shpory

1. Сѐйлев мучелери. Оларнынъ сес япылувында иштирак этюви.

Нутукътаки сеслернинъ пейда олувында иштирак эткен мучелерге сѐйлев мучелери дейлер.Сѐйлев аппараты беш къысымдан ибареттир. 1.Нефес аппараты - акъ джигер,перде(диафрагма),бронхлар,нефес ѐлу(трахея).Нефес аппараты озюнден юкъарыда ерлешкен сѐйлев мучелерине ава акъымыны еткизмек ичюн хызмет эте. 2.Богъаз бошлугъы - алкъасиман,пирамидасиман кемирчиклер ве сес безлери(теллери) ерлешкен къысым.Нефес аппаратындан кельген ава акъымы богъаз бошлугъындаки сес безлерини тертип кечювиндеки давуш пейда ола. 3.Агъыз бошлугъы – тиль,уфакъ тиль,танълай,тишлер ве дудакълар.Шувултысы пейда ола,шунынъ ичюн агъыз бошлугъы шувулты менбасы дейлер. 4.Бурун бошлугъы – базы сеслернинъ, айырыджа ренк болювде иштиракъ эткен къысым.М, н,нъ сеслерни мейдангъа кельгенде акъ джигерден чыкъкъан ава бир къысымы бурун бошлугъындан кече ве нетиджеде къошма тон пейда олып сеске къошула. 5.Меркезий сирнъор системасы – бу система сѐйлев мучелерни арекетке кетире ве шу арекетини идаре эте.

2. Джумленинъ экинджи дередже азалары.

Кениш джумлелернинъ теркиби тек муптеда ве хаберден ибарет олмаз.Кениш джумлелернинъ теркибинде джумленинъ башкъа азалары да иштирак этер.Олар джумленинъ баш азаларына таби олып келирлер.Бойле азаларгъа джумленинъ экинджи дередже азалары дерлер.Олар джумленинъ баш азаларыны, я да башкъа бир экинджи дередже азалардан бирини тайинлеп, тамамлап иза эте билирлер.

Джумленинъ экинджи дередже азалары учь тюрлюге болюнир:тамам., айырыджы ве ал. Тамамлайыджы бир де бир джумле азасына идаре багъы вастасынен багъланып, онынъ манасыны тамамлап келир ве иш-арекети оладжакъ предметни ифаделер. Олар хаберге идаре багъы вастасынен багъланып келирлер.Тюшюм, догърултув, ер, чыкъыш келишлерининъ шеклинде кимни? Нени? Кимге? Неге? Кимде? Неде? Кимден? Неден? суаллерине джевап берелер.

Джумлелерде озьлеринден эвель кельген исимлерге я да исимлер ерине къулланылгъан сѐзлерге менсюп олып, оларны иза этерек,аляметлерини кенъ манада ифаделеген экинджи дередже азаларгъа айырыджы дерлер. Олар предметнинъ тюсюни, аляметини, шахыснынъ дуйгъуларыны, къайсы бир предметни кимге я да неге менсюп олгъаныны ве микъдардередже бельгилерини бильдирирлер. Насыл,кимнинъ, ненинъ, къач, къачынджы, къачар суаллерине джевап берирлер.

Иш-арекетнинъ олув тарзыны, себебини, ерини, вакътыны, макъсадыны, микъдардереджесини бильдирген экинджи дередже азаларгъа ал дерлер.Ал хаберге багъланып келир. Ал тюрлю сѐз чешитлеринен ифаделене билир.

3. Ана тилини окъутувда назариенинъ амелиятнен багълы олувы.

Тиль инсан фаалиетининъ эр бир саасынен багълыдыр. Анна тили дерслеринде назариенинъ амелиятнен багълы олув эсаслары булардан ибареттир:

1)грамматик къаиделерине джанлы нутукъ ве бедий эдебият нумюнелеринден мисаль кетирюв;

2)омюрнен багълы олгъан материал талебелерге мустакъиль фикир этювде ярдым эте ве иджадий къабилиетлерини осьтюре;

3)агъыз ве язма нутукъны шекиллендирюв мешгъулиетлери амелий бильгилернен багълы оларакъ алып барылалар.

4.Исмаил Гаспринскнйнинъ «Дар уль-Рахат мусульманлары» романындаМолла Аббаснынъ образы.

«Дар уль-Рахат мусульманлары» романы къырымтатар эдебиятында язылгъан биринджи романдыр. Бу автобиографик тарихий хаялий эсерде И. Гаспринскийнинъ дюньябакъышы, ичтимаий-фельсефий фикирлери Молла Аббаснынъ сымасында айдынлатыла. Баш къараман Молла Аббаснынъ сымасында мусульман дюньясынынъ умуминсаний

дюньябакъышларынынъ муимлиги тавсилятлы ишленильген. Молла Аббаснынъ фикир этюв къабилиети, арекетлери, юрюши, кийиниши, тертиби ве тербиеси дигер персонажлардан айырылып косьтериле. О, акъикъатсевер, утанчакъ, сабырлы инсан оларакъ тасвирлене. Генч бир инсаннынъ фикирлери, арекетлери гъает буюк теджрибеге саип олгъан инсаннынъ фикир ве арекетлерини тасдикълай. Эр ерде, эр вакъыт илим ве медениетнинъ юксельмесине, мусульман дини, онынъ тарихи ве келеджегини къайгьыра. Молла Аббас мукъаддес келеджеги ичюн, омюрининъ бутюн къыйынлыкъларына даянгъан, атта джаи бермеге разы олгъан бир персонаждыр. О, севимли Маргаританынъ намусы ве шаныны сакълап къалмакъ ичюн, атта олюм джезасына разы ола. Муджизевий Рахат укюметинден эвине къайтмасы къыйын олгьанына бакъмадан, ватанпервер генч тувгъан юртуна къайтувы огърунда чеши т арекетлер япып, кучь-къуветини топлап, озь макъсадына ирише. Молла Аббас илим ве медениетнинъ инкишафыны мусульман динининъ темелинде юкселеджегине эмин олгъан бир йигиттир.

5.Дж.Дагъджынынъ «Олар да инсан эди» романында заман меселеси. «Олар да инсан эди» романы 1958 сенеси Лондонда язылды ве Тюркиеде нешир эгальди. Бу эсерде Дж. Дагъджы бир койнинъ мисалинде асырымызнынъ отузынджы сенелери Къырымда олгъан аят акъкъында икяе эте. Эсерде Къырым насыл этап колхозлаштырылгъаны, ялы бою насыл этап руслаштырылгъаны, азиз топракълар тапталгьаны, чокъракъ суву киби темиз къальбли, эмексевер къырымтатар недай аякъ асты этильгени тасвирлене. Романнынъ баш къараманы Бекир акъай, онынъ апайы Эмма, къызы Айше ве киеви Ремзининъ фаджиалы такъдирлери косьтериле. Колхозлаштырув девринде Къызылташ коюнде ятлар пейда ола. Койни колхозлаштырув койлюлернинъ яшайышыны бир дешетке, эзиетке чевире. Асырлар девамында тизильген тертип бозула, азиз топракълар, багъ - багъчалар вийранеге дѐне. Къызылташлыларнынъ чокъусы койлерни терк этап узакъларгъа къачып кетмеге меджбур олалар, къалгъанлары исе, къан агълап, янъы шараитке бойсуналар. Эсернинъ баш къараманы Бекир де баба -деделеринден къалгъан топракъларындан маруль къала. Ятларгьа япкъан эйиликлери ве мераметлигине къаршылыкъ оларакь о тек хыянетлик ве гъарезлик коре. Бойле акъсыз фаджиалар башына кельген сонъ, Бекир шашмалай, гъарип ве чаресиз алда чайырларына чыкъып кете. Амма тарлагъа якъынлашкъан сайын онынъ ѐргъун ве махкюм юреги де кунеште ювунгьан тарласы киби къызымагъа башлай. Русларнынъ «кери къайт!»-деген сѐзлерине къаршы Бекир юмрукъларыны сыкъып озь - озюне ант-емин эте: «Чыкъмам бу топракътан, чыкъмам! Бутюн рус ордусы кельсе, устюмден кечсе, кемиклеримни къырса, этими, бейними парча - кесек этсе биле, бу топракътан чыкъмам! Чыкъмам!». Джынгъыз Дагъджы ватанына, догъмуш ерлерге севгисини, асретлигини романнынъ саифелеринде ифаде этти. Бекирнинъ сонъки монологы бунъа ачыкъ исбаттыр: «...Сенинъ юзюмлеринъ меним ичюн дженнет инджилеридир, тютюнлеринъ алтын парчаларыдыр. Мен бу дюньяда башкъа ич бир шей истемейим, ялынъыз сени... сени, топрагъым... Мен сонъумны бу ерде беклейджем. Дар - дюньяда екяне мурадым -сенинънен кульмектир...» Бекир авдарылгьан къая тюбюнде эляк ола, севген азиз топрагъына эбедий садыкь къала.

6.Къырымтатар лексикасынынъ тарихий шекилленюви.

Къырымтатар эдебий тили тарихий оларакъ учь девирге болюне: 1) къадимий къырымтатар эдебий тили (XVI асыргъа къадар);

2) эски къырымтатар эдебий тили (XVI асырдан XX асырнынъ биринджи черигине къадар);

3) земаневий къырымтатар эдебий тили (XX асырнынъ биринджи черигинден шу куньлерге къадар).

Белли олгьаны киби, къырым халкъы Къырымда яшагъан къадимий халкълардан мейдангъа келип, онынъ тили де эски заманлардан башлап яваш-яваш шекилленип кельген. Къырымда къадимий заманлардан берли киммерийлер, скифлер, юнанларнен берабер тюрк къабилелери яшап кельдилер. 1У-нджи асырдан башлап тюрк къабилелери ерли киммерийлер, скифлернен къарышып Къырым халкъынынъ негизини тешкиль этелер. Бу къарышув нетиджесинде тюрк тили устюн чыкъа, киммерийлер ве скифлернинъ къалымтылары къадимий тюрктилинде лаф этмеге башлайлар.

Къырымтатар эдебий тили пейда олгьанына къадар къырым халкъы озь дуйгъуларыны, арзу-истеклерини, къасеветлерини агъыз яратыджылыгъында акс эттире эди. Къадимий заманлардан берли къырым халкъында агъыз яратыджылыгьынынъ чешит

жанрлары (чынълар, манелер, масаллар, эфсанелер, дестанлар ве тапмаджалар) къулланылып кельмекте. Къараман-эпик дестанлар арасында «Къопланды батыр», «Эдиге», «Чорабатыр» киби, лирик-эпик дестанлардан «Таир ве Зоре», «Къозукюрпеч ве Баянслу», «Боз-йигит» киби эсерлерни косьтермекмумкюн.

Къадимий эдебий къырымтатар тилининъ шекилленювине XIII асырда Эски-Къырымда тизильген «Кодекс Куманикус» лугъаты, Махмуд Къырымлынынъ «Юсуф ве Зулейха» дестаны, Халиль огълу Али шаирнинъ «Къысса-и-Юсуф» серлевалы дестаны, Абдульмеджит эфенди, Усеин Кефевий ве Менъли Герайнынъ эсерлери буюк иссе къоштылар.

Мухаммед Герай хан, Веджихий, Лютфий, Достмамбет Азавлы, Ашыкъ Умер, Селим Герай хан, Мустафа Джевхерий, Лейля Бикеч, Джанмухаммед, Исметий, Абдурефи Боданинский, Асан Нури, Исмаил бей Гаспринский, Решид Медиев, Усеин Шамиль Тохтаргъазы киби шаирлер ве языджыларнынъ эсерлери эски къырым эдебий тили юкселювининъ нумюнелеридир.

7. Табили муреккеп джумлелер акъкъында умумий малюмат.

Муреккеп джумленинъ къысымлары бири-дигерине бойсунып кельселер, бойле джумлелерге табили мурекеп джумле дерлер. Бойле джумлелерде табилеме мунасебет табилейиджи интонация вастасынен ифаделенир ве оларнынъ къысымлары багълайыджысыз, я да таби багълайыджылар вастасынен багъланып келир.Табили муреккеп джумлелернинъ чешитлери: себеп, макъсад, нетидже, вакъыт, шарт, тамам., изаий, муптеда, хабер, айырыджы, тарз-арекет, микъдар-дередже, ер, ошатув, керилеме табили муреккеп джумлелер.

8.Лугъат ишлери ичюн сечип алынгъан материалларгъа къоюлгъан талаплар.

Сѐзлерни сечип алгъанда, ашагъыдаки усулшынаслыкъ эсасларгъа янашмакъ керек: А) лугъат анълайышлы, саде олмалы; Б) сѐзлернинъ сайысы чокъ олмалы;

В) бир мевзу боюнджа сѐзлернинъ сайысыны арттырмакъ керек; Г) шахсий хусусиетлер;

Д) бир сыныфнынъ талебелери чешит тюрлю лугъатны топлап менимсейлер.

9.Эдебиятшынаслыкънынъ эсас ве ярдымджы къысымлары.

1)Эдебият тарихы эдебий эснасны огрене ве бу процессте эр бир конкрет языджынынъ ве онынъ конарет эсерининъ ери ве эмиетинибельгилей. 2) Эдебият назариеси жанрларнынъ тарихий инкишафыны огрене; эсерге къыймет кесюв принциплерни ишлетип чыкъара. 3) Эдебий тенкъид исе бедий эсерге къыймет кесе; языджыгъа онынъ эсерининъ кямиль ве аджиз тарафларыны косьтере ве, бельки, оларнынъ догърултмасы кереклигини бильдире; окъуйыджыгъа эсерни догъру анъламагъа ярдым эте.

1) Библиография дюнья юзю корьген эр бир менбаны тертипеке чеке, системагъа къоя, араштырыджынынъ ишини къолайлаштыра. 2) Метиншынаслыкъ эсерни тюрлю къошмалар ве муаррирлештирювлерден темизлей ве эсерни ильк вариантынакъайтара; эсернинъ муэллифини аныкълай. 3) Менбашыеаслыкъ (историография, источниковедение) эдебият тарихы, назариеси ве тенкъидине аит материалларны топлай ве огрене.

10)эдебияты дерсининъ теминаты. Дерслик, джедвеллер, портретлер, дисклер (йырларнен0, эсерлер (чюнки эписи эсерлер дерсликте олмай), дефтерлер.

11)Джумле азаларынен грамматикаджа багълы олмагъан сѐзлер.

Джумле азаларынен грамматикаджа багълы олмагъан сѐзлербулардыр: хитап, кириш сѐзлер, кириш бирикмелер, кириш джумлелер.

Хитапджумле азасы олмайып биревни чагъырмакъ ичюн мураджаат этип, айтылгъан сѐзлер. Язувда виргульнен айырыла. Хитап баш келиште кельген исимнен ифаделенир, ич бир суальге джевап бермез. Хитаплар адий ве муреккеп олалар.

Кириш сѐзлер незакетлик, умют, тюшюндже, шубе, хуляса киби маналарны бильдире. Кириш джумлелер сийрекче расткелир ве къавузлар ичине алынырлар.

12) Инша язувнынъ усуллары.

Инша – иджадий ве мустакъиль иш. Мундереджесине коре, иншаларны экиге больмек мумкюн: эдебий мевзуда язылгъан ве сербест мевзуда язылгъан иншалар.

Сербест иншаларны материалына, жанрына, колемине, ерине, усулына, къошма вазифесине коре айырмакъ мумкюн.

Материалына коре:

Сыфатларнынъ модаль шекильге къуветлендирме, азлаштырма, бельгисизлик шекиллери кире.

Къуветлендирме(пек гузель, узундан-узун, беем-беяз,къап-къара); Азлаштырма(ешильтим,сарылтым,сарышын, узунджаракъ); Бельгисизлик(ала-була, япалакъ-сепелек).

17)Къырымтатар тилинде тасниф боюнджа адий джумлелернинъ чешитлери.

Макъсатнынъ ифаделенмесине коре: икяе, суаль, эмир джумлелери. Теркибине коре: Бир теркипли(адлав, хаберли), эки теркипли.

Экинджи дередже азаларнынъ ишлетильмесине коре: Кениш олгъан ве кениш олмагъан. Джумле азаларнынъ толулыгъына коре: там олгъан ве там олмагъан джумлелер. Барлыкъкъа олгъан мунасебетине коре: тасдыкъ, инкяр.

18)Ана тили дерслеринде анълашылмагъан сѐзлернинъ изалав усуллары.

Китап я да дерсликни окъугъанда, субетлешкенде, талебелерге анълашылмагъан сѐзлернинъ эписини изаламакъ керек.

Анълатылмасы лязим олгъан сѐзлер бойле олмакъ мумкюн:

1)талебелерге анълашылмагъан, янъы адиселернен, предметлернен багълы сѐзлер;

2)ичтимаий-сиясий лекиканен багълы сѐзлер;

3)башкъа тиллерден алынгъан сѐзлер;

4)тарихий сѐзлер;

5)шиве сѐзлери;

Сѐзлернинъ маналарыны бойле анълатмакъ мумкюн:

1)предмет я да ресимни косьтермек;

2)сѐзнинъ аляметлерини изаламакъ;

3)сѐзнен джумле, метин тизмек;

4)сѐзни синонимнен денъиштирмек;

5)сѐз теркибини талиль этмек;

6)сѐзни лугъаттан тапмакъ.

19)Фольклор эсерлерининъ бедий эдебияттан фаркъы.

Бедий эсерлер халкъ тарафындан яратылмай, оларны муэллиф ярата. Амма фольклор эсерлери озюнинъ башлангъыч девиринде олгъан. Амма кеткен сайын бу эсерге диггер муэллифлер де иссе къошкъан сонъ, бу эсер залкъ тарафыедан яратылгъан эсерге чевириле. Фольклор ве бедий эсерлеринде шиве меселесини козь огюнне алмакъ мумкюн, яни фольклор эсерлеринде къулланылгъан шивелер эсернинъ не ерде пейда олгъаны акъкъында малюмат Бере. Бедий эсерлерде шиве элементлери эсасен диалогларда ве базыда муэллифлернинъ тилинде къулланыда. Фольклор эсерлери белли бир шекильде башланалар (Зама-заман экенде, заман яман экенде; Бир заманда бар экен, бир заманда ѐкъ экен). Бедий эсерлерни исе муэллиф насыл истесе, ойле де башлай.

20)Мектепте къырымтатар эдебияты боюнджа окъув планларнынъ чешитлери(такъвим, дерс, тербие планлары).

Планлар 3 чешитте ола: а)такъвим планы (азыр олып, тасиль назирлигинден келе, 1-2 саат денъиштириле биле). Насыл бир языджынынъ иджадына, эсерине къач саат айырылгъаныны, не вакъыт отькериледжегини къайд эте. б)дерс планы (оджа эр бир дерс ичюн озю яза). Онынъ теркибинде дерснинъ макъсады ве дерс кетишаты къайд этиле.в)тербиевий.

21)Къырымтатар фразеологиясынынъ услюбий зенгинлиги.

Къырымтатар тилининъ фразеологиясында тильнинъ озюне хас чизгилери, миллий хусусиетлери акс олуныр. Мында халкънынъ зенгин тарихы, къ.т.тилининъ зенгин кечмиши сакъланып къалгъандыр: аякъ басмагъа ер ѐкъ. Къ.т. фразеологиясынынъ байлыгъы ялынъыз ибарелернинъ чокълугъынен исбатланмай, мында манна яни семантик кенълиги ве фразеологик ибарелерине аит услюбий кейфиетнинъ чешитлиги де козь огюне алыныр. Фразеологик ибарелери, сѐзлер киби, услюбий ренкке бакъкъанда, эписи бир олмалары мумкюн дегиль. Онынъ ичюн олар бир джеэттен – китабий, лакъырды,

адийнутукълы, диггер джеэттен – котеринки, тантаналы, мыскъыл, алгъышсыз киби

фразеологизмлерде функциональ-услюбий ренк эмоциональ-экспрессив ренки ве къыймет кесювинен берабер келюви сийрек олмагъаныны да къайд этмек керек. Фразеологизмлернинъ услюбий тарафларыны огренюв тиль менимсевинде нутукъ медениети юксельтмесининъ зарур бир къысмыдыр.

22)Сѐз бирикмеси. Сѐз бирикме ве муреккеп сѐзлер арасындаки фаркълар.

23)Эдебият дерслеринде къулланылгъан усуллар.

Эдебият дерслеринде къулланылгъан усуллар: а)репродуктив усул (талебелер бильгилерини азыр сыфатта алалар, меселя, оджанынъ сѐзюнден, лекциядан), б)араштырма усул (огренильген предметнинъ базы янъы аспектлерини ачыкъламакъ, бедий эсерни мустакъиль талиль этюв къабилиетини инкишаф этмектедир, меселя, мустакъиль талиль, эсерлерни тенъештирюв, докладлар, макъалелер азырламакъ), в)эвристик усул (материалларны сечмек, бедий эсерден, тенкъидий макъаледен, дерсликтен сайлап алынгъан цитаталар ве къайдлар, метинни айтып берюв, талиль этюв элементлери: бир эпизодны, левханы, бутюн эсерни талиль этюв, оджа берген суаллерге эсасланып, план тизмек, баш къараманнынъ образыны талиль этюв, къараманларнынъ образларыны тенъештирюв, чешит жанрлардаки эсерлер узеринде инша язув).

25) Эдебият дерснинъ структурасы.

Эдебият дерси учь къысымдан ибарет: Кириш, эсас къысымы ве екюнлев къысмы.

26)Къырымтатар тилинде джумленинъ тизимине коре чешитлери.

27)Фиильнинъ шахыссыз(функциональ шекиллери).

Къырымтатар тилинде фиильнинъ дѐрт функциональ шекли бар: саф фииль, алфииль, сыфатфииль, исимфииль.(фото в телефоне).

28) «Эдебият усулшынаслыгъы» фени. Онынъ мундеридже ве вазифелери. Феннинъ мундериджеси акъкъында айтаджакъ олсакъ, о санааттан зияде усталыкътыр, онынъ эсасы да бильги, бу сада топланылгъан теджребедир. Феннинъ вазифеси-окъутув процессининъ къаиделерини тапмакъ. Феннинъ эдебиятшынаслыкънен, психологиянен, дидактиканен алякъасы сыкътыр, лякин бу фенге хас специфик вазифелерни де чезе. Бу вазифелер ич денъишмеген бир алда олмайлар. Заманнынъ талапларына коре, вазифелер де денъише. Эдебиятны окъутув усулиети-бу педагогик илимидир. Онынъ огретюв

предмети талебелерге эдебиятны дерс оларакъ огретюв процессидир.

29) Джанмухаммед ве онынъ «Тогъайбей» дестаны. Тарихий, ичтимаий ве сиясий джеэттен къыйметли парчалар дестаннынъ умумий мундери-джесини козюмиз огюнде джанландыра. Олар дестаннынъ мевзу ве гьаесини сечмеге хызмет этелер. Лехистан Къыралы IV Владислав 1647сененинъкузюнде Алий Девлет меджлисинде (Сеймде) сѐзге чыкъа. Озь нуткъунда о, къырымтатар халкъына къаршы дженк ачаджагъыны сѐйлей. Девлет меджлиси (Сейм) къыралнынъ бу сѐзлерини бегене. Амма шу арада улу гетман Потоцкий бойле букж дженкни башламакъ ичюн мытлакъа азырлыкъ керек олгъаныны бильдире. Шунынъ ичюн де башта Озю казагына (Запорожье казакларына) къаршы сефер япмакъны теклиф эте.

Лехистаннынъ сиясетине къаршы баш котерген Запорожье казакларынынъ гетманы Богдан Хмельницкий 1648 сенесининъ февраль айында Къырым халкъындан ярдым истей. Умумий душман - лехлерге къаршы курешке догърултылгъан бу теклифни хан къабул эте. Ярдым косьтерюв ишини энъ къуветли мырзалардан бири-Ор къапысынынъ коменданты - Тогьай бейге авале эте. Тогьай бей о вакъыт озь деврининъ белли сераскери ола. Онынъ ады эсерде «Мелеске» (Малиска) деп анъыла. Къырым ханы III Ислям Герайдан аскерий ярдым сорай. Аргъын мырзаларындан Ор бейи, мешур сераскер Тогьай бей бу Ордугъа къуманданлыкъ этмеге тайин этиле. Къырымтатар ве украин аскерлери бераберликте Сары Сув, Ильбав (Львов), Бар къалелери дживарындаки дженклерде иштирак этелер. Олар озьлерининъ федакярлыгъы ве къараманий арекетлери иле пек чокъ ярарлыкълар косьтерелер.Базы дженклерде Къырым ханы III Ислям Герайнынъ озю, онынъ къалгъасы — Къырым Герай, къардашы — Мурад Герай султанлар да иштирак этелер. Джанмухаммеднинъ «Тогьай бей» дестанында лех аскерлерининъ Украинагьа япкъан уджюми косьтериле. Украина ве Къырым халкъы тарафындан дарбе эндирильгени джанлы суретте тасвир олуна Тогъай бей лехлер ордусынен олгъан дженклерде сынъырсыз батырлыкъ косьтере. О, Ватаны ве халкъына садыкъ, гъает къуветли сераскер оларакъ тасвир этиле. Джанмухаммед Тогъай бейни дженк мейданында алевленип янгъан атешке бенъзете. Саргьуш арсланнен тенъештире Дестанда лехлернинъ къыралы ве гетман Н. Потоцкий немее ве франсызларнынъ ярдымынаумютбагълагьан баскъынджылар, аджиз макътанчакълар оларакъ тасвирленелер Потоцкий ве онынъ ѐлдашлары урушларда масхараджа енъилелер ве Тогъай бейнинъ элине тюшелер. Бойле этип, дестанда бедий сѐзнинъ къувети иле тарихий сымалар ве тарихий вакъиалар тасвирлене. Базыда тарихий шахысларнынъ образлары (этрафлыджа) яратыла.

30)Драмматик жанрлар. Драма бедий эдебиятнынъ эсастюрлеринден биридир. Кенъ манада алгъанда, эки персонажнынъ субети шеклинде ве муэллифнинъ нуткъысыз язылгъан эсер. Муэллиф аятий манзараны, иштиракчилерни, вазиетни, рухий азапларны, фикир ве дуйгъуларны тири арекетте тасвирлей. Муреккеп ве джиддий конфликт, иштиракчи шахслар арасындаки кергин курешни тасвирлене. Комедия (шенъиер). Инсан табиатынынъ кульгюли чизгилери, ичтимаий я да аятий адиселернинъ хаста тарфлары акс олуна. Водевиль-бир актлы шенъ комедия. Эм музыка, эм йырлар къулланыла. Фаджиа. Монолог зияде къулланылыр. Эксериет баш къараманнынъ олюминен бите.

31)Муреккеп джумле акъкъында умумий малюмат.

Муреккеп джумлелер там бир фикирни ифаделеп, эки я да экиден зияде адий джумлелерден тизилип келирлер. Муреккеп джумлелер табили ве тизмели чешитлерине болюнирлер. Табили ве тизмели муреккеп джумлелер багълайыджыларнынъ ишлетильмесине ве ишлетильмемесине коре, багъ-лы ве багъ-сыз олурлар.

32) Услюбиет акъкъында умумий малюмат.(фото в телефоне)

36)Къырымтатар тилиндеки сеслернинъ таснифи.(тел)

37)Багълы нутукъ узеринде чалышув усуллары.(тел)

38)Къырымтатар тилинде бир ве эки теркипли джумлелер.(тел)

39) Повесть жанрынынъ хусусиетлери. Повесть – несрий жанр. Икяеде бир вакъиа тасвирленсе, повестте баш къараманнынъ омюриндеки бутюн бир девирни айдынлаткъан бир сыра адиселер тасвирлене. Эксериет, повестте бир къач персонаж иштирак эте. Бойледже, икяеге нисбетен повестте аят баягъы этрафлыджа ве муреккепче, амма романгъа бакъкъанда, табиат ве вакъиалар тарджа акс олуна.(Дж.Гъафар Гъорт-гъорт тутулды)

40) Корьгезме материалларнынъ чешитлери ве оларнынъ дерстеки эмиети.

Корьгезме васталар – бу фааль окъутув усулларындан биридир. Фен ве техниканынъ инкишафы анна тили усулшынаслыгъынынъ зенгинлештирювине, сыныф одасынынъ донатылувына мусбет тесир эте. Корьгезме васталарнынъ чешитлери: Муэллифнинъ портрети, эсерге ресим, табиат манзаралары, джедвеллер, байракъ, харита, дерслик, китаплар сергиси, техник васталар.

41)Фонетика болюгининъ огренюв объекти ве вазифелери.(тел)

42)Къырымтатар тилинде сайыларнынъ мана ве теркибине коре чешитлери.(тел)

44) С.А.Озенбашлынынъ «оладжагъа чаре олмаз» пьесасында аят левхаларынынъ тасвирленмеси. Эдипнинъ иджады эсасен «уянув деврине» расткеле. С.А. Озенбашлынынъ 1902 сенеси «Оладжагъа чаре олмаз» адлы учь пердели пьесасы айры китап шеклинде басыла. Биринджи бакъыштан сюжети саде корюнген пьеса асылында ичтимаий омюрнинъ муреккеп ве назик тарафларыны айдынлатмакъта. С. А. Озенбашлы пьесада халкъымызнынъ миллим чизгилерини, той-дюгюн арекетлерини тасвирлеген левхалар яратты. Бу левхалар ярдымы иле языджы чар акимиети тарафындан шиддетли тезйыкъ ве инсафсызджа таланув халкъны рухсузландырып, чаресизлендирип, апатия алына алып кельгенини косьтере. Биринджи перденинъ эсас къысымында Эминенинъ эвине къудаларнынъ келюви ве эки тараф арасында нишан парасы ве мулькю узеринде

Киев Мустафа той геджеси бир беля оладжагъыны дуя. Эм бу душманлыкъ эвель Эминени алмакъ истеген «хынзыр, мерхаметсиз, адалетсиз йигиттен» чыкъаджагъыны биле турып, бир чаре корьмей. Аксине эм Шерифе енгеси, эм Мустафанынъ озю: «Эр шей Аллахын такъдирине мербут». « Не исе оладжакъ олур, не япмалы? Баш язысыны козь корер! Онъа чаре олмадыгьыны бен пек аъля билиюрым...» - дейлер. Пьесанынъ сонъунда эв-баркъ янып, яш Анафининъ янып куль олгъанындан сонъ да Ибраимнинъ нупсьунда: « Шукюрден гъайрыбир чаре екътыр. Оладжагъа чаре олмаз», - деген ибарелерни

дургъунлыкъны, арекетсизликни, джансызлыкъны инкяр эте бильди.

46)Нутукънынъ эсас хусусиетлери. Тиль нормасы.(фото) 47) Къырымтатар тилининъ услюбий имкянлары.