қарастырамыз (15.3-сурет), диаграммадан Pмех = Р1 -U × I B - I 2 a Ra екенін көруге болады

15.2-сурет. Тұрақты ток қозғалтқышының энергетикалық диаграммасы

15.3-сурет. Параллель қоздырылатын тұрақты ток қозғалтқышының электрлік схемасы

мұндағы:w = 2 ×p × n – якорьдің бұрыштық айналу жиілігі, n – якорьдің айналу жиілігі, 60

айн/мин, Рэм – қозғалтқыштың электрмагнитті қуаты.

Ea = Ce ×Ф ×n өрнегін ескерсек қозғалтқыш дамытатын момент:

коэффициент.

Моменттердің теңдеулері Электрмашиналарының роторына əсер ететін айналдырғыш жəне тежегіш моменттер

бір-біріне теңесуі қажет. Қозғалтқыш дамытатан айналдырғыш момент кез-келген уақытта жəне қандайда болмасын жағдайларда білікке түсетін барлық моменттердің қосындысына тең болуы қажет.

72

Роторға мынадай моменттер əсер етеді:

1)бос жүріс моменті Мо;

2)пайдалы молмент Мн(жүктеме);

3)айналатын бөліктердің инерциясымен пайда болатын динамикалық момент Мдин.

Аз қуатты машиналарда бос жүріс моментіо Мноминаль моменттің шамамен20 % құрайды, ал динамикалық момент бұрыштық жылдамдақтың өзгерісі кезінде пайда болады жəне ол төмендегіше анықталады:

М дин = J dw ,

dt

мұндағы J — айналатын бөліктердің инерция моменті; w — якордың бұрыштық

айналу жиілігі. Динамикалық Мдин моменттің таңбасы dw - таңбасына байланысты. dt

Моменттер теңдігі:

М = M 0 + M 2 + M дин

мұндағы Мо + М2 = Мс; Мс – статикалық момент немесе кедергі моменті.

Онда:

қосыу тоғы номиналь токтың шамасынан 3-15 есе жоғарлап кетуі мүмкін. Іске қосу тоғының шамадан тыс жоғары болуы қозғалтқыш үшін қəуіпті, сондықтан Iп = (3 – 5) I ном болатын,

тек қуаты аз қозғалтқыштарды ғана іске қосу ток көзіне тікелей қосу арқылы жүргізіледі. Аз қуатты қозғалтқыштардың якорь тізбегінің кедергісі айтарлықтай жоғары жəне олардың роторының инерция моменті аз.

Қуаты орташа жəне үлкен қозғалтқыштарды іске қосу олардың якорь тізбегіне қосымша іске қосу кедергісін енгізу арқылы немесе қозғалтқышқа берілетін кернеуді төмендетіп беру арқылы жүргізіледі. Іске қосу кедергісін енгізу арқылы қосу кезінде оның шамасын іске қосу тогы номинал шамадан 2-3 есе ғана жоғары болатындай етіп таңдайды,

яғни:

73

Реостатты іске қосылатын параллель қоздырылған қозғалтқыштың принципальді схемасы 15.4–суретте көрсетілген.Іске қосу кедергісі Л түйіспесі арқылы ток көзіне қосылған, Я жəне В түйіспелері якорь жəне қоздыру тізбектерін ток көзіне жалғайды.

15.4-сурет. Параллель қоздырылған қозғалтқышты реостатты іске қосу схемасы Іске қосу моментінің үлкен шамасын алу үшін қоздыру тізбегіндегіRp кедергісі іске қосу

кезінде толығымен ажыратылып тасталынады. Төмендетілген кернеу арқылы іске қосу арнаулы схемалар, яғни қозғалтқыш шығыс кернеуі реттелмелі ток көзінен қоректенетін схемамен жвалғанған кезде ғана мүмкін.

Қозғалтқышты реверстеу, яғни якордың айналу бағытын қарама-қарсыға өзгерту үшін якорь немесе қоздыру орамдарының ұштарын орнын ауыстырып қосу жеткілікті.

Қоздыру тогы мен якорь орамдарына берілген кернеудің номиналь шамалары кезіндегіU

n, M2, η,I - параметрлерінің Р2 – пайдалы қуатқа тəуелділіктері қозғалтқыштың жұмыстық

сипаттамаларын көрсетеді.

Қозғалтқыштың негізгі сипаттамасы U = U ном = const, Rp — const, Rд = const болғанда n

Негізгі əдебиет 4. [104-118]. Қосымша əдебиет 3. [17-35]. Бақылау сұрақтары:

1.Магнит ағынын өзгерту арқылы тұрақты ток қозғалтқышының жылдамдығын реттеуге бола ма?

2.Қозғалтқыш білігінде пайдалы қуат қалай анықталады?

3.Тұрақты ток қозғалтқышының механикалық сипаттамасы дегеніміз не?

4. Параллель қоздырылған қозғалтқышты реостатты іске қосу схемасы.

2.3 Зертханалық сабақтардың жоспары

№1 Зертханалық жұмыс. Тәуелсіз қоздырғышты тұрақты токты қозғалтқыштың механикалық сипаттамасын зерттеу.

Жұмыс мақсаты. Тұрақты токты қозғалтқыштардың электромеханикалық қасиеттерін экспериментті зерттеу тәжірибесінжәне ұғымдарын игеру(айналудың бұрыштық жылдамдықтарын реттеу әдістері, кері бағыттау әдістері).

Тапсырма:

1.Ә2 бойынша (36-48б) тұрақты токты электроқозғалтқыштардың айналуының бұрыштық жылдамдығын реттеу сипаттамалары мен әдістерін үйрену.

74

2.Лабораториялық стендтің құрылысымен танысу, экспериментті жүргізу шарттары өзгеруі кезінде аспаптарды қайта қосу және реттегіштер тәртібін үйрену.

3.Экспериментті жүргізу шарттарын көрсетіп кестені құру.

4. Көрсетілген шарттар кезінде аспаптардың көрсетулерін алу және оларды кестеге енгізу.

5.Эксперименттің әртүрлі шарттарына w=f (I) , w=f (M) байланыстығын есептеу жəне кестеге енгізу.

6.Эксперименттің әртүрлі шарттарына w=f (I) , w=f (M)графигін тұрғызу.

7.Жұмыс бойынша есеп беруді құру. Есеп беруде мақсатты көрсету жəне сыналатын қозғалтқыштың паспорттық берілгендерін келтіру.

8.Қорытындыларда кен машиналарының əртүрлі механизмдерінде жетектер ссапында оларды ескеріп айналудың бұрыштық жылдамдықтарын реттеудің əртүрлі əдістері кезінде қозғалтқыштың сипаттамаларына баға беру.

Негізгі әдебиеттер:2 [48-55]. Қосымша әдебиеттер: 5 [138-152]. Бақылау сұрақтары:

1.Кен өнеркәсібінде тұрақты токты қозғалтқыштардың қолдану аймағы және айналуы.

2.Қандай параметрлердің байланыстығы механикалық сипаттамаларға жатады.

3.Қандай параметрлердің байланыстығы электромеханикалық сипаттамаларға жатады.

4.Қосу кедергісінің шамалары электроқозғалтқыштың тогына қандай әсерлер көрсетеді.

5.Төмендетілген кернеу электрожетектің айналуының бұрыштық жылдамдығына қандай әсерлер көрсетеді.

6.Тәуелсіз қоздырғышты тұрақты токты қозғалтқыштың айналуының бұрыштық жылдамдығының өте экономды және жеңіл іске асырылатын әдісі.

7.Шынайы механикалық сипаттаманың жаратылыстан айырмашылығы неде?

экспериментті зерттеу тәжірибесін және ұғымдарын алу.

Тапсырма:

1.Ә3 (151-155б) бойынша тұрақты токты электроқозғалтқыштардың айналуының бұрыштық жылдамдықтарын реттеу сипаттамалары және әдістерін үйрену.

2.Лабораториялық стендтің құрылысымен танысу, экспериментті жүргізу шарттарын өзгерту кезінде аспаптар мен реттегіштерді қайта қосу тәртібін үйрену.

3.Экспериментті жүргізу шарттарын көрсетіп кестені құру.

5.Қозғалтқыштық режимде және«қарама-қарсы қосумен» тежеу режимінде электроқозғалтқыштың жаратылысты сипаттамасын тұрғызуға аспаптардың көрсетуін алу, оларды кестеде енгізу.

6.Кедергімен якорь орамын шунттылу кезінде электроқозғалтқыштың сипаттамасын

тұрғызуға берілгендерді алу.

7. Тәжірибелерді орындау кезінде алынған берілгендер электроқозғалтқыштың жылдамдықтық және механикалық сипаттамаларын тұрғызу.

8.Жұмыс бойынша есеп беруді құру. Есеп беруде мақсатты көрсету сыналатын қозғалтқышта паспорттық берілгендерді келтіру, істелген жұмыс туралы қорытынды жасау.

Негізгі әдебиеттер: 2 [48-55]. Қосымша әдебиеттер: 5 [138-152].

75

Бақылау сұрақтары:

1. Қарапайым схема бойынша тізбектеп қоздырғышты электроқозғалтқышты қосу кезінде генераторлық тежегіш режим неге мүмкін емес.

2.кен кәсіпорнында тізбек қоздырғышты тұрақты токты қозғалтқыштардың қолданылу аймағы және арналуы.

3.Жылдамдықтық және механикалық сипаттамаларының теңдеуін алуға мүмкіндік бермейтін тізбектеп қоздырғышты электроқозғалтқыштың маңызды қасиеті немен дәлелденген.

4.Тізбектеп қоздырғышты электроқозғалтқышты қосу қандай схема кезінде тұрақты ток

1.Ә (151-155) бойынша трансформатор құрылғысының теориялық бөлігін үйрену.

2.Трансформаторды есептеу формуласы мен есептеу бағдарламасының алгоритмін үйрену.

3.1-кестеден өзіне берілген тапсырманы қойыпGWBASIC тілінде есептеу бағдарламасын алу.

4.2-кестеге есептеу нәтижесін енгізу.

5.Жұмыс бойынша есеп беруді құру. Есеп беруде жұмыс мақсатын көрсету, зерттелетін

Негізгі әдебиеттер: 2 [48-55]. Қосымша әдебиеттер: 5 [138-152]. Бақылау сұрақтары:

1.Қандай трансформаторларды сіз білесіз.

2.Трансформациялық коэффициент деген не.

3.Күштік трансформатордың өлшеу трансформаторынан айырмашылығы неден тұрады.

4.Қандай трансформатордың бірінші орамына қарағанда екінші орамында тармақтарының саны үлкен-кернеуді төмендететін немесе жоғарылататын.

№4 Зертханалық жұмыс. «MATLAB» ортасында оқытылыатын бағдарлама көмегімен компьютерде тұрақты токты қозғалтқыштың динамикасын және механикалық сипаттамасын зерттеу.

Жұмыс мақсаты. Қозғалтқышты тікелей қосу кезінде электромагниттік сәттер мен жылдамдықтардық графиктерін есептеулерін алуға динамикалық жүйесін модельдеуге жəне имитацияға жəне талдауға интербелсенділер көмегімен тəуелсіз қоздырғышты тұрақты токты қозғалтқыштардың электромеханикалық қасиеттерін экспериментті моделдеу жəне зерттеу тəжірибелерін жəне ұғымдарын алу.

Тапсырма:

1. 4.1-суретте көрсетілген схема бойынша тəуелсіз қоздырғышты тұрақты токты электрлік машинаның моделін құру.

2.Ауызша белгілерін жəне электрлік машиналардыңSimPowerSystems блоктарының библиотекасын жəне базалық Simulink библиотекасын үйрену.

76

5.Қозғалтқышты тікелей қосу кезінде электромагниттік сəтін жəне жылдамдығының графигін алу.

6.Есеп беруді безендіру, онда электромагниттік сəт жəне жылдамдықтың графиктерімен қозғалтқыштың модельдерін басып шығаруға жəне зерттелетін объектілер туралы қорытындылар жазу керек.

Тұрақты токты машинаның моделінің схемасы 4.1-суретте көрсетілген.

4.1-сурет. Тұрақты токты машинаның моделінің схемасы

Машинаның якорь тізбегінде Rа –якорлық тізбегіндегі белсенді кедергісі; Lа- якорлық тізбектің индуктивтілігі жəне E-FCEM якорь орамының ЭҚК (кернеудің басқарушы көзі). Якорь орамының ЭҚК шамасы теңдік бойынша есептеледі:

Е = КЕ · ω,

мұнда - якорь орамының ЭҚК; - электроқозғалтқыштың айналу жылдамдығы; КЕ – жылдамдық жəне ЭҚК аралығындағы тепе-теңдіктің коэффициенті. Жылдамдық жəне ЭҚК аралығында тепе-теңдік коэффициенті машина қоздырғышты орамының ток шамасына байланысты.

,

мұнда Lof – якорь орамы жəне қоздыру орамы аралығында өзара индуктивтілігі; If- машина қоздырғышы орамының тогы. Машинаны қоздыру тізбегі Ra и La – белсенді кедергі жəне қоздыру орамының индуктивтілігі элементтері схемасында көрсетілген. Модельдеудің механикалық бөлімін келесі теңдеумен сəйкес машина білігінің айналу жылдамдығымен есептейді:

мұнда – машинаның электромагниттік сəті, В - тұтқырлық үйкеліс коэффициенті; ТL- құрғақ үйкеліс коэффициенті. Моделдің механикалық бөлімі беріліс1/J коэффициентімен

интегратормен жəне күшейткішпен, ал сол сияқты сəйкестік сумматорымен жəне көбейткішпен көрсетілген. Машинаның электромагниттік сəтінің шамасы иеңдікпен сəйкес келеді

мұнда Iа- якорь тогы; КТ- электромагниттік сəттер жəне якорь тогы аралығындағы тепетеңдік коэффициенті. КТ коэффициентінің шамасы бойынша КЕ тең.

Якорлық тізбектің индуктивтілігі формула бойынша табылуы мүмкін:

мұнда С = (1-2,5) – компенсациялы орамды машиналарға (үлкен шамасы баяу жүрісті қозғалтқыштарға жатады), С = 6 некомпенсациялы емес машиналарға; p – полюстердің жұп саны.

Негізгі әдебиеттер: 2 [49-64].

77

Қосымша әдебиеттер: 5 [102-105]. Бақылау сұрақтары:

1. Simulink динамикалық жүйесін моделдеуге жəне имитациял, алдуғауға интерактивті құралдардың мүмкіндігін атаңыз.

2.Асинхронды машиналарды ауыстыру схемасын құрайтын элементтерді атаңыз.

3.Асинхронды машиналардың динамикасын көрсететін айнымалыларды атаңыз.

4.Асинхронды машиналардың негізгі параметрлерін есептеуге бастапқы берілгендерді атаңыз.

5.С1 келтіру коэффициенті не көрсетеді.

№5 Зертханалық жұмыс. «MATLAB» ортасында оқытылыатын бағдарлама көмегімен компьютерде әртүрлі режимдегі асинхронды машиналардың механикалық сипаттамасы мен динамикасын зерттеу.

Жұмыс мақсаты. Қозғалтқышты тікелей қосу және жүктемені келесі лақтыру кезінде электромагниттік сәт есептерін алуғаSimulink динамикалық жүйесін модельдеуге жəне талдауға интерактивті құралдар көмегімен асинхронды қозғалтқыштың электромеханикалық қасиетін эксперименттік моделдеуге жəне зерттеуге тəжірибе мен ұғымдарын алу.

Тапсырма:

1.SimPowerSystems кітапханасында Measurement Demux блогын үйрену, асинхронды машина схемасын жəне оның жазба теңдеуін құру.

6.Қозғалтқышты тікелей қосу жəне жүктемені лақтыру кезінде электромагниттік сəті мен жылдамдықтардың графигін алу.

7.Есеп беруді безендіру, онда зерттелетін объектісі туралы қорытындыларды жазу жəне

Негізгі әдебиеттер: 2 [49-64]. Қосымша әдебиеттер: 5 [102-105]. Бақылау сұрақтары:

1.Simulink динамикалық жүйесін моделдеуге жəне талдауға интерактивті құралдар мүмкіндігін атаңыз.

2.Асинхронды машиналардың схемасын құрайтын элементтерді атаңыз.

3.Асинхронды машиналардың динамикасын жазатын теңдеулердегі ауыспалыларды атаңыз.

78

№6 Зертханалық жұмыс. Компьютер көмегімен кернеудің қарқынды реттегіштер моделінің схемаларын зерттеу.

Жұмыс мақсаты. Осы реттегіш жүктемесінде кернеудің орташа мәнінің шамасы басқарушы импульстардың ұңғымалығына байланысты.

Тапсырма:

1.6.1-суретте көрсетілген схема бойынша кернеуді қарқынды реттегіш моделін құру.

2.SimPowerSystems блоктарының ауызша белгілерін жəне кітапханасын жəнеSimulink базалық кітапханасын үйрену.

3.6.1-суретте көрсетілген берілген схема бойынша блоктарды орналастыруды орындау, блоктарды жалғау.

4.Кернеуді қарқынды реттегішінің құрылған моделінің сандық параметрлерін беру жəне ауызша бірліктерін есептеу. Осындай реттегіштің жүктемесінде кернеудің орташа

мəнінің шамасы басқарушы қарқындарының ұңғымалығына байланысты жүктемедегі токтың жəне кернеудің графигін алу.

функциясын атаңыз.

3.Кернеудің қарқынды реттегіштің реттелетін параметрлерін атаңыз.

4.Кернеудің қарқынды реттегіші көмегімен асихронды машинаның бұрыштық жылдамдығын басқаруға бола ма?

№7 Зертханалық жұмыс. ЭЕМ-да тұрақты токты электрлік машинаның динамикасы мен механикалық сипаттамасын зерттеу.

Жұмыс мақсаты. Берілген схема бойынша тұрақты токты машинаның параметрлерін есептеу және механикалық сипаттаманың берілгенатаңдығын қамтамасыз ететін кері байланыс коэффициентін таңдау.

Тапсырма:

1.Лабораториялық жұмыстың теориялық бөлімін уйрену.

79

2.Рунге-Кутта сандық əдісін есептеу бағдарламасы алгоритмі көмегімен теріс кері байланысты ескермей механикалық сипаттама параметрлерін анықтау.

3.Кері байланыс коэффициентінің əртүрлі мəндері кезінде жылдамдығы бойынша теріс

кері байланысты ескеріп ЭЕМ-да алынған берілгендер бойынша механикалық сипаттаманы тұрғызу.

4.Есеп беруді безендіру, онда зерттелетін нысан туралы қорытындыларды жазу жəнетеріс

кері байланысты тұрақты токты электрлік машинаның динамикасының ауыспал процестерінің графикалық көріністерін басып шығару.

Негізгі әдебиеттер: 2 [49-64]. Қосымша әдебиеттер: 5 [102-105]. Бақылау сұрақтары:

1.Электромеханикалық сипаттама қандай параметрлердің байланыстығын көрсетеді.

3.Негізгілерді есептеуге бастапқы берілгендерді атаңыз.

2.4Студенттердің оқытушы басшылығымен жүргізілетін өзіндік жұмыстары бойынша (СОӨЖ) сабақтар жоспары.

80

81

жетілдіру жолдары. Электр машиналарын қыздыру жəне суыту. Бірқатар негізгі факторлардың (жиілік, кернеу, суыту жүйесі, жаңа оқшауламалық жəне магниттік материалдар жəне т.б.) электр машиналары мен трансформаторлардың сапасын жақсартуға əсері. ЭЕМ-да электр машиналарын моделдеу.

2.5 Студенттердің өзіндік жұмыстары (СӨЖ) бойынша сабақтардың жоспары

82

2.6 Өздік бақылауға арналған тесттік тапсырмалар

$$$1. Электр машиналарының жұмыс істеу принципі қандай ғылыми заңдарға негізделген?

A)Бойль-Мариотт заңына;

B)Мерфи заңына;

C)Электр магнит индукция заңына жəне электр магнитті айналу заңына;

D)Винер-Хопф заңына;

E)Био-Савар-Лаплас заңына.

$$$2. Трансформатор қандай қызмет атқарады?

A)кернеуді бір деңгейден басқа деңгейге ауыстырады;

B)тоқты бір деңгейден басқа деңгейге ауыстырады;

C)қуатты бір деңгейден басқаға ауыстырады;

D)моментті бір деңгейден басқа деңгейге ауыстырады;

E)жиілікті бір деңгейден басқа деңгейге ауыстырады.

$$$3. Номиналды жүктеме кезінде трансформатордың екінші ретті орамасыны шығысындағы кернеу 220 В. Егер DU = 5 % болса, бос жүріс кезіндегі кернеуді есептеңіз.

A) 209 В;

B) 225 В;

C) 215 В;

D) 229 В;

E) 231 В.

$$$4. Трансформациялау коэффициенті неге тең?

A)бірінші жəне екінші ретті орамалардың тармақ сандарының қатынасы;

B)қуаттардың қатынасы;

C)жиіліктердің қатынасы;

D)фазалардың қатынасы;

E)айналу жиілігін кернеуге ауыстыру.

$$$5. Трансформатордың бірінші ретті кернеуі500 В, екінші ретті кернеуі100 В, трансформациялау коэффициенті нешеге тең?

А) 50;

83

В) 5; С) 0,5; Д) 0,2; Е) 5,5.

$$$6. Трасформациялау коэффициенті қалай анықталады?

А) K=W1/W2;

В) K= W2/W1;

С) K= W1-W2;

Д) K=W1-W2;

Е) K= (W1-W2)/W1.

$$$7. Трансформатордың екінші ретті орамасы бос жүріс режимінде қалай жалғануы керек ? А) тұйықталмаған; В) тұйықталған;

С) толық емес тұйықталмаған; Д) толық емес тұйықталған; Е) жоқ болуы

$$$8. Суретте үш фазалы трансформатордың орамаларының қосылу схемасы келтірілген. Орамалардың қосылу тобын атаңыз.

А) Y/Y;

B)Y/ D ;

C)D /Y;

D)D / D ;

E)D /Yo.

$$$9. Асинхронды машинаның роторы қай жаққа жəне қандай жылдамдықпен айналады? А) статор өрісінің айналу бағытымен жəне жылдамдығымен; В) статор өрісінің жылдамдығымен, бірақ қарама-қарсы бағытта; С) аз жылдамдықпен жəне статор өрісінің айналу бағытымен; Д) үлкен жылдамдықпен, бірақ қарама-қарсы бағытта; Е) айналмайды.

$$$10. Асинхронды қозғалтқышта үш фазалы ток айналатын магнит өрісін тудырады. Егер жұп полюстер саны 2р=2 болса, өрістің айналу жиілігін көрсетіңіз.

А) 3000 айн/мин; В) 1000 айн/мин; С) 750 айн/мин; Д) 600 айн/мин; Е) 500 айн/мин.

$$$11. Жұп полюстер саны қандай формуламен анықталады?

84

А) p = 60 × f1 × n ;

В) p = 60 × f1 ; n1

С) p = 60 × f1 ; nc + n

Д) p = 60 × f1 ; nc - n

Е) p = 60 × (f1 + f2 ) . nc + n

$$$12. Асинхронды қозғалтқышты реверстеу үшін қажет: А) барлық фазалардың орнын ауыстыру; В) екі фазаның орнын ауыстыру; С) бір фазаны ажырату;

Д) статор орамасын Υ-дан -қа ауыстырып қосу; Е) статор орамасын -тан Υ-ға ауыстырып қосу.

$$$13. АҚ сырғуы (скольжение) қай формуламен анықталады:

А) s = nc × (1 - n);

В) s = nc - n ; nc

r

$$$14. Қозғалтқыш білігіндегі пайдалы қуат350 Вт. Қозғалтқыштағы шығындар 150 Вт. ПƏК-ң мəнін анықтаңыз.

А) 50%; В) 60%; С) 70%; Д) 80%; Е) 90%.

$$$15. Клосс формуласын көрсетіңіз:

85

Д) M = 2 - Sm S ; M m Sm

Е) M = 2 ×(S + Sm ) . M m Sm

$$$16. Суретте келтірілген асинхронды қозғалтқыштың жұмыстық сипаттамаларында оның реактивті энергия тұтынушысы екенін куəландыратын параметрді көрсетіңіз.

А) жүктеме тогы; В) жүктеме моменті;

С) қуат коэффициенті; Д) пайдалы əсер коэффициенті; Е) айналу жылдамдығы.

$$$17. Үш фазалы айнымалы ток машиналарында екіқабатты ораманы неге қысқартып жасайды?

А) фазаның ЭҚК жоғарлату үшін; В) фазаның ЭҚК төмендету үшін;

С) қуат коэффициентін жоғарлату үшін; Д) магниттелу күшінің қисығындағы жоғары гармоникаларды азайту үшін;

Е) пайдалы əсер коэффициентін жоғарлату үшін.

$$$18. Синхронды генератордың тораппен параллельді жұмысқа қосылу шарттарының қайсысы қате көрсетілген?

А) қоздыру орамасы қосымша кедергіге тұйықталуы керек; В) генератордың ЭҚК-і торап кернеуіне тең болуы керек; С) генератор жəне торап жиіліктерінің теңдігі; Д) генератор жəне торап фазаларының бірдей кезектелуі;

Е) генератордың ЭҚК-і торап кернеуімен қарама-қарсы фазада болуы керек.

$$$19. Үш фазалы синхронды қозғалтқышты асинхронды іске қосқан кезде статор орамасына келтірілетін кернеуді қандай мақсатпен төмендетеді?

А) кіріс моментін ұлғайту үшін; В) іске қосу моментін ұлғайту үшін; С) іске қосу моментін азайту үшін;

Д) іске қосу токтарын ұлғайту үшін; Е) іске қосу токтарын азайту үшін.

$$$20. Активті жүктеме үшін синхронды генератордың сырттық сипаттамасын көрсетіңіз.

86

А) 1 сипаттама; В) 2 сипаттама; С) 3 сипаттама; Д) 4 сипаттама; Е) 5 сипаттама.

$$$21.Үш фазалы тураполюсті синхронды генератордың бұрыштық сипаттамасын көрсетіңіз.

А) 1 сипаттама; В) 2 сипаттама; С) 3 сипаттама; Д) 4 сипаттама; Е) 5 сипаттама.

$$$22. Синхронды генератордың реттеу сипаттамасын түсіру кезінде қандай шаманы тұрақты етіп ұстау қажет етпейді?

А) якорь қыспақтарындағы кернеуді; В) қуат коэффициентін; С) ротордың айналу жылдамдығын; Д) қоздыру тогын; Е) ток жиілігін.

$$$23. Тураполюсті емес синхронды машинада бойлық(Xd) жəне көлденең (Xq) осьтері бойынша синхронды индуктивті кедергілер арасында қандай қатынас бар:

А) Xd << Xq; В) Xd < Xq; С) Xd > Xq; Д) Xd = Xq; Е) Xd=Xq=Xc .

$$$24. U-тəрізді сипаттаманың минимал нүктесінде cosφ неге тең? А) "0" мəніне ие; В) белгілі бір мəнге ие емес; С) "0.66" мəніне ие;

87

Д) "0.5" мəніне ие; Е) "1" мəніне ие.

$$$25. Тұрақты ток машинасында индуктор деген не? А) машинаның айналатын бөлігі; В) машинаның қозғалмайтын бөлігі;

С) ЭҚК индукцияланатын машина бөлігі; Д) магнит өрісін тудыратын машина бөлігі; Е) ЭҚК түзететін машина бөлігі.

$$$26. Тұрақты ток машинасының якорі дегеніміз: А) машинаның айналатын бөлігі; В) машинаның қозғалмайтын бөлігі;

С) ЭҚК индукцияланатын машина бөлігі; Д) магнит өрісін тудыратын машина бөлігі; Е) ЭҚК түзететін машина бөлігі.

$$$27. Тұрақты ток машиналарында қандай шарттар кезінде якорь реакциясы көлденең сипатқа ие болады?

А) щеткаларды геометриялық бейтараптамада орналастыру кезінде; В) щеткалардың тұрақты ток машинасының айналу бағыты бойынша геометриялық бейтараптамадан ығысу кезінде;

С) щеткалардың тұрақты ток машинасының айналу бағытына қарсы геометриялық бейтараптамадан ығысу кезінде; Д) щеткаларды физикалық бейтараптамаға орналастыру кезінде;

Е) жүктеменің активті сипаты кезінде.

$$$28. Қоздырылуы тəуелсіз генераторға сыртқы сипаттамалардың қайсысы сəйкес келеді?

А) 1; В) 2; С) 3; Д) 4; Е) 5 .

$$$29. Келтірілген теңдіктердің қайсысы үдемелі коммутацияны сипаттайды? А) Еk = Еr

В) Еk = 0 С) Ek > Er Д) Ek < Er Е) Ek << Er

$$$30. Қоздыру тізбегінің сипаттамасының қайсысы қоздырылуы параллель генератордың қоздырылу тізбегінің кіші кедергісіне сəйкес келеді?

88

А) 1 В) 2 С) 3 Д) 4 Е) 5

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫНА ЖАУАПТАР

2.7 Курс бойынша емтихан сұрақтарының тізімі

1.Трансформатор дегеніміз не?

2.Трансформатордың құрылысы жəне жұмыс істеу принципі.

3.Трансформатордың бос жүріс режимі.

4.Трансформатордың қысқаша тұйықталу режимі.

5.Келтірілген трансформатор.

89

6.Үш орамалы трансформатор.

7.Трансформаторларды параллель жұмысқа қосу.

8.Трансформация коэффициенті неге тең?

9.Дəнекерлеу трансформаторы.

10.Трансформатордың бос жүріс кезінде екінші ретті орамалары қандай болу керек?

11.Неге айнымалы ток электрмашиналарының өзекшелерін электртехникалық болат қаңылтырлардан жинайды?

12.Трансформатордың бос жүріс жəне қысқаша тұйықталу режиміндегі шығындары.

13.Трансформатор орамаларының қосылу топтары.

14.Автотрансформатор.

15.Егер трансформация коэффициенті 20-ға тең, ал бірінші ретті кернеуі100 В тең болса,

трансформатордың екінші ретті орамасында кернеу неге тең?

16. Жүктеме астындағы трансформатордың алмастыру схемалары жəне векторлық диаграммалар.

17.Трансформатордың векторлық диаграммасы.

18.Трансформатордағы кернеуді реттеу.

19.Автотрансформатордың трансформатордан айырмашылығы қандай?

20. Қысқа тұйықталудың номинал кернеулерінің теңсіздігі кездегі трансформатордың параллель жұмысы.

21.Трансформация коэффициенттерінің теңсіздігі кездегі трансформатордың параллель жұмысы.

22.Трансформатордың сырттық сипаттамасы.

23.Трансформатордың бос жүріс жəне қысқа тұйықталу режимдері.

24. Орамаларының U / U - 0 қосылуы кезіндегі трансформатордың симметриялы емес жұмыс істеу принципі.

25.Айнымалы ток машиналары қандай типтерге бөлінеді?

26.Айнымалы ток машинасының орамасының ЭҚК-. іЕкіқабатты үш фазалы орамалардың артықшылықтары.

27.Активті кедергі роторының орамын торапқа қосу арқылы синхронды қозғалтқыштың айналу жиілігін реттеу.

28.Синхронды генератордың ЭҚК-ң негізгі диаграммасы.

29.Егер асинхронды қозғалтқыштың сырғуы нөлге тең болса, онда бұл қандай режим?

30.Синхронды машиналардың реакциясы.

31.Айнымалы ток машинасында қандай параметр айналу жиілігін анықтайды?

32.Бір фазалы асинхронды қозғалтқыш.

33.Синхронды машинаның магнит тізбегі. Магнит қозғаушы күштерді (МҚК) есептеу.

34.Асинхронды қозғалтқыштың айналу жиілігін реттеу.

35.Синхронды генератордың электр магниттік қуаты.

36.Егер сырғу S=0 болса, асинхронды қозғалтқыштың роторының айналу жиілігі неге тең?

37.Екіқабатты үш фазалы орамдардың артықшылықтары.

38.М = const, Iв= var. кездегі синхронды генератордың жоғары қуатты тораппен жұмыс істеуі.

39.Синхронды қозғалтқыштардың құрылысы жəне жұмыс істеу принципі.

40.Синхронды машиналардың құрылысы.

41.Асинхронды қозғалтқыш роторының орамасының тізбегінде актив кедергінің М= f (S) сипаттамасына əсері.

42. Егер жұп полюстер саны2-ге тең болса, f=50 Гц кезде асинхронды машинаның роторының синхронды жиілігі неге тең?

43.М = f (S) қисығына асинхронды қозғалтқыш параметрлерінің (R2 , Xk), торап кернеуінің əсері.

44.Айнымалы ток машинасының орамасының ЭҚК.

45.Синхронды қозғалтқыштардың айналу жиілігін реттеу.

90

46.Синхронды тураполюсті генератордың ЭҚК-ң негізгі диаграммасы.

47.Қозғалтқыштың қуат коэффициенті қалай анықталады?

48.Синхронды генераторларды параллель іске қосу.

49.Асинхронды қозғалтқышта кернеуді басқару кезінде не реттеледі?

50.Синхронды генератордың қуаты жоғары тораппен параллель жұмысы (М = var, Iв= const).

51.Асинхронды қозғалтқыштардың құрылысы жəне жұмыс істеу принципі.

52.Синхронды генераторлардың сипаттамалары.

53.Роторы қысқа тұйықталған асинхронды қозғалтқыштарды іске қосу тəсілдері.

54.Синхронды компенсатор

55.Синхронды қозғалтқыштарды іске қосу тəсілдері.

56.Синхронды генератор якорінің реакциясы.

57.Тұрақты ток машиналарының құрылысы жəне жұмыс істеу принципі.

58.Тұрақты ток қозғалтқышы қандай энергияны түрлендіреді?

59.Тұрақты ток қозғалтқыштарын іске қосудың реостатты тəсілі.

60.Тұрақты ток қозғалтқышында сол қол заңымен не анықталады?

61.Қоздыру орамы қандай функция атқарады?

62.Тұрақты ток қозғалтқышының якорінің реакциясы деген не?

63.Параллель қоздырылатын тұрақты ток қозғалтқышының жылдамдық сипаттамасы.

64.Тізбектей қоздырылатын тұрақты ток қозғалтқышының сипаттамалары.

65.Тұрақты ток машинасының бос жүріс режимін атаңыз.

66.Параллель қоздырылатын генераторлардың өздігінен қоздылылуы.

67.Тұрақты ток машиналарында коммутацияны жақсарту тəсілдері.

68.Тұрақты ток машиналарындағы коммутация. Түзу сызықты коммутация.

69.Параллель қоздырылатын тұрақты ток генераторларының сипаттамалары.

70.Тұрақты ток қозғалтқышының айналу жиілігін реттеу.

71.Тұрақты ток қозғалтқышының якорінің жай толқынды орамасы.

72.Тұрақты ток қозғалтқыштарын іске қосу əдістері.

73.Тəуелсіз қоздырылатын тұрақты ток генераторларының сипаттамалары.

75.Тұрақты ток қозғалтқышының якорінің орамасының ЭҚК.

76.Тұрақты ток қозғалтқышының электр магнитті айналу моменті.

77.Қоздырылуы аралас генераторлар.Олардың сипаттамалары.

78.Тұрақты ток қозғалтқышының якорінің реакциясы.

79.Қоздырылуы параллель тұрақты ток қозғалтқышы. Олардың сипаттамалары.

80.Тұрақты ток қозғалтқышының жай түйінді орамасы.

91

ГЛОССАРИЙ

Автотрансформатор – екі немесе одан да көп орамалары ортақ бөліктен тұратындай етіп гальвандық байланысқан трансформатор.

Айнымалы ток генераторы – айнымалы ток жəне кернеу өндіретін генератор. Айнымалы ток қозғалтқышы – айнымалы ток желісінен жұмыс істейтін қозғалтқыш.

Аккумулятор – электр тогымен зарядтау арқылы сыйымдылығын қалпына келтіру есебінен

салынып, өзара электрлік жалғастырылған аккумуляторлар. Батарея (қысқаша айтылуы). Асинхронды генератор – айнымалы ток генераторы режимінде жұмыс істеуші асинхронды машина.

Асинхронды қозғалтқыш – қозғалтқыш режимінде жұмыс істейтін асинхронды машина. Асинхронды машина – роторының айналу жиілігінің машинаға қосылған тізбектегі токтың жиілігіне қатынасы жүктемеге тəуелді болатын коллекторсыз айнымалы ток машинасы. Ауалы трансформатор – негізгі оқшауламалық жəне салқындату ортасы атмосфералық ауа болып табылатын мұқият қапталмаған құрғақ трансформатор.

Генератор – механикалық энергияны электр энергиясына түрлендіргіш машина.

Екі фазалық қысқа тұйықталу – үш фазалы электр энергетика жүйесіндегі екі фазасының бір-бірімен қысқа тұйықталуы.

Жарма (ярмо) – трансформатордың магниттік жүйесінің, негізгі орамалары салынбайтын жəне магниттік жүйені тұрақтандыруға арналған бөлігі.

Күштік трансформатор – электр желілерінде электр энергиясын қабылдап, пайдалануға арналған қондырғыларда электр энергиясын түрлендіруге арналған трансформатор. Қозғалтқыш – электр энергиясын механикалық энергияға түрлендіретін машина.

Қос қоректі асинхронды машина – статор орамасы мен ротор орамасы жиіліктері тұрақты немесе айнымалы ток қорек көздерінен қоректенетін асинхронды машина.

Қуат коэффициенті – активті қуаттың толық қуатқа қатынасы.

Қысқа тұйықталған роторлы асинхронды машина – роторлы тиін тегергіші тəрізді қысқа тұйықталған орамалы етіп жасалған асинхронды машина. Қысқа тұйықталған машина. Қысқа тұйықталу – 1.Жүйенің қалыпты жұмыс жағдайларында қарастырылмаған, фазалар

нөлдік реттілік токтары өрісіне трансформаторлық май атқаратын сұйық диэлектрикті трансформатор.

Орам (виток) – бір тұзақ түрінде орындалған өткізгіш немесе өткізгіштер жиынтығы. Орама (обмотка) – электр техникалық құрылғыда белгілі бір қызмет атқаратын орамдардың немесе орауыштардың жиынтығы.

Өлшеуіштік трансформатор – ақпараттық сигналдарды өлшеуіш аспаптарға, қорғаныс құрылғыларына жəне басқару құрылғыларына беруге арналған трансформатор.

Өлшеуіштік автотрансформатор – бірінші жəне екінші реттік орамаларының ортақ бөлігі бар өлшеуіштік трансформатор.

Пайдалы əсер коэффициенті – пайдалы қуаттың толық қуатқа қатынасы, əдетте, пайызбен өрнектелетін, шығарылған қуаттың алынған қуатқа қатынасы.

Ротор – электр машинасының айналмалы бөлігі.

Синхронды генератор – генератор режимінде жұмыс істейтін синхронды машина. Сипаттама – құрылғы жұмысын сипаттайтын екі немесе бірнеше шамалардың арасындағы қатынас.

Статор – электр машинасының орамасы бар қозғалмайтын магниттік өткізгішінен тұратын бөлігі.

92

Трансформатор – электр энергиясының жиілігін өзгертпей беруге арналған, оның статикалық түрлендіргіші.

Трансформатордың активті бөлігі – жиналған күйінде құрамына трансформатордың ішкі қаңқалары, олардың орамалары мен оқшаулағыштары, бұру сымдары, бұрушылары, реттеуші құрылғының бөліктері, сондайақ оларды механикалық жалғастырушы барлық бөлшектер кіретін біртұтас құрылым.

Трансформаторлы қосалқы станция– бір кернеулі электр энергиясын екінші кернеулі электр энергиясна трансформатор арқылы түрлендіруге арналған электрлі қосалқы станция. Тұрақты ток қозғалтқышы – тұрақты ток желісінен жұмыс істейтін қозғалтқыш.

Тұрақты ток генераторы – тұрақты ток жəне кернеу генераторы.

Үш фазалық қысқа тұйықталу– үш фазалы электр жүйесінің үш фазасының бір-бірімен қысқа тұйықталуы.

Үш фазалы қысқа тұйықталу – үш фазалы электр жүйесіндегі үш фаза арасындағы қысқа тұйықталу.

Фазалық роторлы асинхронды машина– роторының орамасы түйіспелі сақиналарға жалғанған асинхронды машина. Фазалық роторлы машина.

Электр қозғалтқышы – электр энергиясын механикалық энергияға түрлендіретін машинасы.

Электр қозғаушы күш – сырттық бөгде өрістің жəне индукцияланған электр өрісінің электр тогын тудыру қабілетін сипаттайтын скалярлық шама.

Электр машинасы – электр энергиясын механикалық энергиясына жəне керісінше түрлендіретін электрлік түрлендіргіш.

Якорь – 1.Коллекторлы машинаның немесе синхронды машинаның э.қ.қ. индукцияланатын жəне онда жүктеме тогы өтетін бөлігі. 2.Тұрақты магнитті кездейсоқ магнитсізденуден сақтануға немесе оның сырттық өрісін азайтуға арналған, оның полюстері арасына орналасқан жұмсақ ферромагниттік материалдан жасалған бөлшек.

93

94

СП ОӘК «Тасымалдау және кен машиналары» кафедрасы мәжілісінде талқыланған 2008 ж. «21» мамыр №8 хаттама

СП ОӘК Тау – кен институтының ғылыми - әдістемелік кеңесінде талқыланып, мақұлданған 2008 ж. «21» маусым №11 хаттама

«050724 – Технологиялық машиналар және жабдықтар» мамандығы үшін

«Электрлік машиналар» пәні бойынша

СТУДЕНТТЕРДІҢ ПӘНДІК ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Жомартов Б.А., Ефремова Ю.И., Сәрсенбаев Е.

Басуға «___»___________2007 ж. қол қойылды. Пішімі 60´ 84 1/16.

Кітаптық – журнал қағазы. Көлемі ____оқ.б.таб. Таралымы____ дана. Тапсырыс № _____

Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ баспа типографиясында басылған. Алматы қаласы. Ладыгин көшесі, 32.

95