқан үлесі мен маңызы.

88. ХХ ғ. басындағы Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық дамуы.

89. 1905 – 1907 Жж. Бірінші орыс революциясының Қазақстанға әсері.

90. ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының ұлт-азаттық қозғалыстағы орны мен рөлі.

91. ХХ ғ. басындағы қазақ баспасөзі.

92. Қазақстан Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында.

93. 1916 жылғы ұлт – азаттық көтерілістің себептері, барысы, нәтижесі және маңызы.

94. Қазақстан 1917 ж. Ақпан революциясынан кейінгі кезеңде. Бірінші жалпықазақ съезінің шешімдері.

95. Алаш партиясының құрылуы және оның бағдарламасы.

96. 1917 жылғы Қазан төңкерісі: мәні мен мазмұны. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнатылуы.

97. Түркістан (Қоқан) автономиясының құрылуы және оған Мұстафа Шоқайдың қосқан үлесі.

98. 1917 ж. екінші жалпықазақ съезінің негізгі шешімдерінің мазмұны және оның маңызы. Алашорда үкіметінің құрылуы.

99. Қазақстанның азамат соғысы жылдарындағы жағдайы.

100. «Соғыс коммунизм» саясатының Қазақстанда іске асырылу ерекшеліктері.

101. Қазақ АКСР-ның құрылуы және оның құрамына қазақ жерлерінің біріктірілуінің барысы және оның қиыншылықтары.

102. 1921-1922 жж. Жер-су реформасы және оның нәтижелері.

103. 1921-1922 жж. аштықтың себептері мен салдары.

104. Қазақстандағы жаңа экономикалық саясаттың жүргізілу барысы, ерекшеліктері мен нәтижелері және мерзімінен бұрын тоқтатылу себептері.

105. Түркістандағы ұлттық-мемлекеттік межелеу. Қазақ жерлерінің Қазақ АКСР құрамына біріктірілуі.

106. 1924 жылғы ұлттық-территориялық межелеуден кейін ҚазАКСР-ның құрамына қандай қазақ жерлері кірді.

107. ХХ ғ. 20-30-жылдары қазақ зиялыларына қарсы жүргізілген жазалау шаралары.

108. Ірі бай шаруашылықтарын тәркілеу: саяси және экономикалық салдары.

109. Ұжымдастыру жылдары қазақ шаруаларын жаппай отырықшылыққа күштеп көшіру. Нәтижелері және салдары.

110. Қазақстанда ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру және оның нәтижелері мен салдары.

111. 1929-1931 жж. күштеп ұжымдастыруға қарсы көтерілістер.

112. 1931-1933 жылдардағы аштықтың себептері, экономикалық және демографиялық салдары.

113. Т. Рысқұловтың Сталинге хаты. «Бесеудің хаты».

114. Қазақстандағы социалистік индустрияландырудың ерекшеліктері, нәтижелері және олқылықтары.

115. Қазақстанды индустрияландырудың нәтижелері.

116. ХХ ғ. 20-30-жылдарындағы мәдени революцияның мазмұны, қайшылықтары, онда большевиктік тұжырымдаманың үстемдік алуының салдары.

117. ХХ ғ. 20-30-жылдарындағы сауатсыздықпен күрес. Халыққа білім беру жүйесінің қалыптасуы.

118. ХХ ғ. 20-30-жылдары ғылым ошақтарының пайда болуы. Ғалым кадрлардың қалыптаса бастауы.

119. ХХ ғ. 20-30-жылдары әдебиет пен өнердің дамуы.

120. 1937 – 1938 Жж. Қазақстандағы жаппай репрессиялау шаралары және оның салдары.

121. Республика өмірін соғыс талабына сай қайта құру.

122. Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысының майдандарындағы ерен ерліктері.

123. Фашистік басқыншыларға қарсы соғыс жылдары (1941-1945 жж.) қазақстандықтардың ірі шайқастарға қатысуы және олардың ерліктері.

124. Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы еңбектегі ерліктері.

125. ХХ ғ. 30 – 40 жылдарында Қазақстанға кейбір халықтардың жер аударылуы, оның мақсаты, көлемі және салдары.

126. Қазақстан – майдан арсеналы.

127. Қазақстанның соғыстан кейінгі жылдардағы қоғамдық – саяси өмірі (1946-1965 жж.).

128. «Бекмаханов ісі» - КСРО-дағы қоғамдық-саяси жағдайдың көрінісі.

129. Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру: экологиялық, экономикалық және әлеуметтік-демографиялық салдарлары.

130. Қазақстанда ғылым мен білімнің дамуы (1946-1964 жж.).

131. Қазақстан Хрущев реформалары кезеңінде (1956-1964 жж.).

132. Қазақстан «кемелденген социализмнің» дағдарысы жылдарында (1965-1985 жж.).

133. ХХ ғ. 60-жылдарындағы КСРО-дағы экономикалық реформалар және олардың аяқталмауы.

134. 1965 – 1985 Жж. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы, ондағы дағдарыстық құбылыстардың мәні.

135. Ауыл шаруашылығындағы тоқыраулық құбылыстар (1970-1985 жж.).

136. Тоқырау жылдарындағы мәдениет пен ғылым саласындағы жетістіктер мен қайшылықтар.

137. Кеңес қоғамын реформалауға бағыт. Қазақстан М.С. Горбачев реформалары кезінде (1985-1991 жж.).

138. 1986 Жылғы Желтоқсан көтерілісі: себептері және салдары.

139. КСРО – ның ыдырауы және ТМД – ның құрылуы.

140. ҚР егемендігінің қалыптасу кезеңдері. Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заң.

141. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері.

142. Тәуелсіз Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясы.

143. 1995 Ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы және қос палаталы парламентке сайлау.

144. Қазақстан Республикасындағы қоғамдық қозғалыстар мен ұйымдар.

145. Қазақстандағы қазіргі саяси партиялар.

146. Қазақстанның халықаралық аймақтық ұйымдарға қатысуы (ШЫҰ, ЕуразЭҚ және т.б.).

147. Қазақстан халқы Ассамблеясының қоғамдағы орны мен рөлі.

148. Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін құру және модернизациялау.

149. Астана – Қазақстан Республикасының астанасы.

150. Қазақстанның ЕҚЫҰ-дағы төрағалығы. ЕҚЫҰ-ның 2010 жылы желтоқсанда Астана қаласында өткен Саммиті және оның маңызы.

151. Қазіргі Қазақстанның сыртқысаяси басым бағыттары.

152. Қазіргі кездегі Қазақстан – Ресей қарым қатынастары.

153. Қазақстан және Шанхай ынтымақтастық ұйымы.

154. Қазақстан Республикасының шектес мемлекеттермен мемлекеттік шекарасын анықтауы және белгілеуі.

155. Қазақстан Республикасындағы қазақ тілінің мәртебесі.

156. «Қазақстан – 2030» бағдарламасына сай ұзақ мерзімді мақсаттарды айқындау және оны іске асырудың стратегиясы.

157. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Қазақстан халқына Жолдауының елдің келешегі үшін маңызы.

158. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2009 жылғы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына Жолдауы.

159. Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуы.

160. Қазіргі Қазақстанның мемлекеттік құрылымы: Парламент.

161. Қазіргі Қазақстанның мемлекеттік құрылымы: Үкімет.

162. Қазіргі Қазақстанның мемлекеттік құрылымы: Сот билігі.

163. Қазіргі Қазақстанның мемлекеттік құрылымы: ҚР Конституциялық Кеңесі.

164. 2007 Жылғы мамырда қр Конституциясына енгізілген толықтырулар мен өзгерістер.

165. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Қазақстан халқына Жолдауы.

166. Н.Ә.Назарбаевтың 13 қазан 2009 ж. әл-Фараби атындағы ҚазҰУ – де профессор-оқытушылар құрамы мен студенттерге оқыған дәрісі және оның негізгі бағыттары.

167. Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдар (1990-2011 жж.).

168. «Болашақ» мемлекеттік бағдарламасы: елдің келешегі үшін тарихи маңызы.

169. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы: елдің келешегі үшін тарихи маңызы.

170. «Нұрлы көш» мемлекеттік бағдарламасы және оның маңызы.

171. Қазіргі Қазақстанның демографиялық дамуы.

172. Қазіргі Қазақстанның көші-қон саясаты.

173. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2011 жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» Қазақстан халқына Жолдауының мәні мен мазмұны.

174. Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға көшуінің негізгі кезеңдері. Проблемалары, қайшылықтары, жетістіктері мен нәтижелері.

175. ҚР Президентінің Қазақстанның индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы.

176. Қазақстан Республикасындағы білім, ғылым, мәдениет және денсаулық сақтау ісінің дамуы.

177. Қазақстан Республикасының білім жүйесіндегі реформалар.

178. Қазақстан – әлемдік қауымдастықта.

179. Қазақстан Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымына (БҰҰ) және басқа да халықаралық ұйымдарға кіруі.

180. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының құрылуы мен қалыптасуындағы Тұңғыш президент Н.Назарбаевтың рөлі мен қызметі.

1. Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі.Тарих-дег.з халық.ң зердесі. Ол болып өткен, оны түзете алмайсың ж\е оның бір түсін 2сімен ауыстырып жаңадан жаза алмайсың. Біз оны бүкіл қайшылық\мен ж\е қайғылы бет\імен қоса ол қандай болса нақ сондай, бүкіл алуан түрлі тұтас күйінде қабылдауға тиіспіз. Өткеніміз бен бүгініміздің, тапқанымыз бен жоғалтқанымыздың тағылымын түйіндеуге елбасымыз Н.Н.ң өзі мән беріп 1999ж «тарих толқынында» деген еңбегін жариялады. Ол: “Қ.ң сана сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы тарихтың толқынында өзінің ұлттық “МЕН” дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік алып отыр. Бірақ бұл мүмкіндік ғана ол шындыққа тек қазақ\дың ғана емес барлық қаз.қ\дың жаппай санасына орныққан фактіге айналуы қажет”. Тарих - өткен дәуір/ туралы білім жинағы ғана емес, ол қазіргі әлемде өз жағдайын айқын ұғынуға, өзінің азаматтық ұстанымын дұрыс анықтауға, орын алған құбылыс/ мен оқиға/ға өз көзқарасын білдіруге ж/е олар-ң маңызы мен бағытын терең ашуға мүмкіндік беретін тарихи ойлау болып таб-ды. Тарих ғылым ретінде халық-ң ұлттық санасын қалыптасуы, әсіресе, өз тәуелсіздігін жариялаған кезде орнығуы ж/е әлемдік қауымдастықта өзін тең құқылы мүше ретінде сезінуі тиіс. Қ-н тарихын зерттеудің негізгі міндет/і:1. Қазақ халқы-ң тарихын ежелгі дәуірден қазіргі кезеңге дейін зерттеу; 2. Көшпелі дүние жүйесіндегі қазақ халқының рөлін ашу ж/е оның әлемдегі өркениетке қосқан үлесін көрсету; 3. Бүкіл адамзат тарихы дамуында қазақ этносының тұрмысының, шару.ғы мен әлеу.к-саяси жағдайының қалыптасу процесіне зер салу; 4. Түрлі әлеу.к топ/ң қазақ қоғамындағы орны мен рөлін анықтау. Тарих тарихи тұрғыдан ойлай білуді қалыптастырады, азаматтық ұстанымды шыңдай түседі, ұлттық мақтаныш пен патриоттық сезімге тәрбиелейді. Өткенімізді біле отырып, қазіргі кезеңді оңай меңгереміз, болашақты айқындай аламыз. Қ-н тарихы курсының негізгі мақсат/ы:- тарихи дәуір/ге талдау жасау; - этностық тарихқа талдау жасау;- түрлі тарихи кезең/дегі әлеу.к ұйым/ды зерттеу;-  түрлі тарихи кезең/дегі мәдениетті зерттеу. Қ-н тарихы келесі кезең/ге бөлінеді:  - Қ.ң ежелгі тарихы ж/е ортағасырлық Қаз тарихы.

2. Қазақстан территориясындағы тас дәуірі ескерткіштері. Қ-ң палеолит дәуір-ң е-рі 2 түрлі: 1-түрі – бірнеше мәдени қабаттан тұратын ес-р. Оларды тек археологиялық қазба-р арқ. зерттеуге болады. Мұндай ес-р біз-ң жерімізде санаулы ғана. Олар:Ш.Уәлиханов атындағы тұрақ, Көшқорған, Батпақ, Шульбинка. 2-түрі – ашық жер бетінде жатқан ес-р. Қаз-ң пал-т дәуір-ң көпшілік е-рі ашық жер бетінде жатқан е-рге жатады. Тас дәуірінің ең көне тұрақ/ы: Бөріқазған, Шақпақата, Арыстанды тұрақ/ы. Бұлардан табылған тас құрал/ды А. Г. Медоев Шығ Африкадағы Олдувай тұрағынан табылған ең көне құрал/мен бір уақытта жасалған деп есептеген. Қ-н жерінде соңғы пал-т еск/і тым аз кездеседі. Ғалым-р бұл жағдайды соңғы пал-т кезіндегі табиғи жағдай-ң адам өмір сүруі үшін өте қолайсыз болуымен байланыстырады. Ш. Уәлиханов атындағы тұрақ Оңт. Қ-дағы Арыстанды өзені-ң бойында. Тұрақтың ең 1-ші қабатын зерттеуші-р соңғы пал-т-ке жатқызады. Бұл қабаттан тұрпайылау жасалған ірі қырғыш-мен қатар жүзін айбалтаға ұқсатып шебер өңделген қырғыш-р кездеседі. Соңғы пал-т-ң тағы бір белгілі ес-ші – Балқаш көлі маң-ғы Семізбұғы тұрағы. Бұл жерде ең көп кездесетін құрал-р – қырғыш-р, жүзі түзу, кейде қайқылау пышақ-р. Қаз-ң жоғары пал-тіне жататын еск-ң бірі – Батпақ деп аталатын көне мекен. Жерімізден табылған неолиттік ес-р негізгі белгі-і жағынан бір – біріне ұқсас, бір мәдени – тарихи топқа жатады. Дегенмен де табылған құралдар-ң түріне, олардың жасалу техникасы-ң кейбір ерекшелік/не, ыдыс/ң жасалған материалына, шару.қ сипатына қарай Қ-ң неолиттік мәдинетін ғалым-р бірнеше аймақтық топ/ға бөліп көрсетеді. Қ-да энеолит дәуірі-ң еск/ң ішіндегі ең жақсы зерттелгені ж/е тарихи құнды материал бергені – Ботай қонысы. Ғалым/ Ботайды мекендеген/ жылқы-ң еті мен сүтін пайдаланғандығын, олар-ң тұрмысындағы жылқы малы-ң басым орын алғандығын дәл-ді. Ботай энеолиттік қонысы қаз-гі С.Қ обл-ғы Иманбұлақ өзені-ң оң жағ-да Ботай елді мекені жанында орн.н. Қ-н аум-ғы энеолит дәуірі мәдениеті-ң 2ші аймағы – Маңғыстау өңірі. Маңғыстау түбегіндегі белгілі энеолит тұрақ-ы: Шебер, Жыңғылды, Қошқарата, т.б. Ерте пал-т: Оңт .Қ: Бөріқазған, Шабақты, Ш.Уалиханов ат.тұрақ, Қарасу; Орт.Қ: Құдайкөл; Б.Қ: Шабақтысай, Сарытас. Орта пал-т: Оңт.Қ: Үшбұлақ, Қызылрысбек; Орт.Қ: Обалысай, Мұзбел, Өгізтау; Ш.Қ: Бөдене, Қызылсу; Б.Қ: Құмақаж, Аққыр. Кейінгі пал-т: Ш.Қ: Шульбинка, Қанай, Пищера; Оңт.Қ: Арыстанды, Ащысай; Орт.Қ: Семізбұғы, Батпақ, 3-Қарабас. Мезолит:(20 тұрақ таб-н) С.Қ: Мичурин, Екібастұз. Неолит: С.Қ: Пеньки, Қаратомар, Карлуга; Орт.Қ: Қарағанды, Зеленая Балка, Қосқұдық. Ш.Қ: Усть-Нарым, Сатшықыз; Арал маңы: Сексеуіл, Ақеспе. Энеолит: С.Қ: Ботай тұрағы, Маңғыстау-ғы Шебір-Теккелі.

3. Қола дәуіріндегі Қазақстан. Металл балқытуымен адамзат өз дамуында келесі кезеңге өтті. Бұл кезеңнің негізгі материалы мыс пен қалайының қоспасы болғ-н археолог/ оны қола ғасыры д.а. Қоладан әртүрлі еңбек құрал/ы жасалды – орақ, кетпен, әшекей/ т.б. құрал/. Қола ғас.ң өзіне тән ерекшелігі – металлургия мен дамыған жер ж/е мал шару.ң кешенді дамуы. Қ. жер.е өндіруші шару.ң қалыпт.мен жаңа өзіндік мәдениет қауымдастық/ы п.б-ып, олар неолит дәстүрін жалғастырды. Жабайы жануар/ды қолға үйретуге көшу адам қоғамы дамуының заңды кезеңі б/ы. Жабайы жануар/ды қолға үйрету неолит дәу/е бас/ы. Қола дәу-де қолға үйретілген жануар/ң саны көбейді. Малдың түр құрамы да көбейді. Қола дәуірі шар.қ нысаны ретіндегі мал шару-ң үздіксіз дамыған уақыты болды. Үй маңында мал бағу бірте-бірте жайлауда малмен бірге бір жайылымнан 2-жайылымға жылжи көшіп отырды. Қола дәу-ң соңғы кезеңінде Қ.ң далалық аудан/да мал өсіру шар-тың негізгі саласына айналды. Өнімді мал шару-на көшу ілгері басқан құбылыс болды. Қ. аумағында мал шару-мен қатар неолит дәуірінен бастап егіншілік дами бастады. Қола дәуіріндегі тайпа/ң шару-да мал шару-ғы мен егінш. бірін-бірі толтырып, өзара байланысты б/ы. Егінш. өзінің сипаты жағынан қарапайым болып қала берді ж/е мал өсірумен салыстырғанда көмекші рөл атқарды, бірақ ол тамақ өнім/н алудың маңызды көзі б/ы. Қола д-де адам қоғамының өндіргіш күш/ң дамуында мал шару/мен ж/е егін/пен қатар әр түрлі руда/ды өндіру, тас пен сүйекті ұсақтау аса маңызды рөл атқарды. Қ. аум/ғы қола дәуірі қоныс.ң көп екені мәлім, олардың 60-да арх.қ қазба жұмыс/ы жүргізілді. Қоныс/ға жақын жерде рулық зират/ орын/ы орн-н. Қола д/де тоқыма кәсібімен айналысқандығы қарапайым тоқыма станогінің ұршық/ң табылуынан дәлелденді. Жүн киім/ қойдың биязы жүні мен ешкінің түбітінен тоқылады. Қола д-гі тайпа/ отқа табынған, мұны сол дәу/де кең таралған өлікті өртеу ғұрпы көрсетеді. Қазіргі уақытта Орт.Қ.да қола дәуірінің 50-ге жуық қонысы мен 150 ірі қорымы табылды. Қазба ісі 40 қорым мен 10 қоныста жүргізілді. Орт. Қ.ға Андронов мәдениеті тайпа/ы өз дамуында бірінен соң келетін 2 кезеңнен өтті, алдыңғысы – Нұра кезеңі, ортаңғысы – Атасу кезеңі. Соңғы қола дәуірінде (б.з.б. Х-ҮІІІ ғғ.) олар Андронов мәдениетімен салыстырғанда анағұрлым жоғары, көрнекті Дәндібай-Беғазы мәдениетін құрды. Беғазыдағы бай кесене/ң көңіл қоярлық ерекшелік/ң бірі – діни ғұрыптың зат/ды қою үшін ж/е құрбан шалу үшін арнайы істелген мехрап орны. Орт. Қ.ң таулы аймағының тұрғын/ы бұл кезде де үйді жертөле ж/е жартылай жертөле түрінде салатын болған. Жер ошақ/ дөңгелек шұңқыр түрінде жасалып, олардың астына жалпақ тас/ төселді. Дәндібай-Беғазы заманының төл-тума мәдениеті бар тұрғын/ы Қ. даласында ертедегі темір дәуірінде қалыптасқан жаңа этникалық-мәдени құрам/ң бір компоненті б/ы.

4. Андронов мәдениеті: археологиялық ескерткіштері, кезеңдері және негізгі ерекшеліктері. Оңт Сібірдегі Ачинск қ маңындағы Андроново селосынан қола дәуірі еск/і алғаш рет табылды. Оны 1914 ж. Б.Г. Андронов ашты. Ғылымда шартты түрде Қ жеріндегі қола дәуірі еск/н Андронов еск/і д.а. Бұл атауды ғылыми айналымға 1927 ж С. А. Теплухов енгізген. 1927 ж археолог Грязнов осындай қорымды БҚ да тапты. Бұл мәд/ті зерттеуші қаз/қ ғалым/:Марғұлан,Ақышев,Оразбаев. Қ/да қола дәуіріндегі тайпа/н көптеген тұрақ/ мен еск/р қалған. Бұларды Андронов мәд/і д.а. Бұл мәд – Евразиядағы ең ірі қола дәуір/ң мәд/і. Ав м шығ Минусинск шұнқырынан бастап солт аса үлкен Бат Сібір жазығынан Қ/ң оңт.гі Памир тау/на дейінгі кең-байтақ аумақты қамтыған. Ав м/ң еск/і Қ/да мол кездесетін болғ/н, осы хрон/қ кезеңді Ав м/і арқ қарастырады. Ав м/ң еск/ң өте үлкен территорияда табылуына ж/е оның үлкен кезеңді қамтуына байл ғылымда қазір Ав тарихи-мәдени қауымдастығы деген термин қолд/ды. Ав м/і шартты түрде 3 кезеңге бөлінеді. Ерте қола — б.з.д. 18-16 ғғ, орта қола б.з.д. 15-12 ғғ., кейінгі қола б.з.д. 12-8 ғ.б. Ав м/і 8-9 ғ/ға созылады (б.э.д. 17-9 ғғ). Қ/ғы еск/і СҚ, БҚ ж/е Орт Қ.да орн.н осы/ң ішіндегі ең ірісі - ОртҚ. Бұл аймақта қола дәуірінің 150- ге жуық қабірі, 30 – дай елді мекен тұрағы бар. Бұл өңірден көптеген мекен, қорым, көне рудник, құрбандық орын/ы, петроглиф/ таб.н. ОҚ.ң Ав м/не тән сипаты-оның мазар/ң күрделілігі, тас өңдеумен байл құрылыс техника/ң жетіле түскендігі. Нұра кезеңі — жерлеу салтында мәйітті өртеу басым болған. Мәйтті табытқа салып қою рәсімімен де жерлеу кездеседі. Керамика ыдыс/р жоғ жағы ғана әсемделеді. Қабір ішінде мәйітпен қатар үй жануар/ң сүйек/і де таб/н. Атасу кезеңінде жерді игеру, оның ішінде шөлейт аудан/ды да игеру кеңінен жүргізіледі. Тау-кен жұмыс/ң көлемі күрт өседі. Мәйіт/ді бір жамбасына бүк түсіріп жатқызып жерлеу жиірек ұшырасады. Алексеев қонысы мен Тасты-бұтақ қорымы кеңінен мәлім болды. Топырағы төбешік болып үйілген, дөңгелек ж/е тікбұрышты қоршау/ы бар қорым көп кездеседі. Челябинск ж/е Қостанай обл/ң шекарасынан Арқайым қонысы еж қала/ң мысалы б/ды. Қазіргі Қостанай обл/да Садчиков қонысы, Ақмола обл/ғы, Зеренді ауд/ғы Павловка қоныс/ы - Ав тарихи-мәдени қауымдастығ/ң айшықты еск/і. Еск/і:СҚ:Садчиковское, Алексеевское,Затобольское, Приречный, Чаглинка, Төңкеріс,Ақмола,Арқайым,Новониеольское. БҚ: Ахмет ауыл, Бесбай, Тастыбұтақ,Кіргелді.ОҚ мен Жетісу. Еск/і — Таңбалы, Қаратау сияқты тастағы сурет/р, Таутары қорымы. Сырдария/ң төм жағынан Арал алқабынан - Тегіскен кесенесі ашылды. Қола дәу/ң жартас/р бетіне салынып, кілегей қоңыр қабыршақпен жабылып қалған сурет/ң өзіндік ерекш/і бар. Бұл сурет/р — жану/р, күн бейнелі адам/р, соғыс арба/ы, шайқас көрініс/і туралы тасқа салынған сурет/р ол/ң дүние-танымын көрсетеді. Жартастағы сурет-петроглиф/ Қ/да Таңбалы, Ешкіөлмес, Қарату мен Маймақ, Тарбағатай мен Бөкентауда табылды. Шар/да теселі егіншілік болған. Нег/н бидай,қарабидай,тары өсірген. Жеке менш/ң п.б байл мал ш/на көшкен.Кен өндіру б.з.б ІІІ мыңж/та басталған.Қыш ыдыс/ды таспалық,қалыпқа салып пішіндеу әдіс/мен жасаған.

5. Сақтар: жазба деректері, материалдық және рухани мәдениеті, қоғамдық құрылысы. Б.з.д 7-4ғ/да сақ тайпа/ы Орт.Азия ж/е Қ-н жерін мекендеді. Жазба дерек/ң мәліметі б.ша олар Қаз-ң барлық этникалық терр-нда қоныстанып, бірнеше топқа бөлінген: оңт.те тиграхауда сақ/ы, Бактрия мен Маржанада құрамына парасогда сақ/ы кірген хаумаварга сақ/ы. Батыс савромат/р. Сарыарқаның орталығын-исседон/, солт.батысын-аргипей/, шығысын-аримаспы/ қоныстанған. Жазба дерек/і:Антика.қ автор Арриан.ң дерегіне сүйенсек, сақ патшасы елді өзі.ң қызметші/і арқылы басқарды. Олар патша.ң белгілі бір аймақтағы н/е тайпадағы өкілі болып есептелді. Арриан сақ/ң грек/ге қарсы ерлік күресі туралы жазған. Сақтар жайында Страбон «Олардың бәрі ақкөңіл ж/е уәдеге берік» ж/е «Құдай деп олар Күнді есептейді ж/е оған жылқыны құрбандыққа шалады» деп жазған. Сақ/ң жазба дерек/ б/ша аталуы: Геродот-азиялық скиф/, парсы/-құдіретті еркек/, иран/-жүйрік атты тур/. Материал.қж/е рухани мәде.і: Далалық өркениет Күнге, табиғат күш/рі мен көсемге табынуға негізделген өз идеологиясын жасады. Осы/ң барлығы "аң стиліндегі" олар.ң қайталанбас өнерінде көрініс тапты. Ерте темір дәуірі көшпелі/ң идеологиясымен танысу үшін "Есік" қорғаны бірегей мүмкіндік береді. Сақ/ң өз мифологиясы болған, ол "Алтын адамның" киім композициясында, оны жерлеу жоралғысында көрініс тапты. Оның басында тымақ тәріздес желкелігі бар, төбесі шошақ, биік бөркі болған. Бас киіміндегі бейне/р символикалық мәнге ие болды. Жауынгер.ң бас киімін айналдыра тігілген "алтын таул/" мен "ағаш/" дүние.ң келбетін көз алдыңа елестетеді. Бас киім.ң жоғ. жағындағы алтын қой.ң бейнесі Митра Құдайы.ң кеңінен таралған рәмізі. Шаншылған алтын жебе/ күн.ң сәулесі болып есептеледі." Алтын адам.ң" өзі Күн Құдайымен теңестірілді. Бас киім.ң беткі жағындағы алтын жебе, ешкі мүйізді, алтын қанатты пырақ ат эмблемасы "патшалық.ң белгісін" білдіреді. Ақышевтің пікірінше, Алтын Адам патшалық белгісінде: ат-жерді, жебе- әлем бағыт/н, құс-аспанды, теке-жер асты әлемін білдіреді. Бас киімдегі қанат/ "Алтын адамның" абыздық қызметін көрсетеді. Әскери жасау/рда жыртқыш/ң бейнеленуі жауынгер/ге дем беруші күш деп есептелді. Қоғам.қ құрылысы:Сақ қоғ.да халық-ң 3 тобы б-н. Олар:жауынгер/, абыз/, қауым мүше/і. Патша/ң белгісі жебелі садақ б-ды. С әйел/і қоғамдық өмір.ң барлық сала/на, тіпті соғыс шайқас/на да ер/мен бірдей қатысып, ерлік көрсетіп отырған. Б.з.д 4-5 ғ.ң өзінде-ақ сақ/ң қоғамдық құрылысы.ң сол заманғы прогрес.ң неғұрлым жоғ. сатысына көтерілгендігін, оған эконом-қ ж/е саяси алғышарт/ң болғандығын көрсетеді.

6. Ұлы Жібек жолының тарихи-мәдени маңызы Ж.ж халық/ арас.ғы сауданың дамуына ғана зор үлесін қосып қойған жоқ, ол Шығ пен Бат елд/ң арас.ғы халықаралық (диплом.қ) қарым-қат.ң дамуына да өзінің үлкен пайдасын тигізген. Қытай жаз. дерек/іне қарағанда, Ж.ж.ң халықаралық қарым-қат.с жағынан жандана баст.н кезі б.з.б. II ғ. Ор.да бастаған. Қытай имп.ы У-Ди 138ж Бат ел/іне қарай аттандырған елшілік 13ж кейін оралған. Осы елшілік оралған кезден бастап Қаз.н, О.Азия жеріне және бат.тағы ел/ге қарай жібек артқан керуен/ шыға бастаған. Бұған керісінше, Бат. ел/інен Қытайға қарай елшілік/ шыққан. Ұ.Ж.Ж көп халық/дың мәдениетін түйістіруімен бірге оның табиғатының ерекш./н анықтауда тарихи қызмет атқарды. Бұл істе Қаз.нды мекен.н халық/дың еңбегі де бар. Олар тұрғын үйді, ат әбзел/ін жасау өнерін, кілем тоқуды, күмістен түрлі әсемдік бұйым/ды соғуды, бай ауыз әдеб.н мұра етіп қалд.н. Осының бір айғағы - Есікж/еАралтөбеқорым/нан таб.н «Алтын ки.ад» ескерт/і, Шығ Қаз.ғыБерел қор.нантаб.н олжа/, еж.гі Түрік жазба әдеб.ң орхон ескерт/і. Жібек жолы тек сауда жолы болып қана қалмастан, дүние жүзі өркениетін тоғыстырып, адамзат қоғамының дамуына өшпес үлес қосты. Ұ.Ж.Ж-мен ән мен би өнері, әдебиет туынды/ы тараған. Қытайда Шығ.Түркістан мен Қz-ның әуен/і көп тарады.Византияда түрік акробат/ң өнері көрсет.н,т.б. Ұ.Ж.Ж бойымен дін таралды. Буддизм- Үнд.нан О.Азия мен Қz-ға келіп, Оңт. Қz. ж/е Жетісуда кең тарады. Буддизмді таратуда соғды/, қаңлы/ үлкен рөл атқарды/б.з.2-3ғ/. Исфиджабқа жақын жерден жер асты храмы/7-8ғ/, Ақбешім мен Суябтан 2 будда храмдары/7-8ғ/ табылды. Христиан діні Сирия, Иран, Аравиядан келіп, Қz-да бұл діннің неосториандық бағыты тарады/7-8ғ/. Ұ.Ж.Ж-мен 3ғ. Иранда п.б. манихейлік дінді соғдылық/ таратты. М.ғимараттар Баласағұн мен Шілікбалықтан табылды. Б.з.б. 7-6ғ. Иранда туған зороастризм Қz-ға тарады. Бұл діннің от мұнарасы – Қостөбе мен Қызылөзенде, құрбандық ошақ/ –Отырардан табылды. 8-9ғ. Оңт. Қz-да ислам діні кең тарады. Ең алғашқы мұсылман бейіт/і-Отырардан/9-10ғ./,Боран қаладан /10ғ/; мешіт/ Кедер мен Күлтөбеден табылды. Ежелгі кесене/: Бабаджа хатун, Айша бибі/11ғ/. . Қала тұрғын/ы діни наным-сенімі жағынан түрлі көзқараста болғанымен, ортақ мәдени үлгі/ін тұтынған. К/к кез/де олар өнер сайыс/ына түсіп, ортақ өнердің дамуына өз үлес/ін қосып отырған.

7. Неолиттік төңкерістің мәнін ашып көрсетіңіз. Нео.к төңк.с ұғымын тариха ғылымға ағыл.арх.гы Г. Чайлд ХХғ ортасында енг.н. Нео.к революция – неолит дәу.гі меншіктеуден өндіруші шар-қа дейін, яғни, аңшылықтан, терімшліктен мал шар-ы ж\е егін шар-ы, металлургия, металл өндіруші, керамикалық өндріс шар-ы адам өмірінің барлық сферасында болған сапалы мақсаттық төңкеріс.(10-12мынж.). Бұл дәуір алғашқы қоғамда өмір сүрген адам/ң материалдық нег/н, әлеу.к ж/е рухани ұйым/ды түбегейлі өзгерткеніне байл.ы, ол революция ретінде түсіндірілді «Нео.тік төңк.с». Б.з.д 10-12мыңжылдықта көптеген оқымысты/ң айтуы бой/ша экол.қ дағдарыс құбылысы адам пайда болуына қауіп төндірген. Климаттың жағымсыз өзгеріс/і белең алды, кейбір аймақ/ үшін қорек көзі болып отырған мегафаун/ң (мамонт, жүнді керік/) қырылуы басталды. Адамзат бұл дағдарысқа жаңа өндірістік әдісімен жауап берді – ол өндіруші экономикаға жол тарту еді, сонымен нео.к төңк.с жүзеге асты. Ақырындап аңшылықтан, балық шару.нaн, терімшіліктен, жер өңдеушіліктен, мал бағудан адамзат жер игеру ж/е мал бағудың жаңа формасына көшеді. Бұл жаңа форма/ шару.қ қожалығында ең маңызды экoн.қ орын алды. Ауыл шару.ғы қор жинауға ж/е жыл мезгілінің қиын кезең/н жеңіп шығуға, әсіресе қысты мүмкіндік берді.

8. Ежелгі Қазақстан тарихы бойынша жазбаша деректер (антикалық, қытай, ежелгі парсы). Антикалық дерек/:Қ-н халық/ң тарихы жөнінде ежелгі жазбаша деректеме I Дарий мен Ксеркс патша/ң ахаменид державасында қолданылған негізгі 3 тілде: көне парсы, Элам, аккад тілінде жазылған ежелгі парсы жазба/ы болып табылады. I Дарийдің Бехистун жабасының маңызы зор. Жазбада Орт. Азияның тарихи географиясы туралы мол мәлімет келтірілген. Тиграхауда, Хаомаварга сақ/.ң Иран мен Ауғанстан шекарасында омір сүрген деп келтіріледі.Ксеркс ахаменид/.ң діні мен мәд.н зерттеген. Авеста- Зороастра діні.ң қасиетті кітабы,Иран жерінде Аршак дәуінен басталған,әсіресе Сасани/ кезінде діни реформа/ барысында қалыптасқан қағида .Авеста дерек/і сақ кезеңіндегі Қаз.ң ежелгі тұрғын/ң тарихы мен мәд.н зеттеуге аз тартылды.Антик тарихнамасы неғұрлым мазмұнды.Қаз.ң тарихи тағдыр/ы жөнінде анық мәлімет/ беретін Герадоттың « Тарих»атты еңбегі.Онда көшпелі скиф тайпасының орналасу геог.сы,тарихы,рухани мәд.і,әдет-ғұрып.ы тур. баяндалады.Ктесий еңбек/інде Қаз.н этнос/ы , олардың орн.н жер/і,қоғам.ң саяси ұйымдастырылуы тур,айтылады.Ертедегі Қаз.н тарихы үшін Антик дерек/і өте құнды.Страбон.ң «Географиясында» қаз.ң таб.жағдайы, халық.ң тұрмыс*-салты жайлыжазды.Ол Каспий теңізін мұхит шығанағы деді, ал Арал теңізі туралы білмеді.Птолемей «Географиясында» Қаз.н шекаралары көрсетілген.Ол сақтар елімен қатар Скифияны да білген. Еділ-Балқаш аралығын Скифия деп атаған.Б.з.б.II ғ.дан бастап Қаз.н тарихын зерттеуде Қытай дерек.і рөл атқарды.Антик автор/ына карағанда қытай ав.ы Қаз.н жайлы жақсы білетін.Қаз.н халық/ы тур. Алғ. анық мәлімет/ император У-ди (б.з.б.140-86жж.)батыс облыстарға жіберген қытай елшілігі.ң жетекшісі Чжан Цяннан алынған.Қаз.н мен Орта Азия халық/ы тур. ең бағалы еңбек/ Сыма Цянның «Тарихи жазбалар»(«шицзи») еңбегінде баяндалды.Жібек жолы.ң жандануы Қытайда Тан әулеті билеген кезеңге сай келеді.Орт.Азия халық/ы,тарихы тур. мәл.ң ең үлкені 2 хроникалык еңбек:«Тан әулетінің ескі тарихын» («Цзю Таншу») Қытайдың бөлшектену кезеңінде-авторлар тобы, «Тан әулетінің жаңа тарихын» («синь Таншу») Сун дәуірінде Қытай.ң көрнекті ақын ғалымы Суян Сю баст.н авт.р тобы жазды.Хроникада Батыс түрік.р,түргеш.р,олардың этногенезі., ыдырауы,саяси этнологиялық мәл.берілген.Қарлұқт/ олардың Жетісуда, Қаз.ң Оңт.де ,Кырғызстанда орн.уы тур. қытай материал/ы өте құнды «Синь Таншу» мен «Цзю Таншуда» Жетісуға ШығысТүркістан полюстері арқылы жүріп өткен қытай саяхат.ң маршш.ы Шу,Талас,Ыстықкөлді суреттеген.

9. Сақ-сармат дәуірі: жазба деректер және археологиялық ескерткіштері. Сақ/ - б.з.б. І мыңжылдықта Орта Азия мен Қаз.н, Шығыс Түркістан жерін мекен еткен ежелгі тайпа. "Сақ" сөзінің мағынасы парсы жазба/нда құдіретті еркек/, иран жазба/нда "жүйрік атты тур/", грек авто/нда "Азиялық скиф/"; грек тарихшысы Герадоттың сақ/ды атауы-Массагет, грек дерек/індегі көшпелі тайпа/ң тағы бір атауы -Дай/. Ежелгі грек тарихшы/ң айтуына қарағанда, сақ/ батыр, жауынгер, "дұшпанға қатал, досқа -адал" болған. Олар қастасқан жау/ын аямаған, батыр жауынгер/ді ардақтап құрмет еткен. Сақ деп аталатын тайпа/ң әрқайсысының өз алдында көсемі болған, көсемнің әмірі күшті болған, қаза болған көсем үлкен қорған/ға жерленген, өлікпен бірге алтын. күміс ыдыс-аяқ/ды қоса көмген. ал тағы бір грег авторы Ктесий "сақ әйел/і ержүрек келеді, соғыс қаупі төнгенде ер/не көмек көрсетіп ұрысқа араласады"деп баяндайды. Археолог/ жүргізген қазба жұмыс/ң нәт.де тасқа,қышқа,қару-жарақ/ға,ыдыс/ға т.б сақ/ салған көптеген сурет/ табылды. Сақ ескерткіш/ң бір бөлігі сақ көсем/ң бейіт/і. Олар:Талас,Шу,Іле өзен/ң жаға/нда,Қырғыз,Іле ж/е Жоңғар,Алатауының баурайында,Кеген мен Нарынқол таулы аймақ/нда кездеседі. Арал өнерінде Шірік-Рабат,Бәбіш-Молда,Баланды т.б ескерткіш/ табылған. Сақ/дың Жетісудағы тамаша ескерткіш/ң бірі - Есік қорғанынан табылған "Алтын киімді адам". Бұл қорған 1969-1970ж қазылды. Сақ/ң салты б/ша өлген адамға барлық киім/н түгел киіндірген ж/е қару жарағын да толық асындырған. Сақ/дың ғарыш туралы түсінігі Есіктен табылған сақ патшасының бас киімінде бейнеленген. Бас киімінің алдыңғы жағына бүкіл аспан әлемінің бейнесі болып табылатын күн белгісі: қанатты төрт ат пен төрт алтын жебе салынған. Бұл-құдайдың әлемге билігін жүргізуінің ерекше белгісі. Сармат/ң ескерткіш/і біздің жерімізде Бат.Қ-н аймағында кездеседі. Тарих ғылымында ерте сармат ескерткіш/н соврамат ескертеіш-і д.а. Археологиялық тұрғыдан аса маңызды ескерткіш-і Ақтөбе облысы өңірінде, Елек өзенінің орта аңғарында шоғырланған. Бесоба қорымы. Зерттеуші/ бұл обада абыз әйел/ жерленген деп тапты. Обаның биіктігі 2 м жуық. САРМАТ -жалпы сармат ескерткіш/і 3дәуірге бөлінеді. Олар ерте, орта ж/е соңғы сармат дәуірі ескерткіш/і. Ерте сармат дәуірінде сармат/ мәдениетінде, этно-саяси тарихында елеулі өзгеріс/ болады. Ең алдымен бұл жұрттың батысқа қарай біртіндеп, одан кейін жаппай жылжуы аңғарылады. Бұл жылжып көшуді біз осы кезеңде Еділдің арғы жағы мен Жайықтың орта ж/е төменгі ағысында ескерткіш-ң мол шоғырлануынан байқалады. Ерте сармат дәуірі ескерткіш/ң ішіндегі ерекше атауға тұратын жерлеу орны - Орал облысындағы Володарка обасы. Обаның астында ұз.ғы 6м қабір шұңқыр болған. Қабір шұңқыр-ң е 2 бөлігіне 2 адам жерленген. Савромат дәуірінде мәйіттің басын батысқа қаратып қойса, ендігі жерде оңтүстікке қаратады. Соңғы сармат кезеңінің Атырау облысы, Жылыой ауданы жерінде табылған Аралтөбе ескерткішінен 3 оба қазылған. Жалпы сармат обалары әр түрлі зат/ға өте бай. Ер/дің де әйел/дің де қабір/нде қару жарақ міндетті түрде қойылады. Алтын, күміс зат/ы да мол қойылатын болған.

10. Хұн,Үйсін, Қаңлы мемлекеттік-саяси құрылымдарының басты белгілері. Үйсін/ (б.з.б. 3ғ – б.з. 4ғ)Үйсін қытайша «аспан елі» деген ұғым. Қытай-ң сипаттауы б/ша үйс/ «аққұбаша, сары шашты». Антропологиялық жағынан еуропоидтық. Б.з.б. II ғ-да үйсін-р Жетісуға қоныс аударды. б.з.б. 138ж Қытай императоры Уди-ң елшісі Чжань – Цянь үйсін ж/е қаңлы ел/н 13 ж-й аралап, дерек/ жинап қайтты. Сол дерек/ б/ша Қытай тарихшысы Сымя–Цянь кітап жазды. Ондағы дерек/: 1)Үйсін/ астанасы – Ыстықкөл бойындағы Қызылаңғар. 2)жоғары билеушісі – гуньмо 3)халқы-ң саны – 630 мың 4)түтін саны – 120 мың 5)әскер саны – 188 800 мың 6)Бай/ң жылқысы 5 мыңға дейін жетеді. Үйсін мем-ті Бат, Орт, Шығ болып 3-ке бөлінген. 3 бөлік-ң басшысын – «бек» д.а. Бекке тайпа көсем/і, әскербасы/ табынған. Үйс/ қытай-ң Хан империясымен елшілік, туысқандық қатынаста болған. Олар бірігіп Бат-ғы қаңлы/, Шығ-ғы ғұн/мен соғысқан. Әскер басшы/ы мен басқа да билік басындағы адам/ң алтыннан, мыстан жасалған мөр/і болды. Олардан кішірек басшы/да мөр/ тастан, күйдірілген саз балшықтан жасалды. Ауқатты адам/ң көбі жібек-н, жұқа жүн мата-н тігілген киім киді. Үйс/ Қытай/мен, Орта Азия-ң ғұн,қаңлы, ұйғыр тайпа/мен, Енисей қырғыз/мен қар-қат жасаған. Сыртқы қауіпсіздігін нығайту үшін ғұн/мен бірнеше рет одақ құрған. Үйсін/ мем-кет құру дәрежесіне жеткен. Қаңлы/(б.з.б. II-II ғ. – б.з. V ғ) Оңт Қ-ды мекендеген иран тілдес тайпа. Сыма – Цянь кітабындағы дерек/де: «қаңлы/ саны-600 мың, түтін саны-120мың, жауынгер/ саны-120 мың». Қаңлы/ б.з.б. 46-36ж ғұн/мен одақтасып, қытай/мен соғысқан. Қаңлы/ Сол-гі көрші/і сармат/ мен алан/ды тәуелділікте ұстаған. Ұлы Жібек жолы бақылауында ұстап, Қытай, Рим, Кушан, мем/мен сауда ж/е егіншілік қатынаста болған. Қаңлы мем-ті 5 иелікке бөлінген. Иелікті кіші хан/ басқарған, олар жоғары бас ханға бағынған. Астанасы – Битянь. Салық жинау жүйесі қалыптасқан. Қарапайым халық қолында байлығы мен билігі бар адам/ға бағынышты болды. Ғұн/(Б.з.б.-IVғ. б.з.IIIғ)Б.з.б. IV ғ Моңғолия территориясын жауынгер ғұн тайпа/ы мекендеді. Б.з.б. 209ж. Л.Гумилев-ң дерегі бой/ша қолбасшы Мөде ғұн тайпа/н біріктіріп, мем-т құрған. Мем-тті шаньюй басқарды. Ғұн мем-ң құрамына 24 ру кірген. 24 руды шаньюйдың туысқан/нан тағайындалатын түменбасы/ басқарған. Әрбір түменбасы-ң қарамағында 10 мыңға дей. атты әскер болған. Мем-т оң, орталық, сол болып 3 қанатқа бөлінген. Ғұн/ қытай/мен 300 ж-дай соғысқан. Қытай/ ғұн/ға салық төлеп тұрған ж/е олардан қорғану үшін қорған соққан. Б.з.б. 55ж Ғұн/ солт ж/е оңт боп 2-ге бөлінді. Оңт Ғұн/ды қытай/, ал Солт ғұн/ды Чжи-Чжи бастап Жетісудағы Талас өзен-ң бойына келіп қоныстанды. Ғұн/ мен қаңлы/ әскери одақ құрып, үйсін-қытай одағына қарсы соғысты. Ғұн/ң 1-ші көшуі (Қаз-ға) қытай/ң шабуылына байланысты сәтсіз аяқталды. Ғұн/ң 2-ші көшуі- б.з.б. 93 ж болды. Осы жолы ғұн/ тоқтамастан көшіп, Европаға жетті. Ғұн/ң осы көшін тарихта «Халық/ң ұлы қоныс аударуы» д.а. Ғұн/ң ұлы патшасы – Аттила Европаны дүр сілкіндіріп, Рим империясын құлатты. 451ж Каталаун даласында үлкен шайқас болды. 453ж Аттила қайтыс болған соң, Европадағы ғұн мем-ті ыдырады. Ғұн жорық/ң тарихи маңызы:1)Құл иеленуші құрылысты құлатты. 2)Европаны римдік/ден азат етті.

11. Бірінші Түрік қағанатының тарихы (551-603). «Түрік» деген ат алғаш рет 542 жылы аталады. Қытайлар түріктерді сюнну ғұндар деп атаған, мұның өзі түріктердің ғұн тайпаларының жалғасы екенін көрсетеді. 546 жылы тирек (телэ) тайпалары Моңғолияның оңтүстік және орталық аудандарын мекендеген аварларға (жканьжуань) қарсы жорық жасайды. Осы кезде күтпеген жерден түріктердің қағаны Тумынның (Бумын) басқаруымен түріктер телэ әскерлеріне шабуыл жасап, жеңіп, 50 мың әскерін тұтқынға алады. Осыдан кейін түріктер күшейіп, енді бұрын өздері тәуелді болып келген аварларға (жуань-жуань) қарсы шығады. 552 жылы көктемде түріктер аварлардың ордасына шабуыл жасап, оларды жеңеді, авардың қағаны Анағұй өзін-өзі өлтіреді. Осы кезден бастап Бумын түрік қаған деген атағын алады. Бумын 553 жылы қайтыс болады.Бумын өлгеннен кейін, таққа оның інісі Қара-Ес­ке оты­рады. Ол Ор­хонның жоғарғы жағын­да авар­ларды екінші рет жеңеді. ҚараЕске­ден кейін, оның мұрагер інісі Еркінді-Мұқан деген атпен қаған болады. Оның ел билеген кезі 553–572 жылдар. Мұқанның тұсында аз уақыт ішінде (553–554 жж) түріктер шығыста қайлар, қидандар және оғызтатар тайпаларын, солтүстікте Енесей қырғыздарын, Жетісу жеріндегі түргенттерді өздеріне қаратты. Бұл жылдары түріктердің батысқа қарай жасаған жорықтары күшті болды. Оларды Тумынның басқа бір інісі Естемі жүргізді. Кейін тарихи деректерде оны Батыс түріктерінің түпкі атасы және Батыс Түрік қағанатының негізін қалаушы деп атайды. 563 жылы Түрік қағаны Силзибул (Естемі) Эфталит мемлекетін басып алуға кіріседі.571 жылы Естемі қаған Солтүстік Кав­казды ба­сып ал­ды, сөйтіп Керчь түбегіне (Бос­порға) шықты. Оның ба­ласы Түріксанф Керчті ба­сып алып, 576 жы­лы Қырымға ша­бу­ыл жа­сады. Бірақ Ес­темі өлген­нен кейін, 582–593 жыл­да­ры Түрік қағана­тын­да билік үшін қырқыс бас­талды. Өз ішіндегі ала­уыз­дық пен әле­уметтік қай­шы­лықтар қағанат­ты қат­ты әлсіретті. Ел­де мал індет­тері, жұттар мен ашар­шы­лық орын ал­ды. Түрік қағана­ты ше­кара­лары­на шығыс­тан Қытай­дың Сүй әулетінің (581–618 жж.) ша­бу­ылы күшейді. Бұл жағдай­лар­дың бар­лығы 603 жы­лы Түрік мем­ле­кетінің екі дер­бес қағанатқа – Шығыс және Ба­тыс қағанат­та­рына бөлінуімен аяқтал­ды Түркілер тарихы - Қытай жылнамашыларының жазып алған ежелгі түркі аңызына сүйенсек, Шығыс Тянь Шань – Турфаннан басталады. Бұл аңызға қарасақ түркілер ата- бабалары жау тайпаларымен түбімен жойылған, тек бір ғана 10 жастағы ер бала аман қалған, оны бір қасқыр өлімнен аман алып қалып, өзі асырыған, кейіннен оған әйел болып, 10 ер бала туған. Олардың бәрі Түрфан әйелдеріне үйленген. Осы Тарланның Ашина есімі бір немересі жаңа тайпаның көсемі болып, оған өз есімін берген. Кейіннен Ашина руының көсемдері өз туысқандарын Алтайға шығарады, онда олар жергілікті тайпаларды игеріп, түркі есімін қабылдайды. Сондықтан да қасқыр - көптеген түркі халықтарының ең қасиеттейті хайуаны. Сол қасқыр терісі - ішінде қолдары мен аяқтары шабылған адам жатқан қасқыр фигурасы каған стеласындағы барельефте бейнеленген.Аңыз түркілердің шығу тегін Шығыс Тянь-Шаньмен, Қытай жылнамашылары сияқты байланыстырады. Қытай жылнамашыларының айтуынша кейінгі ғұндар тайпасы ІІІ-IV ғасырда солтүстік Тянь-Шаньға қоныс аударған және Турфан аймағына ығыстырылып, онда 460 жылға дейін мекендеген. Сол жылы оларға монғол тілді жуань – жуань (авар) тайпалары шабуыл жасап, олардың иеліктерін құртып, ғұн тайпаларын Алтайға ығыстырған. Сол тайпалар ішінде Ашина ұрпақтарының тайпасы да болған. Ашина Алтайға қоныс аудармай тұрып жергілікті халықпен араласып кеткен. Олар күштерін жинап аварларды талқандады.551 жылы түркі билеушісі Бұмын “қаған” титулын алды, яғни ол император дегенді білдіреді. VI ғасыр ортасында тарихи аренаға жаңа тұлға – Түркі қағанаты келді.Мұған қаған (553-572) 553 жылы Оңтүстік Батыс Манчжуриядағы моңголдардың қидан тайпаларын және Енисайдағы қырғыздарды жаулап алып, түрік елінің Орта Азияның Оңтүстік Сібірдегі өктемдегін біржола орнықтырды. Бірінші Түрік қағанаты атанған осынау мемлекеттік құрылым 630 жылға дейін сақталған.Қытай жылнамаларының айтуына қарағанда әлгі қағанат Ұлы Қабырға сыртында жатқан елдердің баршасының зәресін алған. Шығыстан Корей шығанағына дейіңгі он мың км жуық, Оңтүстіктен Алашан Гоби шөлдеріне, солтүстіктен Байкалға дейінгі бес-алты мың км жуық жердегі ұланғайыр кеңістік осы державаның табанында жатты. Ол аздай-ақ Қытайдың Солтүстігіндегі Ци және Солтүстік Чжу мемлекеттерін де өзіне қаратып алды. Міне оның қуаттылығы осындай болған.Түріктердің Батысқа қарай жасаған жорықтары да жемісті болған. 5 ғасырдың 60-шы жылдарының соңына қарай түрік қағанаты сол заманғы ірі де іргелі мемлекеттер – Византияның, сасанидтік Иранның және Қытайдың саяси, сондай-ақ экономикалық қарым-қатынастары жүйесіне кіреді де, Қиыр Шығыс Жерорта теңізі жағалаундағы елдерді жалғастыратын сауда жолдарына бақылау жасау үшін күрес жүргізеді.555-558 жылдары түркілер Жетісу мен Қазақстанның Сырдария, Арал, Орал және Жайыққа дейінгі далаларын иеледі. Түркілердің батысқа қозғалысы тек жаулап алу болған жоқ, сонымен бірге ол Орта Азия түркілер тайпаларының қоныс аударуы және олардың Солтүстік Шығыс Орта Азия аймақтарына, алдымен қазақ далаларына қоныстанулары болды.

12. Батыс Түрік қағанатының тарихы. (603–704 жж.) БТқ - Түрік қ/ы ыдырап, 2ге бөлінуі нәт/де п б ерте ортағ/қ түркі/р мем/і. Тқ/да саяси-әлеуметтік қайшылық/ң шиеленісуі, оның дербестікке ұмтылған жеке бөлік/де оқшаулану үрдіс/ң күшеюі, Шығ ж/е Бат қ/ң құрылуына алып келді.Орталығы Жетісу. Астанасы Суяб,жазғы ордасы Мыңбұлақ. БТқ алғ қағаны Тардуш. Аумағы Алтай, Сібір жерінен бастап, Әмудария мен Еділ өзен/ң төм ағысына дейінгі аралықты қамтыған. Саяси ахуал/ға байл шекара өзгеріп тұрғанымен БТқ/ң нег/і аумағы ежелгі үйсін жері, Жетісу өңірі болған. БТқ/ң халқы “он оқ елі” (он оқ бұдұн), “бес арыс дулу”, “бес тайпалы нушеби” деп те аталған. Қағ/ң құрамына әр кезеңде қарлұқтар, Енисей қырғыз/ы,шігілдер, чомулдар (шөмекейлер), тухсилер, т.б. енді. БТқ/ң мемл басшысы –түріктің ашина руынан шыққан ақсүйек болған, қаған жоғ билеуші әрі әскербасы саналды. Ол мемл/ң ішкі ж/е сыртқы саяси іс/ң бәріне басшылық жүргізді, ру басшы/н тағайындады. Қарапайым халық “қара бұдұн”, ал әлеум. Құрылым/ң ең төм.саты/ң тәуелді тобы “тат” д.а. “Татсыз түрік болмас, бассыз бөрік болмас” деген көне мәтелге қарағанда түркі шонжар/ы қарамағында таттар саны аз болмаған. БТқ/да көшп м.ш.басым сала болды. Сонымен бірге Іле, Шу, Талас өзен/і бойында егін ш. дамыды. Ежелден егіншілікпен айн/н. Орт Азия мен ШығТүркістандағы аймақ/р да БТқ/на қараған. Ұлы Жібек жол/ң БТқ/н басып өтуі мұнда қалалық мәд/ң өркендеуіне ықпал жасады. Құлан, Навакет, Суяб, Тараз, Меркі, Испиджаб қала/ы сауда, қолөнер орталық/ы ретінде әйгіленді. Жетісуда егінш/к мәд/і, құрылыс өнері, түрлі қолөнер кеңінен дамыды. Түркілер теңге соғуды игерді. БТқ/ң халқы Көк тәңіріне, Ұмай анаға, Жер анаға, Су анаға тағзым етті.БТқ/ы Шегуй (610—18) мен Түн жабғу (618—30) қағандар тұсында күшейіп, мемл/ң шекарасы кеңейе түскен. Шегуй қаған шығ/ғы шекараны Алтайға дейін жеткізіп, бүкіл Тарым жазығы мен Памирге дейінгі аймаққа өз билігін жүргізген. Жаңа жорықтар қағанат аумағын Әмударияның жоғ ағысы мен Гиндукушқа дейін жылжытқан. Мұндай кең жерді берік ұстап тұру үшін Түн жабғу әкімшілік басқару реформасын жүргізген.қағанатқа бағынышты ел/ге қатаң саяси бақылау орнату мақсатында ол ел/ң саяси жүйесіне өзгеріс енгізбей,алым-салық қана жинаған. Белсенді сыртқы саясат жүргізіп, 625 жылы Парсы еліне қарсы Византиямен келісімшартқа отырған. Ішкі қайшылықтар болған.Тайпааралық соғыстар 17 жылға(640-657) созылды,қағанат әлсіреп, кейін БТқ/н Таң империясы659 ж басып алады.Таң имп/сы басқақ/ды — “қуыршақ қаған/ды” тағайындап отырды (қ. Ашина Буяжен, Ашина Мижелі, Ашина Суйцзы). БТқ/ң соңғы 23-қағаны Синь (Ашина Синь) 704 ж. Құлан қаласында түргеш/ң басшысы Үшлік (Учжилэ, Үшелік) қолынан қаза тапты. 704 жылы Түргеш қағанаты құрылды.

13. Батыс Түрік қағанатындағы этно-мәдени үрдістер және халықаралық байланыстар(түрік-эфталит, түрік-иран және түрік-византия қатынастары). Ерте Түркі мемл.ті - Түркі қағанаты 552 ж. құрылды. О.ң негізін салған - Бумын қ. 553 ж. қайтыс б.ды. О.ң мұрагері – Қара Ыстық хан - билігі бір ж.ға толмай, қайтыс б.ды. Мұқан-қ. (553-572) билік құрған ж/рда Түркі қ.ты Орт.Азияда саяси үстемдікке ие б.ды. О/р Маньчжуриядағы қидан/ды, Енисейдегі қырғыз/ды бағындырады, бұ/ға Солт.к Қытай алым-салық төлеп т.ды. 563-567жж. эфталит патшалығын басып алады.Осыдан кейін о/р.ң жері Каспий теңізінен Солт.Индияға дейін және Шығ.Түркістанға дейін созылып жатқан.Түркі/ Орт.Азияны жаулап алғаннан кейін Жерорта теңізіне дейін баратын Жібек жолына иелік етті. О/р өз/рі.ң жаулап алу жорық.рын жүргізуде Иранға қарсы Византиямен одақтасты, 571 жылы түрік/р.ң әскери қолбасшысы Естеми Солт.Кавказды басып алады, сөйтіп Керчь түбегіне (Боспорға) шықты. О.ң баласы Түріксанф Керчьті басып алып, 576 ж Қырымға шабуыл жасады. Бірақ Естеми өлгеннен кейін 582-593 жж. билік үшін қырқыс басталды. Өзара қырқыс пен әлеумет.к қайшылық/ қағ.тты қатты әлсіретті. Күшейіп алған Иран 588 ж. Герат түбінде түрік/ді жеңіп шығады. Византия 590 ж Боспорды қайтадан жаулап алады. Өзара қырқыс.р, әлеуметтік қарама-қайшылық.р қағ.тты әлсіретіп, о.ң 603 ж Шығ. ж.е Бат.түркі қағанат/ына бөлінуіне әкелді. Шығ.Түркістаннан Амударияға, Еділ өңірі мен Терістік Кавказ дала/ына дейінгі жер Қағанат қарауына көшеді.;Бат. Қағанат.ң орт.Суяб б.ды.Бат. түрік қағ.ты Шығыс түрік қағанатына біршама саяси тәуелді б.ды.Шаруа.қ-экономи.қ жағынан алғанда,қағанат 2 негіз.ң-мал шару.ғын көшпелі әдіспен жүргізуге негізделген қоғам.ң ж.е бұл кезде феодал.қ қатынас.р едауір дамыған отырықшы-егінші.к қоғам.ң ұштасуы б.ды.Бұл кезде феодал.қ қатынас.р Византия мен сасни/ Иранда дамыған б.тын.Соғыс ж.е Сауда басекекелестігіне қарамастан,феодал.қ қатынас/ Кавказ өңірі.ң Хазар патшалығы.ң көшпелі орт.на,тирек/ мен Алтай.ң ертедегі түрік/і жеріне өтіп ұлғая түсті.Бат.түрік қағанат.ң халық аралық шаруа.қ ж.е саяси байланыс.р аясына тартылуынджа Соғды мен 7-су.ң соғды.қ көпес/і ерекше рөл атқарды.7-су.ң құжат.рнда көбінесе «соғды» қала.ры еж.түрік дәуірінде тоқтап қана өтетін мекен.р болған жоқ.Қала.р.ң соғды халқы да,түрік халқы да саудамен,қолөнермен,диқаншылықпен 1-дей дәрежеде шұғылданды.Қала мен дала қағанат құрамында бірін-бірі толықтыратын ж.е біріне-бірі өзара к.к болып отыратын біртұтас шаруа.қ-саяси организм 2 бөлегі б.ды.Транзит сауда айырбасы да,ішкі сауда айырбасы да ақша айналысын туғызды,Бат.түрік қағанаты.ң вассал.қ шет аймақ.р.ң да,орт.ғы.ң да халқы осы айналыс өрісіне тартылды.Қағанатта қоғам.қ-экономика.қ қатынас/.ң дамуы Евразия.ң басқа аудан/ындағы осы сияқты үрдіс.р.ге байланысты жүріп,феодал.қ қатынас/.ң орнығу арнасында жүргенімен,о.ң өз ерекшелік.рі де б.ды.

14. Түргеш қағанатының тарихы (704-756 жж.) Түргеш/-еж.гі үйсін, дулат ұлысының ұрпағы. Шежіре дерек./де “сары үйсін”д.а.Терр.сы:Іле мен Шу өзені ар.да, Іле Алатауынан Балқаш көлінің оңт.дейінгі өңір. Шар-ғы:мал,отырықшы егінш.к. Қағандықтың нег салған Үш-Елік қаған (699-706 жж.) болды. Т. ордасы Шу бой.ғы Суяб, 2-ордасы Іле өзені бой.ғы Күнгүт қала­сы болды. Үшелік елді 20 ұлысқа бөліп, олар­дың әрқай­сы­сын­да 7 мыңнан әскер ұста­ды. Үш-Еліктен кейін оның мұрагері болып баласы Сақал қаған (706-711 жж.) таққа отырған. Сол уақытта зор қауіп төндіріп тұрған Таң әулеті, Ор.қ Азия түрік/і айбат шегумен болды. Шығ түрік/і Қапаған қаған бастаған әскери одағы, 711ж Болучу өзені бойында түргеш/ді ойсырата жеңеді. Бұл жеңілістен кейін түргеш/ өз ордасын Таласқа көшіреді. Қаған тағына Шапыш тайпасының өкілі Сұлу келді. Түргеш қағ.ты Сұлу қаған­ның (715–738 жж.) тұсын­да қай­та күшейе бас­та­ды. Ай­ла­лы са­ясат­кер және күшті әске­ри қол­басшы Сұлу 2май­дан­да: ба­т.­та араб­/ға қар­сы, шығ.­та Ба­т түрік қаған­/ы ми­расқор­/ын қол­даған Тан им­пе­ри­ясы­мен күрес жүргізді. 723ж түргеш­/ Ферған қарлұқт/ымен ж/е Шаш тұрғын­/ымен бірігіп, араб­/ға күй­ре­те соққы берді. Араб­/ 732ж өз әскер­/ін біріктіріп, түргеш­/ді қира­та жеңіп, Бұха­ра қала­сын ба­сып ал­ды. 737ж Сұлу араб­/ға қар­сы жо­рық ұйым­дасты­рып, То­харс­танға дейін жетті, бірақ кейін жеңіліп қал­ды. Қай­тып ке­ле жатқан­да, оны өзінің әске­ри бас­шы­сы Баға-тар­хан өлтірді. 8ғ. Т. қағандығы Сарытүргеш(ордасы Шу өз.бой.ғы Суяб) ж/е Қаратүргеш(ордасы Талас өз. бой.ғы Талас) деген 2 иелікке бөлінді. Сұлу қаған қаза болған­нан кейін билік үшін "са­ры” және "қара” түргеш­/ң ара­сын­да ұзаққа со­зылған күрес жүрді. Түргеш мем­.ті өз ішіндегі күрестің нәт.де едәуір әлсіреді, мұны Тан (Қытай) им­пе­ри­ясы ұтым­ды пай­д.­ды. 751ж Та­раз­дың қасын­дағы Ат­лах қала­сы жа­нын­да Зи­яд-ибн-Са­лых бас­таған араб әскер­/і мен Гао-Сянь­чжи басқарған Қытай әскер­/ң ар.­да 5 күнге со­з.н қырғын соғыс жүрді. Қытай­лық/ға қар­сы оның ты­лын­дағы қарлұқ/ көтерілді. Нәт.де Қытай әскер­/і жеңіліске ұшы­рады. Әбден әлсіре­ген Түргеш мем­ле­кеті 756ж құла­ды. Сауданың өркендеуіне бай/ты ақша айналысы болған. Олар ақшаны металдан 1-бетіне Т.қағаны бай баға, 2-бетіне “сатым он оқ таңба” жасады. Ағылшын түркологы Клоусонның болжамы б/ша алғашқы Т.теңгелері Ақбешімде (Суябта 8ғ.) соғылған.Кейін Исфиджаб, Отырар, Будукет, Таразда теңге сарай/ы салынған. Олар алғаш көне түркі (орхон)жазуын, кейін соғды жазуын қолданды.

15. Қарлұқ қағанатының тарихы. Қарлұқ мемл.(756-940). Қарл-р туралы алғашқы дерек/ «бұлақ» деген атпен мәлім болған. Көпшілігі ертедегі түр-ң руналық еск-ң дерек/і бой/ша Монғол Алтайы мен Балқаш көлінің арал.да, Тарбағатайдың оңт мен солт жағынан қоныс тепкен «үш қарлұқ» тайпалық бірлестігі ретінде мәлім. Қарлұқ тай. көсемі Елтебер. Монғолияда Шығ т-к қағ. құрылғаннан кейін қар-р оған тәуелді болып жүрді. Орхон жазу/нда айтылғандай Қар-р түрік қағ-на қарсы бірнеше рет қарсы соғыс жорық/н ұйымдастырып отырған. 742 Монғолия даласындағы саяси жетекшілік Шығ түр-ң өкіметін қиратқан үш тайпаның қар-ң ұйғыр/ мен басмыл/ң одағына көшеді. Аз уақыт басмыл/ң бағы жанып, о/ң көсемі қаған болады. ХІІ-Хғ қарлұқ тайпа/ы Қаз-ң жоңғар Алатауынан бастап, Сырд.ң орта ағысына дейінгі кең көсіліп жатқан акумақты қоныс еткен. Қарл-ң мем-к құрылысы үлестік тайпалық жүйенің дамыған түр/ң болуымен сиппатталады. Қар-ң жабғуының билігі сөз жүзінде ғана болды. Жікіл, Тухси ж/е Ягма сияқты ірі тайпа/ды басқарып отырған үлестік билеуші/ өз/ң жартылай дербес ж/е іс жүзінде тәуелсіз иелік/н нығайтуда ұмтылды. Қарлұқ қағ-ң үлестік тайпалық одағы, бір орталықты мойындамай, билік жолындағы күрестің күшеюіне себепші болды. Хғ алғашқы жартысында қарлұқ бірлестігінің ұлан-байтақ аумағында бытыраңқылық күшейеді. Қашқардың т-к билеуші/і пайдаланып, 940ж Баласағұнды басып алып содан кейін Қарлұқ мем-і құлайды.

16. Қимақ мемлекеті: этносаяси тарихы және шаруашылығы. Куйреген Батыс Турік қағанат.ң орнына көшпелі және жарт. көшпелі туркі тілдес тайпа/ қазіргі Қаз.н аумағында құдіретті 3 мем.т:Жетісуда – Қарлұқ,Сырд.ң орта және төменгі ағысында – Оғыз,Солт.Шығыс.Орт.Қаз.да – Қимақ қағ.ты құрылды. IX ғ.соңы-қимақ тайпасы.ң атымен Қимақ қағ.ы құр.ды. 840 ж Орт. Монғолиядағы Ұйғыр қағанаты ыдырағаннан кейін оған кірген тайпалардың бір бөлігі (Эймур,Байандур,Татар) Қимақтарға қосылды.Жеті тайпалы Қимақ қағ.ң негізі осы кезде қалыптасты.X ғ. Бас.да Қимақ мем.і құр.да 12 тайпа болған. Астаналары – Қимақия (Ертіс бойы),Карантия(Алакөл жағасы)Қимақтар құрамы 7 тайпадан тұрған.Ең атақтылары:қимақтар мен қыпшақтар.(парсы тарихшысыГардизи)Тайпа/ы:эймур,байандур,татар,ланиқаз,ажлар,имек,қыпшақ.

Қимақ/ тарихы.ң ерте кезеңі Янмо тайпасымен байланысты.ол Батыс Түрік/ арасында 7 ғ. болған оқиғаға орай,Қытай деректерінде аталып өтеді.Синолог/ янмо тайпасы мен имек тайпасы екеуин бір тайпа деп есептейді.Имек термини Кимек атауы.ң фонетикалық бір түрі.8ғ екінші жартысы мен 9ғ бас кезінде Кимек тайпа/ы 3 бағытқа :Солт.батысқа – Оңт.Орал жағына,Оңт.бағытқа – Сырдария мен Оңт.Қаз.ға , Оңт.ке – Жетісудың Солт.-Батысына қарай қозғалады.766-840жж Кимек/ Батыс Алтай , Тарбағатай мен Алакөл ойпаты.ң жер/ін жайлап,Оғыз/ң теріскей шебіне дейін жетеді.9ғ аяғынан 11ғ бас. дейін кимек/ қалыптасқан мем.т болды.11ғ.басында кимек/ біртіндеп ыдырай бастады.Құлауының 2 себебі болды:1.өзін-өзі билеуге,өз мемлекеттілігін құруға ұмтылған қыпшақ хан/ының кимек/дің орталық билігіне бағынбауына бай.ты ішкі себеп,2.11ғ қоныс аудара бастаған көшпелі Орталық Азия тайпа/ының қоныс ауд.ң ықпалымен болған сыртқы оқиға. 11ғ тайпа/.ң қоныс ауд.ң нег.себебі-916ж Солт.Қытайда Қидан/.ң Ляо мем.ң құр.уы еді.Осы мем.ң жері.ң батысқа қарай ұлғаюы көшпелі тайпа./ң одан әрі ығысуына әкеліп соқты.11ғ 2 жартысында Сырд.я өзені бойындағы ,Арал.ң Батысы мен Каспиий.ң Солт.өңіріндегі оғыз жерін басып алған қыпшақ/ айтарлықтай күшейіп,бұрынғы қимақ-қыпшақ орн.н нег.айм.та күші мен қуаты жағынан алдыңғы орынға шықты.Қимақ/осы оқиға./ кезінде өзі.ң саяси жетекшілігінен айрылып қана қоймай,қыпшақ.ға тәуелді болып қалды.Осылай қып./ Қимақ мем.ң мұрагері болып қалды.Бұдан былай қимақ/ қыпшақ тайпа/.ң құрамына еніп,қыпшақ деп аталды./.Қимақ/.ң басты шар.ғы – мал ш.ғы .Кыста Жайық пен Жем арасын қыстап,жазда Ертіс жағасын жайлады.Орта ғасыр автор/ы қимақ.ң жылқы,қой,ешкі,сиыр,түйе өсіргенін айтады.Олар.ң шар.да жылқы,қой өсіру ерекше маңызды болды.Қ.р аң аулаумен де айналысқан.

17. Оғыздар мемлекеті: этно-саяси тарихы, шаруашылығы, мәдениеті. Оғыз тайпа/ы Орт ж/е Орта Азияда өмір сүрген. Жетісуда Қарлұқ қағанаты құрылғаннан кейін, олардың қысымына шыдамаған оғыз/ Сыр бойына ығысқан. ІХғ аяғы Хғ басында Сырдарияның орта ж/е төменгі ағысында Оғыз мем.ті құрылды. Орталығы Нигикент (Жаңа Гузия) қаласы болды. Оғыз/ң құрамына кангар печенег/ң біразы ж/е Сыр бойы, Арал маңы, Каспий бойындағы далалық тайпа/ кірген. Қытай дерек/і оғыз/ң құрамына байандұр, имур, қай/ кірген десе, араб/ қимақ тайпа/ң кейбірінің оғыз.ға қосылғанын хабарлайды. Махмуд Қашғаридың дерегі бойынша 24 тайпа, ал, әл-Марвази олардың 12 тайпасы жөнінде жазады. 24 тайпа бұл олардың қалыптаса бастаған кезеңі болса 12 тайпа кезі халықтық дәрежеге көтеріле бастаған мезгілі.Оғыз/ң қоғамдық құрылысы. Оғыз/да жоғары билік иесі жабғу деген лауазымды иеленді. Ол мұрагерлікпен беріліп отырды. Жабғудың орнын басқан мұрагері – инал. Иналды атабек/ тәрбиелеген.Әскербасы сюбашы деп аталып, Жабғудың құл-еркін/ деп аталған кеңесші/і болған.Ел басқарудың ең жоғары орны Ұлы ж/е кіші құрылтай жиналысына берілген. Ұлы құрылтайда қаған өзінің ұл/н «боз оқ» деп оң жағына «үш оқ» деп сол жағына отырғызған. Жабғу сайлағанда боз оқтардың артықшылығы болған.Оғыз/да халық жиналысы жылына 1 рет шақырылған. Шонжар/ң кеңесі-қаңқаш д.а. «Оғызнама» дерегіне қарағанда, жабғу өзінің жерін 12 аймаққа бөліп басқарған.Олар қарлұқ, қимақ тайпа/мен бірлесе отырып Еділ мен Жайық аралығындағы печенег/і өз/іне қаратады. 965ж оғыз жабғуы Киев кінәзімен Хазарларға қарсы әскери одақ құрды. Хазарияның талқандалуы орыс көпес/ң Шығыс ел/не шығуына жол ашты. Ұзаққа созылған соғыс алым-салық оғыз тайпа/ң наразылығын тудырып Хғ аяғы мен ХІғ басында Әли ханның кезінде мемлекеттің жағдайы нашарлады.Оғыз мемлекеті Әли ханның мұрагері Шахмәлік тұсында біршама уақыт қайта күшейді. Ол 1041ж Хорезімді де жаулап алады. ХІғ күшейе бастаған қыпшақ/ оғыз/ды Сырдария, Арал бойына ығыстырып, Оғыз мемлекеті біржола құлады. Оғыз/ң күз ай/нда Хорезм шекарасында, ол кейбір бөлік/ң Ұлытау баурайында көшіп жүргенін айтқан: Әл-Бируни.Түркістан аймағындағы оғыз/ң елтірі беретін қой/ды көп өсіретінін жазған: Аби Хаукәл.Сырдарияны төменгі ағысында аты сақталған қала/ы: Жанкент, Жент, Жуара.Сырдарияның орта ағысындағы Қарнақ, Сүткент, Фараб, Сығанақ, Сауран қала/ы туралы жазған: Махмуд Қашғари жай дерек қалдырған.«Түрік қолөнердің барлық түрін өзі істейді: қару, жебе, ер-тұман, найза жасайды» деп жазған араб тарихшысы: Әл Жахиз.Оғыздар мен қимақ/ туралы «Ондағы шебер/ темірден ғажайып, әдемі бұйым/ жасайды » деп жазған: Әл-Идриси.

18. Қыпшақтардың этно-саяси тарихы (ІХ-ХІғғ.). Қыпш-ң этникалық құрамы VІІ-VІІІ ғ-да құрыла бастаған. Жалпы қыпш-ң этникалық құрамы 2бөліктен тұрған. 1ші – қыпш-ң бат бірлестігі, бұлар-ң тайпалық құрамы 11 тайпадан тұрады: елбөрілі, тоқсоба, йетиоба, дурут, т.б. Олар Еділден Дунайға дей-гі аралықты мекендеген. Оларды орыс-р «половецтер» (далалықтар н/е сарылар) д.а.2ші–қыпш-ң шығ бірлестігі, бұлар-ң тайпалық құрамы 16 тайпадан тұрған.Олар-ң 8-і негігзі тайпа-р, ал қалған 8-і ұсақ тайпалық бөлімше-р. Олар Алтайдан Еділге дей-гі аралықты мекендеген. Шығ. Бірл-ң территориясын – Дешті қыпшақ (қыпш-р даласы) д.а.Тайпа-ң ішінде ең беделдісі бөрі-р болған. бұл елбөрі-р болып та айтылады. Қыпш хан-ры осы тайпадан шығып отырған. Тайпа-ң бөрілі ел аталуы қасқырға табынуды көрсетеді. Ал мұндай салт ертедегі түрік тайпа-рынан бері қарай белгілі. Тоқсоба да «9 тайпалы» деген ұғымды білдіретін беделді тайпалар-ң қатарына жатқан. «Дурут» 4тайпа, «йетиоба» 7тайпа дегенді білідіріп, олардың біріккен тайпа-р екендігін аңғартады.Жалпы қыпшақ бірлестігіне түрік тілдес қимақ, оғыз, құман,ежелгі башқұрт тайпа-ы да енген. ХІІ ғ-н бастап қыпшақ-р Арал маңына билік жүргізген кезде олар-ң құрамында қаңлы-р, қарлұқ-р мен жікіл-р де болған.Сонымен қыпшақ-ң этникалық құрамына кірген тайпа-дан қыпшақ халқы қалыптаса бастады. Бұл тайпа-ң тіл, наным-сенім, қоғам-қ құрылыс-ры, шаруашылықты жүргізу жағы бір-біріне ұқсас болды. Әрине, тіл жағынан кейбір жергілікті диалектілер сақталған. Бірақ ол біріңғай қыпшақ халқы болып қалыптасуға кедергі болмаған. Оны Плано Карпинидің «қаңлы-р қыпшақша сөйлейді екен» дегені толық дәлелдейді. Тайпа-р бірлестігі-ң ішінде мұндай жақындасу жағдай-ы тығыз жүріп жатты. Сон-тан да Дешті Қыпшақта (Қыпш-р даласында) қыпшақ халқы-ң қалыптасуы заңды құбылыс еді. Бірақ моңғол шапқ-ғы бұған үлкен нұқсан келтірді. Сөйтіп Қ-да бірыңғай халық болып қалыптасу құб-сы ХVғ-ға дейін кешеуілдеді.І. Саяси тарихы. VIII-VIII ғ. – Қыпш-р этн-қ жағынан құрылып, қалыптаса бастады. ІХ-ХІ ғ. –қыпш-р Қимақ-ң құрамында болды ж/е Қимақ қағ-ғы ең күшті тайпа боп есептелді.ХІ ғ. басы – Қыпш-р Қимақ-р мен Оғыз-ды бағындырып, Жетісудан басқа жер-ң барлығын да билікті қолына алды. Қыпш-ң Сыр бойына жақындауынан қауіптенген Хорезм билеуші-рі олармен күресін бастады. 1133 ж. – Қыпш-р Хорезмнен жеңілді. Қыпш-ды бағындыру үшін Хорезм (ХІІ ғ.) оларды Ислам дініне кіргізіп, туысқандық қатынас орнатуға ұмтылды. Қыпш-р 2-ге бөлініп, әлсірей бастайды. 1195 ж. – Хорезм шағы – Текеш Қыпш-ң Отырар қаласы басып алды. ХІІІ ғ. басы – қыпш-р мен Хорезм шағы Мұхаммед ара-да Сыр бой-ғы қала-р үш. бірнеше шайқас-р болды. Олар-ң арас-ғы күрес Шыңхысхан-ң жаулап алуына байл. тоқтады. Қыпш-р Монғол импр-ң ең басты әскери күші болды. Қыпш-р Орта жүз құр-ғы ірі тайпа.Қыпшақ хандығы құлағанымен, оның халқы мүлде жойылып кеткен жоқ. Олар өздері-ң тарихи дамуын жалғастырумен болды. Ақыр соңында олар қазақ халқы-ң басты этникалық құрамы-ң біріне айналды.

19. Қарахан мемлекеті: этносаяси тарихы, әлеуметтік- экономикалық дамуы, мәдени өркендеуі. Қарахан мемлекеті (942-1210 жж.). Х ғасырдың орта кезінде оңтүстік Шығ Қ. мен Шығ. Түркістан жерінде Қарахан мемлекеті пайда болды. Орт – Баласағұн қаласы. Қарахан мем/ң құрылуы тарихында Қарлұқ конфедерациясы зор роль атқарды. Қарлұқтар мен бірге шікілдер мен яғма кірді. Қарахан мем/ң құрылуы Батыста Жетісудан Испиджабқа дейінгі және Шығыста Қашқарға дейінгі ұланбайтақ аумақта болған саяси оқиғалар және Қарлұқ мемлекетінің ыдырауымен тығыз байланысты болды.Қарахан мем/і екі иеліктен тұрды: 1) Шығ хандық. Оның жері Оңт. Шыгыс Қазақстан мен Шығ Түркістан, астанасы Баласағұн, кейде Қашқар қаласы болып тұрған; 2) Бат хандық. Орт Тараз, кейде Бұхар болған. Шығ хандық қарахандықтардың негізгі бөлігі болып саналған. Сондықтан да оның қағаны дәстүр бойынша ұлы қаған деп есептелген. ХІ ғ. басы мен ХІІ ғ. Қ.ң экономикасы мен мәд.ң дамуы. Х ғ. орт Қарахан мем.ң құрылуы н/е олардың Орта Азияны басып алуы онымен Оңт Қ. н/е Жетісу регионын жақындатты. Қалалардың көтерілуі жалғасты, қолөнер және сауда, ғылым мен мәдениет дамыды. Қарах/ң Қ. мен Оңт. Азиядағы үстемдігі қалалардың дамуындағы маңызды кезең б/ы. Отырықш. н/е қала мәдениеті Шығ Қаз/ға, Ертіс бойына, Орт н/е Бат. Қаз/ға таралды. Одан әрі қалалық қол өнер дамыды. Суару ыдыстарын өндіру баст.ы.Бірқатар қалаларда темір ақшалар соғылды. Олардың Исфиджиб, Отырар, Тараз шығарды.Қ. қалаларының гүлденуі әлеуметтік-экономикалық алға жылжудың салдарынан, ең алдымен феодализмнің дамуынан б/ы.Орта Азияда қалалардың дамуына және жылдам өсуінің себептерінің бірі оған ауыл халқ/ң ағылуы болды. Шаруаларды қанау олардың кедейленуіне әкеледі. Ауыр экон/қ жағдай оларды қалаларға қуды.Көшпенділердің отыр/на Ислам дінінің де белгілі бір рөлі болды.ІХ-Х ғғ. Архит-қ құрылыс дәстүрі н/е жаңа идеология (ислам) күшті қоспасы нәтижесінде арх/қ типология негізі қалыптасып кейінгі мыңжылдықта дамыды.Аталған кезеңде моншалар пайда болды. Үлкен қалаларда бірнеше монша болды.ІХ-ХІІ ғғ. Исламның кең тарауымен араб тілі кең қолданысқа ие болды. Араб тілінде Шығыстың атақты ғалымы Әбу Насыр Әл-Фараби жазды, ол Отырар түбіндегі Весидж қаласында туылып, сосын Бұхара мен Бағдатта оқыған. Әл-Фараби энциклопедист-ғалым болып саналады. Оның ғылыми көзқарастары өз заманынан көп озық болды.ХІ ғ. сол заманның маңызды тарихи және әдеби шығармасы – «Құтты білік» жазылған (авторы Жүсіп Баласұғын). Бұл бізге бірінші болып жеткен Қ. н/е Орта Азия түркі халықтарының әдеби ескерткіші. Махмұд Қашқаридің еңбегі құнды болып саналады. Ол түркі халықтарының «Диван лұғат ат-түрік» сөздігін жасаған.Өз заманының әйгілі ойшылы немесе ақыны болып Ахмет Яссауи саналады. Ол «Диван-и-хикмет» атты өлеңдер жинағын жазған.

20. Қыпшақ хандығы. (XI ғ. — 1219 ж.)Қ/р туралы алғ хабар Қытай/ң жазба дерек/де кездеседі. Қ/р ең әуелі Алтай, Саян тау/ң баурай/н мекендеген. VII-X ғ/да Қ аум/да қыпшақ этникалық қауымдас/ң ұзаққа созылған қалыптасу процесі жүрді. Қ жерінде қыпшақ этникалық қауымдасуын 3 кезеңге бөліп қарауға б/ды. 1ші кезең, қып/ң қимақ тайпалық одағында болуы: VII ғ/ң 2ші жартысы – VIII ғ/ң соңына дейін. 2ші кезең: VIII ғ/ң аяғы – XI ғ/ң басы. Бұл кезде қып/р Алтай ж/е Ертістен Орал тау/ы мен Еділге дейін қоныс тепті. Қыпш/р Сырдария, Қаратау бойындағы қала/ды өздеріне бағындырды. Ұлан-байтақ қыпш/р мекендеген жер/р "Дешті қыпшақ”, яғни қыпшақ даласы д.а. Ал қыпш/ң өзі БатЕуропа дерек/де құмандар, орыс жылнама/да половцылар д.а. Xiғ/ң 2ші жарт/н бастап 1219 ж дейін қыпш тайпалық одағы дамуы/ң 3ші кезеңі жүрді. Осы кезде қыпш хан/ң мәртебесі, күш-қуаты өсті.Қыпш тайпа/ң басында қаған, одан төм қарай хан, тархан, басқақа, бек, байлар тұрды. Оң қанаты – орт/ы Сарайшык,сол қанаты – орт Сығанақ.Қыпш қоғамы әлеум ж/е сословиелік жағынан тең болған жоқ. Нег/і теңсіздік малға деген жеке меншік еді. Жылқы басты байлық болып саналды. Төм тапқа малы аз шаруа, кедейлер жатса, ал қолға түскен тұтқын/р құл ретінде пайд/ды.ХІғ олар Русь,Византия,Венгрия хал/н байл жасады. 1065ж салжұқ/ң билеушісі Алып Арсылан қыпш/ға қарсы Маңғыстауға шабуыл жасайды.. 1096 жылы "Құдіретті” хан Хорезмге қарсы жорық жасады, бірақ ол сәтсіздікпен аяқталды.XI ғ. аяғы – XII ғ. бас кезінде Жент, Янгикент, төм Сырдария/ң қала\ы қыпш көсем/ң қолына қараған. Хорезмшах Атсыз (1127–1156 жж.) Жентті жаулап алады, сосын Маңғыстауды да қосады. 1133 ж Атсыз қыпшақтарды ойсырата жеңеді. Осы кезден бастап қыпшақ хандығының ыдырауы басталады. Оған себеп болған негісебеп: қыпш/ң ақсүйек/ң арасында Хорезмді жақтаушы/ң көбеюі, қыпш/ға қарсы қаңлы/ң бірлестіг/ң құрылуы, өкімет билігі үшін өзара әулетті қырқыс/ң күшеюі. Хорезм шахы Мұхаммед (1200–1220 жж.) өз мем/ң құрамына XIII ғ. бас кезінде Сығанақ жерін қосып алады. 1216 ж қыпш билеушісі Қайырханға қарсы аттанған әскери жорықтң/ бірінде ол Ырғызға дейін жетеді. Осы кезде ол Торғай даласында қыпш/р еліне қашып кірген меркіт/ді қуып келе жатқан Шыңғысхан қолымен соқтығысып қалады. Бұл моңғол/ң Қ жерінде алғ рет болуы еді.1219ж монгол шапқыншылығынан Қыпш мем/і құлап,оның жері моңғол ұлыс/ң құрамына енді.Қыпшақ тілі қазіргі қазақ тіл/ң негізін құрайды.

21. VI-XII ғғ. Түркі тайпаларының мәдениеті. VI-XII ғғ. Түркі тайпаларының мәдениеті: Археология.қ зерттеу/де түркі тілдес ру – тайпа/ өмір сүрген жер/дегі ескерткіш/ден үлкен – кіші 200 астам көне түркі тіліндегі жазба дерек/ табылған. О.ң ішінде Орхан, Енисей өзен/і.ң бойындағы Күлтегін, Тоныкөк «алтын тас кітабы» жазу/ы белгілі болса, қаз. жеріндегі Талас өзені бойындағы Тереңсайдан табылған ж.е т.б. жазу/ белгілі. Түркі тіліндегі жазу/ тіл ғылымында руна жазу д.а.Ол скандинавия халық/ы.ң тілі б.ша, сыры ашылмаған құпия жазу деген сөз. Бұл жазу.ң оқылу сырын ашқан сол халық.ң атақты тіл білім.ң ғалымы Дания университеті.ң профессоры В.Томсон. Одан кейін Орхан жазу/ын орыс тілінде аударған тюрколог ғалым В.Радлов болды. Сөйтіп, ХІХ ғ. аяғында руна жазуы.ң құпия сыры.ң ашылуы ертедегі түркі тілдес халық/.ң да өз/іне тән жазу/ы.ң болғандығын көрсетеді. Түркі жазуында бір – бірімен қосылмай жазылатын 38 әріп/ден тұратындығы белгілі. Хғ.н бастап ислам діні.ң қаз. жерінде етек жая бастауы араб жазуы.ң түркі/ арасында ене бастағандығын көрсетеді. VI–XII ғ.ғ Қаз-н терр-дағы халық/.ң арасында алуан түрлі дін/, наным/ мен сенім/ орын алып отырды. Түркіл/.ң зират/ынан табылған зат/ о/.ң ата – баба/.ң әруағына табыну о дүниелік өмірге сену көрсетеді. О/дағы басты бір наным – отқа табыну. Оны археология.қ зерттеу/ден жерленген адам/.ң зат/ымен, мініс ат/ымен бірге өртеліп қойылатын әдет – ғұрып/ы да анықталған. Ол адам денесін отпен аластау болса к.к. Түркі/ табиғатқа да табынған. О/ өлген адам.ң денесін жер ана.ң қойынына өртеп, күл мен көмірін ғана жерлеген. Егер адам көктемде н.е жазда өлсе, ол адам.ң туған – туыс/ы бір төбеге жиналып киіз үй тігіп, алып барған малдарын құрбандыққа шалып, одан кейін өлген адам.ң мәйітін, атын, зат/ын өртеп, уақытша сақтап, күзде шөп сарғайғанда ғана жерлейтін болған. Ал егер адам күзде не қыста қайтыс болса, ол адамды жоғарыдағы әдет –ғұрып/ын жасап, көктемде жер көгеріп, шөп шығып, жапырақ/ жайқалабастаған кезде жерлейтін. Бұл әдет наным – сенімнен табиғат.ң 4 кезеңіне толық табынуды байқатады. Түркі/.ң көкке н.е аспан әлеміне сиынушы/ын күлтегін жазуындағы мына шумақтан анық байқалады: - Көкке түркі тәңірісі,- Тәңірі қуат берген соң, - Тәңірі жарылқағандықтан.Мұндай әдет, наным – сенім/ қазақ/да бүгінгі күнге дейін орыналып жүр. Түркі/де адам баласы.ң тірегі тіршілік.ң тұтқасы, отбасы, ошақ қасы болып табылатын анаға «Умай ана» деген ат беріп, оған табынған. Жетісу қазақ/.ң «Умай анаға» табынатын Ш. Уәлиханов та жазған болатын. Кейбір жазба дерек/ге қарағанда, қимақ/ мен қыпшақ/ күнге, жұлдыз/ға табынған.Архео.қ зерттеу/ге қарағанда, түркі/де христиан, манихей, будда дін/і болған.Түркі тайпа/ы ІХ ғ. бастап жаппай мұсылман дініне ене бастайды. Ал мұсылман дін.ң мемл.к дін есебінде алғ. болып қабылдаған Қарахан мемлекеті. Сатұқ Бограхан.ң баласы Муса хан.ң билік құрған жж. (960 ж.).

22. Көне түрік жазуының ескерткіштері. Негізінен 6-10ғ./да үлкен аймаққа таралған Көне Түркі жазу./ң ескерт/н ғалымдар 3топқа бөліп қарайды: 1)Енисей ескер./і. 2)Талас ескерт./і. 3)Орхон ескерт./і. 1. Енисей ес.не Енисей бойынан ж/е Тува, Хакас, Алтай респ.ң аймағынан ж/е Ресейдің бат сібірде орн.н Жаңасібір обл мен Ертіс бойынан таб.н жазу/ жатады. Оның қолданылған, жазылған жыл/ы 5-7ғ.ң ар.ғы. Бұл аймақтан таб.п отырған көне Түркі жазба ескерт./ң жалпы саны қазіргі кезде шамамен 150-дей. 2. Талас ес/і. Бұл аймақтағы жазу/ Оңт Қаз.н, Жетісу, Сыр бойы мен Қырғ.н аймақ/на таралған, соның ішінде көп шоғырланған жері қаз Жамбыл обл.да. Қолданылған мезгілі бірыңғай 8ғ. Ескерт./ң жалпы саны шамамен 20 шақты. 3. Орхон ес./і. Моңғолиядағы Орхон, Селенг, Тола өзен/ң бойынан ж/е Ресейдегі Минусинск ойпатынан таб.н ескерт/ жатады. Қолданылған мезгілі 7-8ғ/. Ескерт./ң жалпы саны 30 шақты. Алайда ең көлемді, ұзақ мәтінді жазба/ осы топқа жатады. Бұның ішінде тарихи құндылығы жағынан «Құтлығ қаған», «Білге қаған», «Күлтегін», «Тоныкөк», «Күлі Чор» және «Мойын Чор» ескерт./ң орны ерекше. Мойунчур ес.н Солт Монголияда 1909ж тапкан Г. И. Рамстедт. Ескерткіш "Селенге тасы" д.те.а. Мойун-чур сол кездегі үйғыр мемл.ң ханы болған. Ескерткіш мәтінінде жер-су, адам, тайпа, халык атау/ы кездеседі. Білге Қаған ес.і мен Күлтегін ес.н орыс ғалымы Н.М. Ядринцев тауып (1889), оны белгілі түркітанушы В.В. Радлов Дания ғалымы В.Томсен анықтаған әріптік жүйемен оқыды (1894). Білге Қаған ес.н А. Аманжолов, Ғ. Айдаров, т.б. ғалым/ әр қырынан қарастырып, зерттеген. Ескерткіш 2-ші Шығ Түрік қағанатының атақты қағаны — Білге қағанға арн.н. Көне түркі бітігіндегі “Білге қаған” деген сөздің мән-мағынасы — “білікті, билік-төрелікті ұстай білген, сұңғыла-білгір қаған” деген ұғымды білдіреді. Білге қаған тұсында 2-ші Түрік қағанаты терр. тұрғыдан кеңейіп бекіді, аса қуатты құдыретті империяға айналды. Бұл жайында Білге Қаған ес.де кеңінен мәлімет берілген. Ескерткіште көшпелі/дің “тәңрітекті түрік елі үшін” Бумын, Естемі, Білге Құтылық қағандары мен баһадүр, ақылгөй ер/інің “ел-жер-тірлік” тұтастығын сақтау, қорғау, болашақ ұрпаққа жеткізу жолындағы ерлік/і, мемл. ұлы істің бірегей мақсат-мүддесі шебер тілмен, тұжырымды да тиянақты түрде жазылып, тарихи оқиға/ уақыт желісімен баяндалып бәдізделген. Тәңірі күш-қуат бергендіктен, қағандық әскері бөрідей, жау/ы қойдай болды деген рухтандырғыш жол/ да мол.

23. Түркі тайпаларының наным-сенімдері мен салт-дәстүрі. Қаз-н аумағын ме­кен­де­ген көшпелі тай­пa/ң діни түсініктері әр түрлі бол­ды. Ер­те ор­тағасыр­лық т-р отқа та­бынған. Т-р Көкке (Тәңір), Жер­ге, Суға (Иер-Су) та­бын­ды. Т-к қаған­да­ры Көк тәңірінің же­леуімен билік жүргізді. Т-ң діни түсінігінде Көктен кейін от­ба­сының және ба­ла/ң қамқор­шы­сы Ұмай құдай-ана ки­елі са­налған. IX-XIғ Қаз-а ме­кен­де­ген тай­па­лар ара­сын­да буд­дизм, хрис­ти­ан, ма­нихейлік, зо­ро­аст­ризм дін/і та­ралған. Бұл дін/­ге тән өлікті жер­леу т-і тілдес тай­п/ ара­сын­да VI-IXғ болған. Буд­дизм діні – Т-к қағ-ң ақсүйек­тер ара­сын­да та­нымал болған ер­те ор­тағасыр­лық дін. Жетісу­дағы Су­яб қала­сының ор­ны­нан буд­да хра­мы, Шығ Қ-н өңірінен буд­да­лық мо­ла та­былған (қимақ әйелі). Қаз-н жерінде ер­те ор­та ғасыр­да хрис­ти­ан, ма­нихейлік дін/ болғаны анықта­лып отыр. Бұл дін/ң та­ралуы VI-IXғ қам­ти­ды. Ар­гу-Та­лас (Та­раз) пен Жетісу­дың 4 қала­сын­да ма­нихейлік дін кең та­рағаны жайын­да VI­IIғ«Қос негіздің қаси­етті кіта­бын­да» ай­ты­лады. Та­раз, Мер­ке, Мерв­те хрис­ти­ан шірке­у/і болған. Қаз-н аумағын­дағы осын­дай дін/і ис­лам діні ығыс­тырған. IX-Xғ қазақ жерін ме­кен­де­ген ха­лық/ ара­сын­да ис­лам діні кең та­рай бас­та­ды.

24. VI-XII ғғ. оңтүстік және оңтүстік-шығыс Қазақстанның қалалық мәдениеті. Ортағасырлық қала/ң міндет/і:1.әкімшілік басқару орталығы(7-8ғғ);2.қолөнер,сауда орталығы(8-9ғғ)Қала халқы негізінен егіншілік ,қолөнер,саудамен айналысты.Тараз- саудагер/ қаласы.Суяб-әр елдің саудагер/і кездесетін ал халқы.ң жартысы саудамен айн.н қала.Испиджаб-әлем саудагер/ң қазба байлық/ң қайнар көзі.VI-IX ғғ.- Қаз.ң оңт.гі мен Жетісудың оңт.-батысында қалалық мәдениет дамыған.X-XII ғғ.-отырықшылық мәд.т өркендеп,қала/ көбейді.Оңт.Қаз.да Сырдария алабында қала/ көптеп салынған.Жетісу қала/н алғ. рет сипаттаған Сюань Цзянь.Қаз.ң оңт.нен 37 қала орны табылды: Испиджаб,Будухкет,Отырар,Шауғар,т.б.Оңт.Қаз.да қала/ң топтасқан жері – Арыстың Сырдарияға құяр сағасы.Арыс.ң орта ағысында Кенже аймағы орталығы-Осбаникент қаласы.Арыстың Сырд.ға құяр жерінде Фараб аймағы,орталығы-Отырар қаласы.Қалалық отырықшылық мәд.ң 2-ші дамыған жері-Жетісу аймағы.Оңт.-батыс Жетісудан 36 қала жұрты табылды.Солт.-шығыс Жетісудан 70қала жұрты табылды.Испиджаб(Сайрам XIII ғ) – Оңт.Қаз.ндағы ең ірі сауда,діни орталық.Отырар (Фараб,Тарбанд,Турар)- әкімшілік,сауда,қолөнер,мәд.т орталығы.20ғ.ң 70-80жж Отырар қаласының орны қазылып, «аспан астындағы мұражай » атанды.Отырар моншасы еден астымен жургізілген су құбырларымен жылытылды.Әл-Фарабидің туған қаласы.Тараз(Талас) – ең ірі саяси-экономиялық,мәдени орталық.Деректерде «көпестер қаласы» және «даңқты әрі ізгі ниетті түрік-чаруктардың» қаласы.Қараханид/ мен қарлұқ/ тұсындағы ең бай қала.Б.н- өсу өзгеру кезеңдерін бастан кешірген көп қабатты қала.Баласағұн(Ақтөбе) – Шу өзені бойындағы мәд.т пен өнер.ң көптеген өкіл/.н өрбіткен жер.Іле өзені аймағында X-XII 56 кала болған.Ірі сауда орталық/ы-Екіоғыз,Қоялық,Талхиз .