Мұнайы парафинді кен орындарында əрбір өндіру ұңғысының сағасында, кəсіпшілік жинау коллекторларының бойында жəне магистралды мұнай

өнімінен бөлінген жылу энергиясы, сыйымдылықтың 7 ішіндегі арнайы құбыр батареясы арқылы айналып өтетін мұнайға беріледі. Құбыр батареясының бір шеті сыйымдылықта болса, ал екінші шеті оттықта орналасқан.

9.3Сурет. Мұнайдың сағалық қыздырғышы.

1-қыздыру бөлімі; 2-оттық; 3- түтін шығатын құбыры; 4- қарау люгі; 5- сақтандырғыш клапан; 6-газ айырғышы; 7- сыйымдылық; 8- негізі (тірегі).

Негізгі əдебиеттер: 1[93-95]. Қосымша əдебиеттер: 2[80-85]. Бақылау сұрақтары:

1. Құбырлар бойымен газдысұйық қоспасы қозғалған кезде олардың есебі несімен ерекшеленеді?

43

2.Қоспадағы газдың құрамы құбырлардың гидравликалық есебіне қалай əсер етеді?

3.Тұтқырлығы жоғары парафинді мұнайлар қандай сұйықтарға жатады?

4.Ньютондық жəне ньютондық емес сұйықтардың құрылымдық ағынындағы жылдамдықтардың таралуы несімен ерекшеленеді?

5.Мұнайдың қандай қасиетін тиксотропия деп айтады?

6.Мұнай қыздырғыштары не үшін қолданылады?

10 ДƏРІС. Құбырлардағы қиыншылықтармен күресу. Құбырлардың арматурасы жəне бақылау-өлшеу аспаптары.

Кəсіпшілік құбырларын пайдалану кезіндегі қиыншылықтар. Құбырлар коррозиясымен, парафиндермен жəне тұз шөгінділерімен күресу.

Мұнай кен орнының территориясында салынған лақтыру желілері мен мұнай жинау коллекторларының ластануы келесі себептерге байланысты:

-ағыс жылдамдығының баяулығынан ұңғыдан жер бетіне шығарылатын қатты бөлшектер құбырларда шөгіп, оның өткізгіш қимасының ауданын азайтуы салдарынан.

- парафиннің, тұздардың кристалдарының шөгуі жəне бұзылуы қиын қатты шөгінділердің түзілуі салдарынан.

-құбырлардың ішкі бетінің коррозиясы əсерінен темір қағының түзілуі салдарынан.

·мұнайдағы парафиннің концентрациясы;

·мұнай ағысындағы қысымның төмендеу қарқыны– қысым айырмашылығы ұлғайған кезде мұнайдың газсыздандырылуы қарқындырақ жүреді, осының əсерінен парафинді ерітетін жеңіл компоненттердің бөлінуі қарқынды жүреді;

·мұнай-газ ағысының жылдамдығы– ұңғы шығымы төмен болған жағдайда ағыс жылдамдығы азаяды жəне сəйкесінше парафин шөгінділері тез түзіледі.

44

Парафиннің шөгіп, жиналуына қарсы күресудің мынадай негізгі əдістері бар:

1)мұнай мен газды жинаудың жоғары арынды(0,981-1,47 МПа) саңылаусыз жүйесін қолдану;

2)жылжымалы бу қондырғыларын қолдану (ЖБҚ–ППУ);

3)мұнай эмульсиясының түзілуін болдырмау үшін жəне парафин кристалдарының өсуін тежеу(баяулату) мақсатында ұңғы түбіндегі немесе сағасындағы мұнай ағынына парафин шөгінділеріне қарсы ингибиторларды қосу немесе беттік əрекетті заттарды пайдалану;

4)құбырлардың кедір-бұдырлығын азайту үшін олардың ішкі жақ бетін

əр түрлі лактармен, эпоксидты шайырлармен жəне шыныпластикпен қаптау;

5)мұнайдың жоғары температурасын сақтауға мүмкіндік беретін жылу изоляциясын пайдалану;

6)ұңғы сағасындағы лақтыру (шығару) желісіне (парафиннің жиналуына байланысты) мезгіл-мезгіл енгізілетін жəне топтық қондырғыларда алынатын резина шарларды (торпедаларды) пайдалану.

Қазіргі кезде Қазақстан республикасының кен орындарында алғашқы үш əдіс кең қолданылуда.

Жылжымалы бу қондырғыларын пайдалану, оның қымбаттылығына қарамастан тиімді əдіс болып табылады. ППУА-1200/100 жəне ППУА1600/100 қондырғылары қолданылады. Қондырғының жабдықтары КрАЗ250, КрАЗ-257, КрАЗ-260 автомобильдерінің шассиіне орнатылған монтажды рамаға бекітілген. Қондырғы бу генераторынан, суға арналған цистернадан, жабдықтау жəне отындық сораптардан, жоғарғы қысым желдеткішінен, жетектен, кузовтан, цистерна жабынынан, отынға арналған сыйымдылықтан бақылау-өлшеу аспаптарынан жəне құбырлар жүйесінен тұрады (10.1.Сурет).

10.1.Сурет. КЖБҚ (ППУА) - 1600/100 кəсіпшіліктік жылжымалы бу қондырғысы

45

1-суға арналған цистерна; 2-цистерна жабыны; 3-отынға арналған сыйымдылық; 4-кузов; 5-бу генераторы; 6-жабдықтау сорабы; 7-жоғарғы қысым желдеткіші; 8-отындық сорап; 9-бақылау өлшеу (КИПиА) аспаптары; 10-қондырғының жетегі; 11-құбырлар; 12-монтаждық рама

КЖБҚ -1600/100 қондырғысының техникалық сипаттамасы

Қазақстандық кен орындарында парафин шөгуіне қарсы қолданылатын ингибиторлар ретінде химиялық заттардың кең спектрі колданылады, олар 6.3-кестесінде келтірілген.

Ингибиторлы қорғанысты жүргізудің міндетті шарты– жабдықтарды асфальтты-шайырлы жəне парафинді шөгінділерден (АШПШ-АСПО) алдынала тазарту болып табылады. Бұл мақсатта еріткіштер қолданылады, олар келесі функцияларды атқараты:

·АШПШ-дің беттік қасиеттерін өзгертеді– АШПШ бөлшектерінің құбырлар мен жабдықтар бетіменілінісу күшін төмендетеді , дебұл бөлшектер мұнай ағындарымен бірге ілесіп кетеді;

·АШПШ-дің массасын ерітеді(бұл кезде ерітілген шөгінділер еріткішпен бірге ілесіп кетеді).

Асфальтты-шайырлы парафинді шөгінділерді жою үшін қолданылатын химиялық реагенттерді таңдау жəне оларды пайдалану технологиясы кен орнындағы кəсіпшілік-тəжірибелік сынақтармен дəлелденуі керек.

Құбырлардың ішкі бетін лактармен, эпоксидты шайырлармен қаптау, эмальданған жəне футерленген құбырларды пайдалану еліміздің бірқатар кен орындарында сынақтан өткізу кезінде жақсы нəтиже бергенмен, мұндай құбырлардың қымбаттығынан бұл əдіс кең қолданыс таппады.

Көптеген мұнай кен орындарында суланған ұңғыларды пайдалану барысында тереңдік сораптардың жұмысшы органдарында, сораптыкомпрессорлы құбырларда жəне ұңғылардың шығару(лақтыру) желілерінде тұздардың қарқынды шөгуі байқалады. Тұздардың шөгуі, сонымен қатар,

төмендеуі əсерінен болатын термодинамикалық тепе-теңдіктің бұзылуы, ал қабат қысымын ұстау жүйелерінде– құрамында үйлесімсіз тұздары бар сулардың араласуы болып табылады.

Қазіргі кезде тұз шөгінділерімен күресудің жаңа əдістері– химиялық жəне тұщы суды қолдану кең таралған.

Ұңғыларда тұздардың жиналуымен күресудіңхимиялық əдістерін, негізінен карбонатты жəне сульфатты тұздардың (суда ерімейтін тұздардың) шөгуі кезінде пайдаланады.

46

Реагенттер ретінде натрий гексаметафосфатын (NaPO3)6 жəне натридің триполитриполифосфатын таза түрінде де жəне əр түрлі присадкаларды қоса отырып та пайдаланады. Бұл əдістің мəні мынада– натрий гексаметафосфатының судағы ерітіндісі(0,1 % салмақ б-ша) тұздардың шөгуіне жол бермейтін коллоидты ерітінді түзеді.

Тұздардың шөгуімен күресудің тағы бір жолы– тұз қышқылының ерітінділерін пайдалану:

CaCO3 + 2HCl = CaCl2 + H2O + CO2 ↑

Бірақ, тəжірибе нəтижелері көрсеткендей тұз қышқылының ерітінділерін пайдалану құбырлардың коррозиясына алып келеді.

Суда еритін тұздармен (NaCl, CaCl2) күресудің ең тиімді əдісі өндірілетін ұңғы өніміне тұщы су жіберу болып табылады. Суды екі түрлі тəсілмен жіберуге болады:

1)ұңғы түбіне үздіксіз құю;

2)құбыраралық кеңістікке мезгіл-мезгіл (периодты) құю.

Бұл екі тəсілді жүзеге асыру үшін кен орындарында тұщы суды жеткізу жəне дайындау жүйелері салыну керек.

Суды дайындау тұщы судың қабат суымен əрекеттесуі кезінде ерімейтін тұздардың түзілуін жəне шөгуін болдырмау үшін тұщы суды химиялық өңдеу

бірқалыпты тарайды, сондықтан құбыр тербелісі шамалы байқалады. Айтарлықтай тербелістер резонанс болған жағдайда пайдаболады, онда

көлденең қиманың өзгеруінен немесе кедір-бұдырдың əсерінен болған аз ғана күштер қауіпті тербелістер туғызуы мүмкін. Тербелістер əсіресе тармақталған құбырларда, құбырлар бағытының күрт өзгерген жерлерінде байқалады.

Қауіпті бүлкілдеудің негізгі алдын алу тəсілдері болып табылатындар:

47

· ағынның тығынды - диспергирленген құрылымының пайда болуын болдырмайтын, газ-сұйық ағынының қозғалыс режимін ұстап тұру, бұл құбырларда жоғары деңгейде қысымды реттеуде мүмкін болады;

·құбырларды парафин шөгінділерінен, тұздардан жəне механикалық қоспалардан мезгіл-мезгіл тазартып тұрумен, олардың жоғарғы өткізгіштік мүмкіндігін ұстап тұру;

·Ағынның айырғыш қондырғыға түскенге дейін газ-сұйық қоспасының қабаттасқан ағысын жəне құбырдан таңдау мүмкіндігін қамтамасыз ететін депулсаторларды жəне фазаны соңғы бөлгіштер қолданылады.

10.2. Сурет. Газды алдын-ала бөліп алу құрылғысы (депульсатор).

лақтыру келте құбыры.

Маңғышлақ түбегі кен орындарында 20-дан 120 м3/м3 дейін жəне одан жоғары газ факторында депульсаторлар сəтті қолданылуда. (10.2. Сурет.)

Депульсаторды қолдану айырғыштың өнімділігін 1,5-2 есе арттырады, бөлінетін газдың сапасын жақсартады жəне газдың бүлкілдеу қаупін жояды.

ауданға келетін бұзылған металдың грамдық санымен немесе коррозияның тереңге таралу шамасымен (мм/жыл) көрсетіледі.

Құбырдың коррозияға ұшырайтын ортасы коррозиялық немесе əрекетті

құбырлардың кəдімгі тоттануы жəне оны құбырдың бетіне лактар немесе майлы бояулар жағып жоюға болады.

Топырақтық коррозия - ең қауіптісі жəне күрес əдісі анағұрлымкүрделі жəне қымбат.

48

металда электр тогының пайда болуы жəне өтуі болмайды.

Химиялық коррозияға мысал ретінде, металмен əсерлескенде оның бұзылуына əкелетін күкіртті мұнайды тасымалдау немесесақтау кезіндегі құбырдың немесе резервуардың ішкі бетінің бұзылуын жатқызуға болады.

Электрохимиялық коррозия – бұл электр тогының пайда болуымен жəне өтуімен бірге жүретін металдың бұзылу үрдісі. Химиялық коррозиядан ерекшелігі электрохимиялық коррозияда метал бетінде тұтас емес, кейде үлкен тереңдікті қуыс жəне малюска қабыршағы немесе дақ тəрізді жергілікті зақымданулар пайда болады.

Электрохимиялық коррозияның мəні – электр тогының өтуімен бірге жүретін металдың қоршаған ортамен (топырақпен, сумен, тұзбен) əсерлесуі нəтижесінде металдың еруі.

Траншеяларда төселген құбырлар топырақта тұз жəне ылғал болғанда электролиттік ваннада тұрғандай болады. Бұл жағдайда құбыр металының

Былайша айтқанда, анодтан (құбырлар) элетролитке (топырақ) оң зарядталған

жабдықтармен оқшаулау, оқшаулау жабдықтары ретінде битумды жабындар жəне полиэтиленнен жасалған жабындар немесе поливинилхлоридті таспалар (ленталар) қолданылады. Битумды жабындар, металы жарқылдағанша тазартылған құрғақ құбыр бетіне қабат-қабатымен жағады, кейін құбырды

49

гидрооқшаулағышпен жабады. Уақыт өтуімен битумды жабындар өзінің қорғаныс қасиетін жоғалтады.

Полимерлі жабындар битумды жабындармен салыстырғанда келесі артықшылықтарға ие: олар технологиялық жəне экономды жағудың еңбек

қойылады: су өткізбейтіндігі, металмен байланысқан жерінің беріктігі, электр

протекторлы (активті) қорғанысын құру керек.

Катодты қорғау -құбыр бетінде теріс таңбалы потенциалды жасау, осының арқасында құбырда коррозиялық желінумен бірге жүретін электр тогының шығуының алды алынады. Осы мақсатта құбырға тұрақты ток көзінің теріс таңбасы, ал арнайы жүргізілген металды жерге қосылған –анодқа оң таңбасы қосылады. Анод, топырақ құбырдың зақымдалған (изоляциясы) бөлгіші арқылы ток өткенде жəне ток көзінің теріс қысқышына (ұстағышына)

теміркремнийлі электродтар қолданылады.

Құбыр мен анод арақашықтығы100-200 м болып қабылданады. Бір катодты қорғау станциясы 10-15 м-ге созылған құбырларға қызмет көрсетеді.

Протекторлы қорғау айнымалы ток көзі болмағандықтан катодты қорғау қолданбағанда құбырды жəне резервуарды қорғау үшін қолданылады. Бұл да катод принципіне негізделген, тек бір ерекшелігі қорғауға қажетті ток катодты станцияда емес, қорғалатын объектіден кіші электр потенциалды

50

қосады, негізгі мəнінде галваникалық элемент алынады. Құбырмен топырақ

Ингибиторлардың тиімділігі - ингибиторсыз жəне ингибиторды қатыстыра отырып коррозия (тоттану) жылдамдығын өзгертуді сипаттайтын қорғау тиімділігінің шамасын көрсетеді. Қазіргі қолданылатын ингибиторлар тиімділігі орташа алғанда 92-98% –ды құрайды.

Міндетіне байланысты арматураны келесі топтарға бөледі:

1)жапқыш;

2)сақтандырушы;

3)реттеуші.

Арматураның негізгі параметрлері – өткізу тесігінің шартты диаметрі (Dш), шартты (Pш) жəне жұмыстық (Pж) қысымдар.

Арматураның шартты диаметрі деп қосылған құбырлардың нақтылы өткізу диаметрін айтады.

Шартты қысым – бұл қолайлы температуралық жағдайлардағы бұйымды пайдалану кезінде осы бұйым үшін максимал мүмкін қысым. Арматураның құжатында (сертификатында) оны пайдаланудың шартты қысымы жəне температуралық мүмкіндік шегі көрсетіледі.

Жұмыстық қысым – бұл нақты температуралық жағдайында пайдалану кезіндегі максимал мүмкін қысым.

Арматура болаттан (көміртекті, легирленген немесе тот баспайтын), шойыннан, пластмассадан, қоладан, латуннен, алюминийден жəне басқа да материалдардан жасалады.

51

52

деп бөлінеді. Соңғы жылдары “гамма-реле” типті деңгей реттегіштері кең қолданыс тапты, олардың жұмыс істеу принципі ағын жолында орналасқан өнімнің əсерінен гамма-сəулелердің əлсіреуі немесе жұтылуы салдарынан гамма-сəулелену ағынының қарқынды өзгерісін тіркеуге негізделген. Гаммареле бір жəне екі каналды болуы мүмкін. Екі каналды гамма-реле бір мезгілде екі деңгейді реттеуі мүмкін(мысалы, “мұнай-су” жəне “мұнай-газ” фазаларының шекарасында). Гамма сəулелердің ағыны датчикпен тіркеліп, электр импульстеріне түрлендіріледі , декүшейтіліп, атқарушы клапанға беріледі.

Бақылау-өлшеу аспаптары қысым мен температура шамаларына бақылау жасау үшін жəне сұйықтар мен газдардың шығынын өлшеу үшін қолданылады.

·заттың көлемі – аспаптарды ұлғайту термометрлері деп атайды;

·тұйықталған ыдыстағы қысым – манометрлік термометрлермен;

·электрлік кедергілер – кедергілер термометрі, термоэлектрлік қозғалмалы күш (т.э.қ.к) - термоэлектрлік пирометрлерімен;

·сəуле шығару қабілеттілігі – сəулелену термометрлерімен.

(диффузиясы) есебінен т.э.қ.к. туындайды.

Сəуле шығару пирометрлері – жұмыс істеу принципі бойынша оптикалық (дененің жарқырау айқындылығын электр лампасымен салыстырады) жəне радиациялық (термобудың көмегі арқылы жылулық сəулелену термоэлектрлік қозғалмалы күшке (т.э.қ.к) айналады )

Пирометрлерді жарылған денелердің жоғарғы температурасын өлшеу үшін қолданады.

53

стрелканың бірімен түйіскен кезде электрлік тізбек тұйықталады да атқарушы механизмге сəйкесті белгі (сигнал) немесе бұйрық беріледі.

Негізгі əдебиеттер: 1[96-110]. Қосымша əдебиеттер: 2[60-70, 86-90]. Бақылау сұрақтары:

1.Парафин шөгінділерімен күресу əдістерін атаңыз.

2.Құбырларда тұздардың жиналу себебі жəне олармен күресу əдістері.

3.Құбырларда бүлкілдеуді қалай пайда болады, жəне оның құбырлардың жұмысына əсері қандай?

4.Бүлкілдеудің алдын алу тəсілдері қандай?

5.Құбырлардың тоттану түрлері.

6.Құбырларды тоттанудан пассивті жəне активті қорғау деп нені түсінеміз?

8.Тығындаушы (запорлы) жəне реттеуші құбырлы арматуралардың түрлері.

9.Бақылау-өлшеу аспаптарының түрлері мен қызметі.

11 ДƏРІС. Мұнайдан газды айыру.

Айырғыштардың жіктелуі жəне конструкциясы. Айырғыштарды таңдау

●бағалы химиялық шикiзат жəне отын ретiнде қолдану мақсатында, ұңғы оқпаны бойында, сұйықты шығару желiсiнде жəне жəне жинау коллекторлары бойымен мұнай қозғалған кезде, одан бөлінген мұнай газын алу үшін;

●мұнайгазсу ағынының араласуын азайту жəне құбырлар желiсiндегi гидравликалық кедергiнi азайту үшін;

●пайда болған көбіктерді мұнайдан бөлу жəне ыдырату үшін;

54

●тұрақсыз эмульсияларды немесе құбырлар желiсiнде бұзылған эмульсияларды өндiру кезінде мұнайдан суды алдын-ала бөлу үшін;

●мұнайды айырғыштардың бiрiншi сатысынан мұнайды дайындау қондырғысына дейiн тасымалдау барысында пульсацияны азайту үшін.

Қолданыстағы барлық мұнайгаз айырғыштарын келесi белгiлерi бойынша былай жiктеуге болады:

1)міндетiне байланысты – өлшеушi-айырушы жəне айырушы;

2)геометриялық пiшiнiне жəне кеңiстiкте орналасуы бойынша– цилиндiрлiк, сфералық, тiк, көлденең жəне көлбеу;

3)негiзгi күштердiң байқалу сипатына байланысты– гравитациялық, инерциялық жəне ортадан тепкiш;

4)жұмыстық қысымына байланысты– жоғары қысымды (6,4 МПа), орташа қысымды (2,5 МПа) жəне төмен қысымды (0,6 МПа);

5)айыру сатыларының санына байланысты– бiрiншi, екiншi жəне т.б. айыру сатылары;

6)технологиялық мiндетiне байланысты– екi фазалы жəне үш фазалы;

7)мұнайгаз ағынын енгiзу құрылғысының конструкциясы бойынша– радиалды жəне тангенциалды енгiзу;

8)конструктивтi жасалуына байланысты – бiр сыйымдылықты жəне екi сыйымдылықты.

I - Негiзгi айыру бөлiмі, ол мұнайдан газдың қарқынды бөлініп шығуына қызмет етеді. Айыру бөлiмiнiң жұмысына айырғыштағы қысымның, температураның төмендеу дəрежесi, мұнайдың физика-химиялық қасиеттерi (əсіресе оның тұтқырлығы), өнiмдi айырғышқа енгiзу құрылғысының конструкциясы (радиалды немесе тангенциалды), сонымен қатар əртүрлi сұғындырмаларды – сымды торды, диспергаторларды қолдану елеулi түрде əсер етедi.

55

II - Тұндыру бөлiмi, мұнда айыру бөлiмiнен

11.1. Сурет. Тiк айырғыштың жалпы көрiнiсi

1-ұңғы өнiмiн енгiзу; 2-тарату коллекторы; 3-“өзiне дейiн” деңгей реттегiші; 4-тамшы-ұстағыш сұғындырма; 5-сақтандырғыш клапан; 6-көлбеу жазықтықтар; 7-қалытқы түрiндегi деңгейдi реттегiштiң көрсеткiшi; 8- аткарушы механизм; 9-дренажды құбырша; 10-бөгет; 11-суөлшегiш əйнек; 12-жапқыш шүмек (краник); 13-дренажды құбыр.

11.1. Суретінде көрсетiлген айырғыш келесi түрде жұмыс iстейдi. Мұнайгаз қоспасы қысымның əсерінен құбырша 1 арқылы барлық ұзындығы бойына қоспаның шығуына арналған тесiктерi бар таратқыш коллекторға 2 келiп түседi, осы жерден мұнайгаз қоспасы көлбеу жазықтықтарға 6 келiп түседi, бұл жазықтықтар мұнайдың қозғалыс жолын ұзартып, осы арқылы окклюдирленген газ көбіктерiнiң қарқынды бөлiніп шығуына əсер етедi. Айырғыштың жоғарғы бөлiгiнде тамшыұстағыш сұғындырма 4 орналасқан (суретте жалюз түрiндегi сұғындырма көрсетілген), мұнда газ құрамындағы сұйық тамшылары ұсталады да поддонға ағып түседi, сонан соң дренажды құбыр 13 арқылы айырғыштың төменгi бөлiгiне бағытталады.

Тамшыұстағыш сұғындырма-4 əртүрлi конструкциялы болуы мүмкiн, оның жұмысы келесi принциптерге негiзделедi:

§газ ағысының əртүрлi бөгеттермен соқтығысуға;

§ағыстың бағыты мен жылдамдығын өзгертуге;

§ортадан тепкiш күштi қолдануға;

§коалесцирлеушi тығынды (торды) қолдануға;

Айырғыштағы бөгеттер 10 ұңғы өнiмiнің бүлкілдеп берiлуi кезiнде деңгейдi тыныштандыру үшiн, ал атқарушы механизмi 8 бар қалытқы түріндегi деңгейдi реттегiштің 7 датчигі (көрсеткіші) сұйықтықты айырғыштан циклдi

56

түрде шығару үшiн кажет. Дренажды құбырша 9 арқылы айырғыштың төменгi

Газ ағыны арқылы тамшылы сұйықтың əкетiлуiнiң мүмкiн мiəKнс 1000м3 газға 50 см3 сұйықтың мəнiнен аспауы керек(егер, сұйық ағынымен еркiн газдың əкетiлуiнiң мəнi Kг 1м3 сұйыққа 20 000 см3 газ болған жағдайда). Kг мəнiне мұнайдың тығыздығы мен тұтқырлығы, сонымен қатар оның көбiктенуi əсер етедi. Көбiктенбейтiн тұтқырлығы аз(5·10-3 Па·с дейi)н мұнайлардың айырғышта болу уақыты2-3 минут мөлшерiнде болса, ал көбiктенетiн жəне тұтқыр мұнайлар (1,5·10-3 Па·с жоғары) үшiн – 5-20 минутқа дейін.

Газ жəне газконденсатты кен орындарының алаңдарында орнатылатын айырғыштардың тиiмдiлiгi, газ ағыны арқылы айырғыштан тыс əкетілетiн тамшылардың мөлшерi бойынша бағаланады, сондықтан мұнай жəне газ айырғыштарына қойылатын талаптар əртүрлi болады.

Айыру сатыларының санын таңдау кезінде мұнай кен орындарының алаңдарындағы мұнай мен газды жинау жүйесi ескерiлуi қажет. Жоғары сағалық қысым (4-8 МПа) жағдайында қолданылатын көп сатылы айыру жүйесi кезiнде қысым мен температураның елеусіз төмендеуi əсерiнен əрбiр

көмiрсутектерiнің газ фазасына өтуi байқалады. Сондықтан көп сатылы айыру үш сатылыға қарағанда тиiмдiрек болып табылады, iрақ-та көп сатылы айыруды саңылаусызданбаған мұнайды жинау жүйесi жағдайында қолдану барысында барлық ауыр көмiрсутектері мұнайдан ұшып iкетдед айыру тиімділігі нөлге тең болады(яғни тиімсіз болады). Сондықтан көп сатылыны да, үш сатылы айыруды да тек қана мұнайды жинаудың жəне тасымалдаудың саңылаусыз жүйесiнде қолдану керек.

57

Екi сатылы айыру кезiнде бағалы шикiзат болып табылатын ауыр көмiрсутектердің едəуiр мөлшерi газды фазаға өтедi, сондықтан оларды сұйытылған газ (пропан – бутан) жəне газды бензин алу мақсатында газ өндеу зауытына бағыттау керек.

Жоғарыда баяндалғандай кен орындарының алаңдарында мұнайды жинау жəне тасымалдау кезiнде көп сатылы жəне екi сатылы айыруды да қолдануға болады. Бiрақ-та металды үнемдеу жағынан, газ өңдеу зауытының бар болуы жəне қызмет көрсетудің қолайлылығы жағынан қарасақ, үш сатылы айыруды қолдану тиiмдiрек болып табылады. Айырудың бiрiншi сатысынан бөлiнiп шыққан газ өз қысымының əсерiнен жергiлiiктқажеттiлiктерге бағытталады:

қазандықтарға, тұрғын үйлер мен өндiрiстiк ғимараттарды жылытуға жəне т..б Айырудың екiншi жəне үшiншi сатысынан бөлiнген газ майлы болады, яғни оның құрамында көп мөлшерде көмірсутегінің ауыр компоненттері болады, сондықтан оны компрессорлы станциялардың компрессорларында сығымдап газ өңдеу зауытына (ГӨЗ) бағыттайды.

Үш сатылы айыру кезiндегi ұсынылатын қысымдар: бiрiншi сатыда – 0,6 МПа, екiншiсiнде – 0,15-0,25 МПа, үшiншiсiнде – 0,02 МПа, кей кезде вакуум. Айырғыштың үшiншi сатысы – соңғы айыру қондырғысы өте маңызды болып табылады, себебi онан соң мұнай тауарлық резервуарлар паркiне түседi, ол жерде нормативтерге сəйкес оның буының серпiмдiгi 0,06 МПа болуы керек, ал мұндай жағдайға iс жүзiнде тек айырудың ыстық соңғы сатысында немесе үшiншi сатыда вакуум жасау арқылы қол жеткiзуге болады.

Негізгі əдебиеттер: 1[111-133]. Қосымша əдебиеттер: 2[33-55]. Бақылау сұрақтары:

1.Мұнай-газ айырғыштарының міндеті.

2.Айырғыштардың жіктелуі.

3.Кез-келген түрдегі айырғыштарда қанша бөлім(секция) бар жəне олардың міндеті қандай?

4.Мұнай-газ айырғыштарының жұмысына қандай факторлар əсер етеді?

5.Айырғыштарда қандай құрылғы газ ағысымен бірге сұйық тамшыларының шығуына жол бермейді?

12 ДƏРІС. Мұнай эмульсияларын бұзу əдістері.

Құбыр ішіндегі деэмульсация, деэмульгаторлар жəне мұнай эмульсиясын бұзудың механикалық əдістері.

Кен орындарындағы мұнайды дайындау қондырғыларында мұнайды

технологиясының негізіне су-мұнай эмульсияларын бұзу процесі жатады. Бұл процесс негізінде эмульсиялар тұрақты ұсақ дисперсті күйден кинетикалық тұрғыдан тұрақсыз ірі дисперсті жүйеге ауысады.

Мұнайды деэмульгациялау (эмульсиясыздандыру) тəсілдерінің шартты жіктемелері бар:

58

·механикалық (сүзу, центрифугалау)

·термиялық (тұндырып қыздыру, ыстық сумен жуу)

·электрлік (электромагниттік өрісте өңдеу)

·химиялық (реагент – деэмульгаторлармен өңдеу)

Сонымен қатар, эмульсияларды бұзу үшін ультрадыбыстық жəне

қабықшаларды əлсіретуге немесе бір бөлігін бұзуға болады. Қабықшалардың бір бөлігін электростатикалық жəне электромагниттік(өнеркəсіптік жиіліктегі)

өрістерді қолданып бұзуға болады. Жоғары жəне аса жоғары жиіліктегі тербелістерді қолдану күрделі қондырғыларды қажет етеді жəне ол қазіргі кезде əлі қолданыс тапқан жоқ.

Екінші кезеңде, маңызды жəне болашағы бар тəсіл– электр өрісін пайдалану (электродегидраторлар) арқылы су тамшыларын ірілендіру болып табылады. Сондай-ақ, эмульсияларды су қабатында шаю əдісі де кең тараған, бұл процестің жақсы жүруі көбінесе тесілген құбырлар-маточниктер арқылы сұйық ағынының біркелкі таралуымен анықталады. Магниттік өрісті (яғни импульсті аса күшті магниттерді) қолдану шарасы - қондырғылардың күрделігіне байланысты тежеліп тұр.

Үшінші кезеңдегі негізгі процессбұл гравитациялық тұндыру болып табылады. Соңғы жылдары тұндырғыштардың жоғары өнімді конструкциялары шықты, олар сыйымдылықтардың тиімді көлемін толық пайдалануға жəне эмульсиялық жүйелердің физикалық-химиялық қасиеттерін ескеруге мүмкіндік береді. Құрамында механикалық қоспалары едəуір мөлшердекөп болатын эмульсияларды өңдеу үшін центрифуга əдісін қолдану тиімді болып табылады.

Қазіргі кезде М/С түріндегімұнай эмульсияларын бұзудың негізгі

əдістеріне: гравитациялық суық бөлу(қыздырусыз тұндыру), құбыр ішіндегі деэмульсация, центрифугалау, сүзгіден өткізу, термохимиялық əсер ету, электрлі əсер ету, сондай-ақ осы əдістердің үйлесімді біріккен түрі жатады.

Мұнай эмульсияларын бұзу, сонымен қатар, олардың түзілуін болдырмау үшін деэмульгаторлар - беттік əрекетті заттар(БƏЗ) - қолданылады, олардың əрекеттілігі - эмульгаторларға қарағанда жоғары.

Деэмульгаторлардың негізгі міндеті – су тамшыларының беткі қабатынан

ығыстырып шығару.

59