2. Пәннің активті тарату материалдарының мазмұны:

2.1 Курстың тематикалық жоспары тақырыптардың атаулары мен әрбір тақырыпқа қарастырылған академиялық сағаттар саны көрсетілген кесте түрінде құрылған.

Курстың тематикалық жоспары

№ п/п	Тақырыптардың аты	Академиялық сағаттардың саны
		Дәріс	Тәжірибелік	СОӨЖ	СӨЖ
1	2	3	4	5	6
1	Өрт қауіпсіздіі негіздері.	1	2	3	5
2	Өрт қауіпсізідігін сипаттайтын көрсеткіштер	1	2	3	5
3	Заттар мен материалдардың өрт жаралыс қауіптілігі.	1	2	3	5
4	Жарылыс өрт қауіптілігі бойынша ғимараттар мен үйлерді категорияға бөлу.	1	2	3	5
5	Қолдану әдісі бойынша ғимараттар мен үйлердің топтары .	1	2	3	5
6	Ғимараттар мен үйлердің өрт тұрақтылығын арттыру әдісі .	1	2	3	3
7	Өрттің таралуына құрылыстық конструкцияларды сынау әдісі.	1	2	5	5
8	Өндіріс технологиясында өртке қарсы шаралар.	1	2	3	3
9	Электр қауіпсіздігі.	1	2	1	1
10	Найзағайдан өрт жаралыс қауіптілінің әсері.	1	2	3	3
11	Өрт кезінде адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету.	1	2	5	5
12	Жобадағы өртке қарсы шаралар.	1	2	1	1
13	Өрт сөндіру.	1	2	2	2
14	Жылу беру және ауагы салқындату жүйелеріне қойылатын өртке қарсы шаралар.	1	2	4	4
15	Мекемеде өрт қорғанысы ұйымдары.	1	2	3	3
	Барлығы (сағаттар)	15	30	45	45

2.2.Дәрістік сабақтардың конспектісі.

1-дәрістің тақырыбы: Өрт қауіпсіздігі негіздері.

Пәнді оқытудың мақсаты, «Тіршілік қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» болашақ мамандарға өндірістік және азаматтық объектілеріндегі жарылыстар мен өрттердің алдын – алу және жою шараларымен таныстыру, студенттерге қазіргі заманғы өрт жарылыс қорғанысын оқытып, қолдану бойынша, дағдылары мен жүйелі білімдерін қалыптастыру.

Пәнді оқудың шарттары.

Мемлекеттік стандарттарға сәйкес, пәннің шарттарына: Өрт жарылыс қауіпті заттар мен материалдардың қасиетін білу және өндірістік, азаматтық объектілердегі өрт пен жарылыс профилактикасы бойынша, тәжірибеде алынған білімдерін қолдану болып табылады.

«Өрт қауіпсіздігі» пәнін оқу кезіндегі студенттердің алған негізгі білімдері мен дағдыларына мыналарды жатқызуға болады:

• өрт жарылыс қауіпсіздігінің құқылық және ұйымдық сұрақтары;

• жану және заттардың қасиеттері;

• өрт кезіндегі адамдарды оқшаулау тәртібі;

• өрт жарылыс қауіпсіздігі туралы жалпы мәлімет;

• өрт пен жарылыстың алдын –алу жүйелері;

• өндірістік – азаматтық объектілердегі, өрт қорғанысы, құралдары;

• өрт сөндіруші құралдары мен аппараттар;

- өрттің пайда болу себебін табу;

• өрт қауіпсіздігі бойынша шаралар жасау;

• өрттен жарылыстан қорғау объектісі бойынша инженерлік шешімдерді бағалау;

• өрт сөндірудің алғашқы құралдарының қажетті санын есептеу және таңдау;

• жеке қорғаныс құралдарын қолдануды білу;

• ғимараттар мен үйлердің, құрылымдардың өрт тұрақтылығын анықтау.

Өрт қауіпсіздігі - бұл еңбекті қорғаудың бір бөлімі, мұнда өрттің пайда болуының алдын-ала жою шарттарын үйретеді, бір сөзбен айтқанда адамдардың жалпы және мемлекеттік мүліктердің және жеке заттарының, өрттен қорғайтын мүмкіндігі.

Өрт – бұл адам өміріне және денсаулығына, материалдық шығын әкелетін жалпы және мемлекеттік назардағы, ешқандай бақыланбайтын жану.

Жер бетінде күн сайын 2 миллионнан аса өрт болып, 1 миллионнан көп адам қаза табады, әрбір 2 өртте 1 адам қаза болады.

Қазақстанда 2003 жылға ғана 15000- ға жуық өндірістік және тұрмыстық өрттер тіркелген. Олардың ішінде 1000 адамға жуығы зиян шегіп , 532- сі қаза болған. Материалдық шығын 3200 млн. тенгені құрады.

Өрттер –эндогенді («еndon» грекше – ішкі) және экзогенді («exo» -грекше – сыртқы) болып бөлінеді.

Барлық жердің үстіндегі, сонымен бірге ғимараттың және үйлердің ішіндегі өрттер экзогенді өрттерге жатады. Эндогенді өрттерге көбінесе жер астындағылары жатады. Бұл көмірдің сланецтардың, сульфидті кендердің жер астындағы жануы. Эндогенді өрттердің ең үлкен уақытқа созылғаны өте алыстағы Памир Алтайдағы Ростовскі кен орнындағы өрттері. Көп уақыттан бері Рават тауы жерлерінде әлі өрт жалындап жанып тұр. Бұл өрттің пайда болған күнін айту мүмкін емес. Біреулері ол өртті 15000 жыл бұрын басталған дейді, ал біреулері 2000 жыл бұрын басталды дейді. Біздің эрамызға дейін пайда болып, әлі баяуламаған, керісінше оданда күшті болып кеткен өрт таң қалдырмауы мүмкін емес.

Өрт ошағының ауданы – 25 км². Өрттің пайда болу себебі туралы тек жұмбақтар ғана. Мүмкін, сол алауға найзағай түсіп, ол үдеп кеткен шығар....

Жер астындағы өрттер, рудалы шахталарда колчеданды рудалардың өздігінен жану салдарынан пайда болады. Олардың сумен өшіру әр кезде нәтиже бере бермейді. Мысалы, Калатинскі мыс колчеданды руднигінде өрт шахтадан суды айдағаннан кейін, суға батқан күйінде, бірнеше жыл аралығында қайтадан болды.

Бірақ ең ұзақ өрт, барлық рекордтардан өтіп кеткен, Зарашаван өзенінің үстіңгі жағындағы Армения тауларындағы өрт. Ол оқымыстылардың болжамына қарағанда біздің эрамызға дейінгі 1000 жыл бұрын, ежелгі Закавказья мемлекеті- Урарту пайда болмай тұрып, болған. Әлі «Илиада» мен «Одиссейдің» авторлары дүниеге келмеген, ол жалын көмір қабаттарында жалындап жатқан. Өткен ғасырда (1770-1780 жж) өрт сондай қарқынды болды, тіпті қыздырылған газдарда пайда болды, бұны әйгілі жаратылыс танушы, геолог, географ А.Гумбольт (1769-1859), бұл ошақты бұрынғы белгісіз вулкан ауданы деп есептейді.

Қазір экологтар анықтады, мұндағы кен орындарында бағалы кокстегіш көмірлер әліде сақталынған. Ескерте кету керек, жанған көмірлер, өте жауапты гидротехникалық ғимараттарды салуға кететін цементке бағалы қоспа ретінде қосылады.

Негізгі түсініктер мен олардың анықтамалары.

Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету негізінде, ең алдымен бұйрықтар мен нұсқауларға сәйкес объектінің өртке қарсы қорғанысының нақты жасалынған жоспары бойынша, техникалық, ұйымдық шаралар жатады.

Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету, тіршілік пен адам денсаулығының жекешелігін, рационалды байлық пен қоршаған ортаны қорғау бойынша мемлекеттік іс - әрекеттердің ажырамайтын бөлігі болады.

Өрт қорғанысы- өртті сөндіру мен ескертуге негізделген күштер мен құралдардың басқару органдарының жүйесі.

Өрт қорғанысы келесі түрлерге бөлінеді: мемлекеттік өртке қарсы қызмет; ведомствалық өрт қорғанысы; ерікті өрт қорғанысы; біріккен өрт қорғанысы (ассоциациялар, союздар, қорлар).

Өрт профилактикасы – адамдар қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, өртті қайтаруға, оның таралуын шектеуге, сонымен бірге өртті нәтижелі сөндіруге жағдай туғызуға бағытталған техникалық және ұйымдық шаралар кешені.

Өрттік профилактикалық шаралары өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған.

Өрттің алдын – алу жүйесі- өрттің пайда болу шартын жоюға бағытталған техникалық құралдар мен ұйымдық шаралар кешені.

Өртке қарсы қорғаныс жүйесі - өрттен келетін материалдық шығынды шектеуге және өрттің қауіпті факторларының адамдарға әсерін жофға бағытталған техникалық құралдар мен ұйымдық шаралар кешені.

Адамдарды өрт қауіпсіздігімен қамтамасыз етудің талап етілген деңгейі СНмЕ ҚР 2.02-05-2002 (4.1.1.3) сәйкес, әрбір адамға есептегенде, жылына қауіпті факторлардың әсерінің алдын – алу 0,999999 – дан аз болмауы керек, ал өрт қауіпсіздігінің шекті рұқсат етілген деңгейі адамдар үшін, өрттің қауіпті факторларының әсері, әрбір адамға есептегенде, жылына шекті рұқсат етілген деңгейінен асып кетуі 10^-6–нен көп болмауы керек.

Ұйымдық шаралар мекемелерде (бұйрықтарды, жағдайларды), өрт қауіпсіздігі шараларын (ереже, нұсқау) жасауды өз мойнына алады.

Өрт қауіпсіздігі ережелерін жалпы жағдайда былай түсіндіруге болады:

Өрт қауіпсіздігі ережесі- құрылыс және объектіні пайдалану кезіндегі өрт қауіпсіздігі нормасымен талаптарды сақтау тәртібін бекітетін арнайы кешен.

Профилактикалық шараларды жасау кезінде қосымша объектінің өртке қарсы жағдайы зерттелінеді.

Объектінің өртке қарсы жағдайы-өрт санымен, олардан келген шығынмен, күю санымен, сонымен бірге жарақаттан, уланудан және қаза болған адамдардан, өрт қауіпсіздігіне қойылатын талаптарды иелену деңгейімен, өрт бөлімдерінің дайындау деңгейімен және ерікті құрамалардан, сонымен бірге өртке қарсы үгіт жүргізу мен насихатпен сипатталатын объектінің жағдайы ұйымдық шаралар мекемелерінде өртке қарсы тәртіпті бекітеді.

Өртке қарсы тәртіп- адамдардың жүріс - тұрысына, жұмысты орындау мен объектіні пайдалану ережесі, оның өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталып бекітілген нормалар кешені. Мекемелерде бақылау функцияларында, басқарушының бұйрығымен белгіленген адамдар бар, сонымен бірге ерікті өрт сөндіргіштер.

Ерікті өрт сөндіргіштер-өрт сөндіру мен ескерту бойынша іс- әрекеттерде ерікті негізде, тікелей қатысатын азаматтар.

Өрттік бақылау- объектілердегі өрт қауіпсіздігі мен өртпен күресте тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталған шараларды орындауда, бақылауды жүзеге асырудан тұратын өрт қауіпсіздігі функциясы.

Мемлекеттік өртті бақылау- өрт қауіпсіздігі мен оларды бұзудың кесіп өту талаптарын сақтауда, бақылау мақсатында мемлекеттік өрт қызметінің органдарының міндетті қызметкерлерімен жүзеге асырылатын, бақылау әрекетінің арнайы түрі.

Өрт қауіпсіздігі шаралары- өрт қауіпсіздігі талаптарын орындау бойынша әрекеттері .

Өртке қарсы қызмет– бірінші кезектегі апаттық – құтқару жұмыстарын жүргізу, өртті ескерту және оларды сөндіру ұйымдары үшін арналған, сонымен бірге өртке қарсы құрылымдарда, құралдармен күштерді басқару ұйымдарының бекітілген тәртібіндегі құрылған жиынтығы.

Алғашқы кезектегі аппатттық – құтқару жұмыстары- өрт кезіндегі зардап шеккендерге көрсетілетін алғашқы медициналық көмек, адамдарды (оқшаулау) мүлікті және жеке заттарын оқшаулау мен құтқару бойынша жауынгерлік әрекеті.

Қоныстандыру территориялары- жалпы ғимараттар мен үйлерді тұрғын үйлерді орналастыруға арналған, сонымен бірге жеке коммуналды және өндірістік объектілерге арналған тұрғын пункттердің территориясының бөлігі.

Нормативті- құқылық қамтамасыз ету

Өрт қауіпсіздігі аймағында нормативті – құқылық реттеу «Өрт қауіпсіздігі туралы» заңға сәйкес (4.1.1.8) өрт қауіпсіздігі бойынша (СНмЕ, СанЕмН, Мемстандарттар) нормативті актілердің мемлекеттік басқару огандарының қабылдауымен ұсынылады.

Өрт қауіпсіздігі аймағында нормативті реттеу- өрт қауіпсіздігі талаптарын орындау үшін, міндетті нормативті құжаттарда (ҚР ТЖ Министрлігіндегі өртті бақылау бойынша департаменті) мемлекеттік өкілеттік органдармен бекіту.

Өрт қауіпсіздігі бойынша нормативті құжаттарға жататындар: стандарттар, нормалар және өрт қауіпсіздігі ережелері, СНмЕ, СанЕмН, ережелер, инструкция және өрт қауіпсіздігін құрайтын басқа құжаттар.

Оларға жататындар:

1. 20.12.04 ж ҚР «Өрт қауіпсіздігі туралы» заңы.

2. ҚР өрт қауіпсіздігі туралы ережесі, Алматы, 2003.

3. ҚР 2.02-05-2002 СНмЕ «Ғимараттра мен үйлердің өрт қауіпсіздігі».

4. ҚР 1.03-05-2001 СНмЕ «Құрылыстағы техника қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау».

5. ҚР СНмЕ 4.02-05-2001 «Желдету, ауа алмастыру, жылу беру»

6.ҚР 2.02-11-2001 РДС Қарашағанақ мұнай газ конденсатты кен орнының даму объектілерінің өрт қауіпсіздігі шараларын жобалау негіздері.

7. 12.1.2004 жылғы МЕСТ «Өрт қауіпсіздігі».

8. ҚР СН 2.02-11-2002 «Ғимараттарда, үйлерде, автоматты өрт дабылын салу, өрт сөндірудің автоматты құралдарымен өрт туралы адамдарды хабардар ету және басқа да нормативті құжаттарының жабдықтандыру нормалары».

Өрт қауіпсіздігі бойынша нормативті құжаттар бекітілген тәртіпте жеке басып шығару мен тіркеуге жатады.

Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша ұйымдық шаралар

Ережеге сай (41.1.2 6-8 бет) мекемелерде өртке қарсы режимді қамтамасыз ету үшін, келесі ұйымдық шараларды орныдау қажет:

Барлық өндірістік, админстративтік, қоймалық ғимараттың көрнекті орындарда (телефондарда) мемлекеттік өрт қызметінің телефон нөмірі 01 белгісі кестешеде ілініп тұруы керек.

Ашық от, көлік өткелдері, шылым шегуге рұқсат етілген территорияда және өрт қауіпсіздігі шаралары туралы арнайы инструкциямен бекітіледі және уақытша өрт қауіпті жұмыстарды жүргізеді.

Әрбір мекемеде бұйрығымен (инструкция), олардың өрт қауіпті режимде өрт қауіптілігіне сәйкес бекітілуі керек, сонымен бірге:

- өрт қауіпсіздігі мен ашық отпен пайдалану тәртібі анықталған;

- шылым шегетін орындармен жабдықталған және анықталған;

- объектілерде өрт сөндіретін авто көліктердің өткелдерінің тәртібі анықталған;

- орындар және ғимараттағы дайын өнімдер мен жартылай шикізаттар, шикізаттардың ғимараттағы жеке уақытының шекті саны анықталған;

- жанған қалдықтар мен шаңдардың жинау тәртібі арнайы киімдерді сақтау тәртібі бекітілген;

- жұмыс күнінің аяқталуы бойынша және өрт кезінде электр қондырғыларының тәртібі анықталған;

тәртіп белгілеу:

- уақытша оттық және басқа да өрт кезіндегі жұмыстарды жүргізу тәртібі;

- жұмыс аяқталғаннан кейін ғимаратты жабу мен тексеру тәртібі;

- өртті байқаған кездегі жұмысшылардың әрекеті;

- мамандар тізімі (қызметі), тәртібі және өртке қарсы инструктажды жүргізу мерзімі мен өрт – техникалық минимумы бойынша сабақтар, сонымен бірге оларды жүргізуге белгіленген жауаптылар тізімін анықтау.

Ғимараттар мен үйлерде (тұрғын үйлерден басқа) қабатта 10 адамнан көп болмауы керек, өрт туралы адамдарды хабарландыру жүйесі қарастырылған, өрт кезінде адамдарды оқшаулау жоспары көрнекті жерлерде ілініп тұруы және жасалуы керек.

Объектінің басқарушылары (меншік иелері) адамдардың көптеп келуімен (50 адамнан көп сыйымдылықты объектілер) өрт кезіндегі адамдарды оқшаулау (жоспарларын) графикті және тексті бөлімінен тұратын жоспарларын жасау керек. Оқшаулау жоспарларының текстік бөлігі өрт кезіндегі тәртібі мен олардың тізбектілігі әрекетінің тізімін қосу керек. Оқшаулау жоспарының графикалық бөлігінде, ғимарат жоспарында адамдар ағынының қозғалыс бағыты стрелкамен көрсетілуі керек.

Қауіпті ( жарылыс қауіпті) радиоактивті және күшті әсер ететін улы заттарды сақтайтын және өңдейтін мекемелер басшылары, мемлекеттік өртке қарсы қызмет бөлімдеріне, осы мекемелерде алғашқы – кезекті жұмысшыларды жүргізу мен өртті сөндіру үшін, жеке құрамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қажетті материалдар мен өрт жарылыс қауіпті заттардың көрсеткіштерін сипаттайтын мәліметтерді хабарлау керек.

Әдебиеттер: нег. 8(1-3); қос. 9(4-21).

Бақылау сұрақтары:

1.«Өрт қауіпсіздігі» курсының шарты мен мақсаты.

2.Өртке анықтама беріңіз.

3.Өрт қауіпсіздігі курсы нені оқытады?

4.Өрт профилактикасы нені білдіреді?

5.«Өрт қауіпсіздігі ережесін» қалай түсінесіз ?

6.Өрттік бақылау функциясына не кіреді.

7.Өрт қауіпсіздігі бойынша нормативті құжаттарға не жатады ?

8.Мекемелерде қандай өрт режимі бекітілуі керек ?

2- дәрістің тақырыбы: Өрт қауіпсіздігін сипаттайтын көрсеткіштері.

Өрт қауіпсіздігі белгілі көрсеткіштері бар, әрбір объектідегі факторларға байланысты.

Өрттің қауіпті факторлары, бұл адамдардың қаза болуына немесе шығынға және жарақатқа, материалдық құндылықтарға әсет ететін фактор.

Қауіпті факторларға мыналарды жатқызуға болады.

Төменде өрттің қауіпті факторларының шекті мәні келтірілген:

Ортаның температурасы -70° С

Жылулық сәулелену – 500 Вт/м²

Көмір тотығының құрамы – 0,1 %

Екі тотықты көміртегінің құрамы – 6 %

Оттегінің құрамы – <17 %

Сонымен бірге өрт кезіндегі адамдар мен материалдардың құндылықтарға әсер ететін тағы да бір зақымдаушылар болады, оларға жататындар:

- сынған аппараттар, агрегаттар, қондырғылар, конструкциялардың бөлігінің сынықтары.;

- қираған аппараттар мен қондырғылардан шығатын улы және радиоактивті заттар мен материалдар;

- конструкцияның, аппараттың, механизмдердің, агрегаттрадың ток өтетін бөлігіндегі жоғары кернеу нәтижесінде пайда болған электр тоғы;

- өрттің нәтижесінде жарылған сұйықтардың, газдардың, шаңдардың қауіпті факторлары.

Осы факторлардың барлығын, өрт қорғанысы беріктігін ( тиімділігін) бағалау кезіндегі міндетті түрде ескеру керек.

Өрттің пайда болу мүмкіндігін, жанудың пайда болу шартымен анықтайды (жанғыш ортаның, тотықтырғыштардың және жағу көздерінің бар болуы). Бұл шарттар негізінен мүмкіндігі бар көп факторларға байланысты. Сондықтан, өрттің даму мүмкіндігі, өрттің қауіпті факторларының өзгеру қарқындылығымен сипатталуы мүмкін.

Өрттің қауіпті факторлары.Ғимаратты пайдалану кезіндегі құрылыстық конструкциялар белгілі тұрақты күш әсерімен болады; технологиялық қондырғылар белгілі қысымда, температурада және осы қондырғыны қоршаған сыртқы және ішкі ортада болады, ал адам үйде, жұмыста, демалыс кезінде жайлы ауа алмасу жағдайы мен температуралы ылғалды режимде болады. Бұл ауыр күштер мен әсерлерінің сипаттары болады. Бірақта, өрт кезінде пайда болатын эпизодикалық күштер мен әсерлерде де болады. Ондай күштер мен әсерлерге, жылулық әсері тұрақты және динамикалық күштер, өнімдердің толық және жартылай жануы, улы заттар, түтін жатады, олар өрттің қауіпті факторлары болып саналады (ҚӨФ).

Өрттің күші. Өрт кезіндегі бөлінген жылу ақырындап құрылыстың конструкцияларды, ғимаратқа сырттан келетін ауаны қыздырып, жанған өніммен сыртқа кетеді. Өрт кезіндегі жанған өнімнен бөлінген жылу құрылыс конструкциясымен қондырғыға ғана әсер етпей, адамдарға да әсер етеді. Жылу бөлінген кездегі қирату әсері, олардың қарқындылығына және әсердің ұзақтығына байланысты. Өрт кезіндегі бөлінген жылу саны жану бетінің бірлігімен, уақыт бірлігі өрт күшіне ауысады және q – мен белгіленеді.

Жану бетінің F_гор, Вт/м² аудан бірлігіне жататын, өрт күшінің шамасы, заттардың жану жылуына және олардың жануының салмақтық жылдамдығына байланысты және келесі формуламен анықталуы мүмкін:

q _{Fгор =} zβQ^p_n n (1)

z – химиялық жанбай қалу коэффициенті; β – жану жылжамдығының өзгеру коэффициенті; Q^p_n – жанудың ең төменгі жылуы, кДж/кг; п – жанудың салмақтық жылдамдығы, кг/(м² сағ), кг/(м² с).

Химиялық жанбай қалу коэффициентін тәжірибелік есептеулер үшін: сұйық көміртегінің жануы кезінде - 0,9; қатты жанғыш заттар жану кезінде - 0,95-0,99.

Заттардың жануының салмақтық жылдамдығының өзгеру коэффициенті, заттардың жану бетінің ауданының қатнасы мен олардың көлеміне, ораудың тығыздығына, жылулық ағындағы жағдайына, жанғыш заттрадың бетінің жағдайына, газ алмасу шартына байланысты.

Өрт күшінің өзгеруіне үлкен ықпал ететін, жанудың салмақтық жылдамдығы мен жану бетінің ауданын азайтатын өрт сөндіру құралдары.

Әсіресе өрт күшіне зор ықпал ететін автоматты және тұрақты өрт сөндіргіш құралдар.

Ғимараттағы температураны есептеу кезінде, өрт кезінде бөлініп шығатын жылу санын жылу алмасу беттерінің Ғ_t өлшемдерімен немесе ғимараттың көлемімен W байланыстыру керек.

Осымен байланысты келесі түсініктер енгізілген: қоршап тұратын конструкциялар q_Ғt бірлігіне жатқызылатын өрттік күш және ғимарат көлемі q_W бірлігіне жатқызылған өрт күші.

Демек:

q_Ғt = q_Ғгор·Ғ_гор/Ғ_t (2)

q_W = q_Ғгор· Ғ_гор /W (3)

Өрттен бөлінетін жылу, шетінен жану өнімдерімен кетеді және құрылыстық конструкциялармен топталынады.

1 м² –қа тең аудан беті арқылы, өрт кезінде топталған құрылыс конструкциясының жылу санын жылулық күш деп қабылдайды.

Белгілі мәндегі жылулық күш конструкцияны қиратуы мүмкін..

Жылулық күші Q, кДж/м² мен өрт күшінің арасындағы тәуелділікті келесі теңдеуден көруге болады:

Q = μ q_Ғгор t Ғ_гор / Ғ_K (4)

мұндағы μ – топтау коэффициенті; t – өрттің ұзақтылығы, сағ; Ғ_гор – жану бетінің ауданы, м²; Ғ_K – конструкция бетінің ауданы, м².

Теңдеуден көріп тұрғанымыздай (4), мұнда:

μ = Q Ғ_K / q_Ғгор t Ғ_гор;

және сол сияқты топтау коэффициенті, топталған конструкциямен жылу санының, өрттен бөлінетін жылу санына қатнасымен сипатталады.

Тұрақты жылу режимінің шарты үшін Q – дің максимальды мәні Ньютона формуласы бойынша анықталуы мүмкін:

Q = a(T_ос-T_п)t

мұндағы а – жылу алмасу коэффициенті; В_т / ( м^{2 0}С ); Т_ос – қоршаған ортаның температурасының орташа мәні,⁰С; Т_п–қоршап тұратын конструкциялар бетінің температурасының орташа мәні, ⁰С; t – жылу алмасу тұрақтылығы, сағ.

Жылулық күші тұрақсыз жылу алмасу режимінің шарты үшін Q кДж/м² келесі теңдеуден табуға болады:

Q_t = Q_а f(Bi, Fo), (5)

мұндағы Q_а –конструкцияның максималды жылу құрамы, кДж/м²;

Ві мен Fо – Био мен Фурье критериилеріне сәйкес мәні.

Осы тәуелділіктерді қолдана отырып, коэффициент пен жылулық күшін анықтауға болады.

Температура. Өрт кезіндегі ғимараттағы ортаның температурасы, ал сонымен бірге конструкцияның бетіндегі температурасы, келесі теңдей жағдайларда жану ұзақтығына және бетінің жану ауданынан, өрт күшіне байланысты.

Тұрғын үйлер, жалпы және өндірістік ғимараттағы ортаның температурасының өзгеруі үшін , ғимаратта:

Т_ос=f(t), (6)

мұндағы t –өрттің ұзақтылығы, сағ, мин.

Өрттер үшін тәуелдіглік (6) сыртқы өрттегі әртүрлі материалдардың жануы n тиімді алынған. Тәуелділіктер МЕСТ 30247.0-94- те көрсетілген «стандартты температуралы режим» түсінігінде енгізілген. «Құрылыс материалдары. Жанғыштығын сынау әдісі». Осы стандарттарға сәйкес тәуелділік (6) формуласымен талданылады:

Т_ос – Т_ос = 345Lg(8t+1) (7)

мұндағы t – өрттің пайда болуының алдындағы жоғары температураның әсер ету уақыты, мин; Т_ос –ғимарат ортасының температурасы, ⁰С t кезіндегі; Т₀ –өртке дейінгі ғимараттағы температурасы, ⁰С.

Жеке жағдайларда стандартты өрттің орташа температурасын анықтау үшін келесі формуланы қолданған ыңғайлы:

Т_ос – Т_ос = 504t^0,15

«Стандартты өрт» үшін графикалық температуралы қисық 1- суретте ұсынылған. Осы суретте өрт басталғанға дейінгі әртүрлі уақыт аралығында стандартты өрттің температурасы туралы мәліметтер келтірілген. Осы стандартты температуралы қисық құрылыстық конструкциялардың өрт тұрақтылығын сынау негізінде орналастырылған.

Өндірістік ғимараттағы, тұрғын және жалпы ғимараттағы өрттердің нақты температуралы режимі, стандартты температуралы режимнен ерекшеленуі мүмкін. Каучуктың, текстолиттің фенопластың, мақтаның және қағаздың жануы кезінде температураның өзгеру сипаты әртүрлі. Каучук жанған кезде температура стандартты режимнен асып кетеді, ал басқа жағдайларда мақта, фенопласт жанған кезде температурасы стандартты режимнен төмен болады

Нақты суреттерде температураның теориялық және эксперименталды режимнін зерттеу кезінде, келесі мәндерді көруге болады. Кез - келген өрт еркін жану кезінде төрт кезеңге бөлінуі мүмкін: I –алғашқы, I I –дамушы кезең, I I I- жалындап кеткен өрт, IV- өшкен өрт (2- сурет).

1-сурет. Температураның стандартты қисығы

2-сурет. Өрттің даму кезеңінің белгісімен схемасы

Әрбір аталған кезеңнен белгілі ұзақтылық пен температура сипатталады.

Алғашқы кезең. Өрттің дамуының алғашқы кезіңінде, жану ауданы өседі, температура біртіндеп артады, өнімдері ыдырап және түтін пайда болады. Бұл кезеңнің ұзақтылығы бірнеше минуттар мен шектеледі және осы кезеңде адамға қауіптілік туғызумен ерекшеленеді. Алғашқы кезеңнің дамуын зерттеуде, өрт кезіндегі адамдардың тіршілігін қамтамасыз ету бойынша, ұйымдық шаралар мен техникалық құралдар жасау негізіне жүктелген.

Өрттің дамуының екінші кезеңінде, ғимараттың ішінде алғашқы кезеңді өзіне қоса отырып, мұнда жану ауданы одан да өседі, жанғыш заттардың температурасы тұтану температурасына дейінгі шамаға дейін артады. Ғимараттың немесе бөлменің ішіндегі барлық жанғыш заттардың температурасы өте жоғары болған кезде, заттар жалындап жанып, жану ауданы мен қоршаған ортаның температурасы максималды мәнге жетіп, екінші кезеңде өрт дамиды.

Үшінші кезеңде газ алмасудың салыстырмалы тұрақтылығы және қоршаған орта температурасы мен заттардың жану жылдамдығымен сипатталады. Үшінші кезеңнің ұзақтылығы, ғимараттағы жанғыш заттардың меншікті салмағына байланысты, жанғыш заттардың меншікті салмағы көп болған сайын, жану кезінде, еркін жану ұзақтығы да көп болады және өрт күшінің әсері құрылыстық конструкцияларға, ғимараттағы технологиялық және инженерлік жабдықтарға қауіпті.

Жанғыш заттардың жану ауданы бойынша, жану беті азаяды, өрт кезінде бөлінетін жылу көлемі азаяды, сөйтіп конструкцияның беті мен қоршаған орта температурасының төмендеуімен, өшкен оттың төртінші кезеңіне өтеді.

Қоршаған орта мен конструкцияның бетіндегі, өрт кезіндегі температурасы төмендегенде,конструкцияға ҚӨФ – ның әсері жоқ деуге болмайды. Мұнда конструкцияның аз қыздырылған қабаттарындағы қыздыру үдірісі, көбірек қызған қабаттарға қарағанда, бірнеше уақытқа созылады.

Сондықтан қоршап тұратын конструкциялардың қызбай қалған бетін, IV –ші өрттің өшу кезеңінде қыздыруы мүмкін.

Өрттің дамуының келтірілген кезеңдері, өрттің дамуының сапалы жағын сипаттайды. Әрбір кезеңнің ұзақтылығы, өрт кезіндегі әрбір кезеңнің температурасының шамасына, газ алмасу шартына, жанғыш заттардың қасиетіне және олардың меншікті күшіне, конструктивті және көлемдік- жоспарлық шешімдеріне байланысты болады.

Өрттің дамуын зерттеуден әрбір өрт кезеңі реттелінетінін көруге болады, мұнда өрт кезіндегі жоғары температураның әсерінен конструкцияны қорғау және өртті нәтижелі өшіну үшін, қажетті шарттарының бірі болады.

Осыған байланысты, стандартты режим бойынша реттелінетін температураны нақтылау, сонымен бірге әртүрлі саладағы ғимараттар мен өндірістік ғимараттардағы мүмкін нақты өрт режимдерін зерттеу, мұнда олар даму кезеңі бойынша теориялық және тәжірибелік назарда болады.

Өрт температурасын үйлестіру үшін, есептік Т мен нормативті температура Т^Н түсінігін негізу ұсынылады.

Осыдан, өрттің есептік температурасы, өрттің нормативті температурасының, өрт шарты коэффициентіне m_П көбейтіндісіне тең, мұндағы 1- ге тең болуы, көп немесе аз болуы мүмкін

Т = т_П · Т^Н, ( 8)

Коэффициенттің мәні өрттің нақты режимдері туралы жеткілікті мәліметтердің жиналу негізінде және олардың құрылыстық конструкция әсерінен, алынуы мүмкін.

Жоғарыда айтылғандарға қарап, жеке тұрақтар мен ғимараттарда, үйлерде өртке қарсы қорғаныс жасау керек екендігін көруге болады.

Өртке қарсы қорғаныс түсінігі, ол өрттің алдын-алу мақсатында объектілерде жүргізілетін, өрттің таралуын шектейтін, өртті нәтижелі сөндіруді қамтамасыз ететін және адамдарды оқшаулау қамтамасыз ету үшін жағдай жасайтын техникалық және ұйымдық шаралар жүйесі. Өртке қарсы қорғаныстың мазмұны, объектінің қызметі мен оның құрамына байланысты. Өртке қарсы қорғаныс қамтамасыз етілуі керек:

а) өрт сөндіру құралдары мен өрт техникасының сәйкес түрін қабылдаумен:

• өрт дабылы мен өрт сөндірудің автоматты қондырғыларын қабылдаушы;

• өрт тұрақтылығы мен өрттің таралу шегімен объектінің негізгі құрылыстың конструкцияларын қабылдаумен;

• объектідегі конструкцияларға сіңіп кететін антипиреналарды қабылдаумен және (енгізумен) олардың бетіне өртке қарсы бояуларды жағумен (құралдарды);

• өрттің таралуын шектеуді қамтамасыз ететін, қондырғылармен;

• түтінге қарсы қорғаныс жүйесін қабылдаумен;

б) ғимарат пен үйлердің өрт тұрақтылығы, өрт кезінде адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен өрттік бөлімшелердің өртті сөндіру үшін, қажетті өрт кезінде белгілі бір уақыт аралығында құрылыстың конструкциялар өздерінің шектеуші функцияларын сақтау керек.

в) ошақ шегінде, өрттің таралуын шектеу, мыналарды қамтамасыз ету керек:

- өртке қарсы шектеулердің қондырғысымен;

- өртке қарсы бөліктер мен қабаттық шектеу секцияларының шекті рұқсат етілген аудандарына орнатумен;

- өрт кезіндегі сұйықтардың ағуы мен төгілуін шектейтін қондырғыларды, авариялық қондырғылармен өшіру және ауыстырып қосу.

г) өрт техникасының әрбір түрі үшін, өрт сөндіру қондырғыларының өнімділігі мен тез әсер етушілерінің саны анықталған болуы керек;

- шекті рұқсат етілген өрт сөндіргіш заттар;

- өрт сөндіру үшін су беру құралдары мен көздері.

д) әрбір объектіде өрттің қауіпті факторларының (ҚӨФ) шекті рұқсат етілген мәніне дейін, адамдарды оқшаулауды тезірек аяқтау үшін, көлемді-жоспарлық және техникалық шаралар қарастырылуы керек.

е) өртке қарсы қорғаныс жүйесі, адамдарды оқшаулау үшін жеткілікті уақыт аралығында, оқшаулау жолында жануы - өнімдерін алуды және температураны төмендетуді, түтіндемеуді қамтамасыз ету керек.

ж) әрбір объектіде адамдарды өз уақытында хабардар ету мен дабылмен қамтамасыз етілуі керек. Демек, объектілердің өрт жарылыс қорғанысы, олардың қандай заттар мен материалдарды қолданылуына байланысты екенін көріп отырмыз.

Әдебиеттер: нег.9 (46); қос.1 (6-11)

Бақылау сұрақтары

1.Қауіпті факторларға анықтамалар беріңіз.

2.Өрттің екінші қайтара факторлары дегеніміз не және осы факторлардың қандай салдарлары болуы мүмкін?

3.Өрттің пайда болу, мүмкіндігі неге байланысты?

4. Өрттің өлшемдері қандай негізгі факторларға байланысты?

5.Өртке қарсы қорғаныс немен қамтамасыз етіледі?

6.Өрт күші қандай факторларға байланысты?

3-дәрістің тақырыбы: Заттар мен материалдарының өрт қауіптілігі.

Материалдар мен заттардың жарылыс өрт қауіптілік қасиеттерін зерттеу, өрт жүйесінен жанғыш ортаны шығаруға бағытталған өрт профилактикасының негізгі шарттарының біреуі болып табылады.

Заттар мен материалдардың агрегаттардың жағдайы бойынша келесілерге бөлінеді: газдар-заттардың + 25⁰С температура мен 101,3 кПА қысымдағы, қаныққан буларының қысымы, 101,3 кПА-дан асып кетеді; сұйықтар да сол сияқты, бірақ қысым 101,3 кПА-дан аз. Сұйықтарға сол сияқты қатты балқытылған заттар жатады (парафин), балқу температурасы мен тамшыға айналуы -50⁰С аз, қатты материалдар мен олардың қоспалары, балқу температурасы мен тамшыға айналуы 50⁰С көп (мысалы, вазелин -54⁰С ), сонымен бірге балқу температурасы жоқ (ағаш, мата және тағы басқа); шаңдар, диспергирленген (аэрозольды) қатты заттар мен материалдар, бөліктерінің өлшемі 850 мкм-нан аз (0,85мм).

Егер өрт адам қатысынсыз жанса, шығынға әкеледі, ал егер адам қатысуымен жанса өрт болмайды, ол шығынға әкелмейді.Барлық жанғыш заттарды (жанатын) жану реакцияларына қатысатын негізгі газауалық қоспаның компененттері болатын, сутегі меноттегі бар.

Терминдер мен анықтамалар

Жану – бұл тұрмыста және өндірістеадамның әртүрлі қажеттігін қамтамасыз ету үшін, бағытталған жарық пен жылу бөлінумен, жанғыш заттардың химиялыө тотығу үдірісінің жылжам жүруі немесе ұйымдастырылған үдіріс. Егер өрт, арнайы ошақтан тыс бақылауынсыз жанса, онда жанудың өзі арнайы ошақта басқарылады (газ плитасы, домна пеші және жылу станциялары).

Жану үш жағдайда болуы мүмкін: жанғыш зат (қатты сұйық және газдар) тотықтырғыштың жеткілікті көлемі (оттегі, хлор, фтор, бром, иод) белгілі температурасымен, тұтану көзінің белгілі қуаты (жалын, ұшқын).

Өрттің негізгі себептері болып: оттың және дәнекерлеу жұмыстарын дұрыс жүргізбеу; отқа назар аудармау; жылыту пештері мен қондырғыларын пайдалану ережесін бұзу, тұрақты электр найзағай разряды, шаңды газды ауалық қоспалар мен булар жарылысы; үйкеліс кезіндегіқызу мен ұшқындану; электр жабдықтары, кабелдік тораптар және электр қондырғыларының ақауы; жанғыш заттардың өздігінен жануы; технологиялық режимді бұзу; аттыру жұмыстары; трактілер.

Жоғарыда аталған себептерді экзогенді өрттерге жатқызуға болады.

Эндогенді өрттердің себептері болып: тотықтыруға қабілетті материалдардың болуы (ұсақталған көмірдің, торфтың, сланцтың, руданың жиналуы); жанған бөліктердің бетіне тотықтырғыш оттегінің жиналуы; өздігінен жану ошағындағы жылудың қайтуы қиындығы; жану фазасына өту үдірісі мен материалдардың орташа және төмен температурада тотығуын жүргізу үшін, жоғарыда ұсынылған үш жағдайды белгілі уақыт аралығында сақтау.

Жанғыш қоспаның қасиетіне байланысты жану – гемогенді болады (грекше homogenes – құрамы бойынша бірдей) және гетерогенді (грекше gter – күрделі). Гемогенді жану кезінде алғашқы заттардың агрегатты жағдайы бірдей, мысалы газдардың жануы. Қатты және сұйық заттардың жануы гетерогенді болады.

Жануды келесі түрлерге бөлуге болады: тұтану, жалындау, өздігінен тұтану, жану және жарылыс. Тұтану жанғыш қоспалардың сығылған газсыз, тұтану көзімен жағу кезіндегі жылдам жану.

Жанғыш қоспа- жанғыш газдар мен булардың ауамен қоспасы.

Тұтану температурасы сұйықтар мен материалдардың жануына потенциалды дайындығымен сипатталынады. Жанғыш сұйықтар өрт қауіпсіздігі дәрежесі бойынша, келесі класстарға бөлінеді: 1- тұтану температурасы 28⁰С –ға дейінгі жеңіл тұтанатын сұйықтар (ЖТС),

(ацетон, бензин, метил спирті); 2- ЖТС, тұтану температурасы 28-45⁰С (лигроин, жеңіл мұнай, керосин); 3- тұтану температурасы 46-120⁰С (матор және трансформатор майы, солярка); 4- тұтану температурасы 120⁰С-дан көп ( мазут, солидол, машина майы, асфальт). 3 және 4 кластар жанғыш сұйықтарға жатады (ЖС).

Тұтану – алаудың пайда болуымен, жағу көзінің әсерімен болатын жану.

Өздігінен тұтану – бұл ашық оттың қатынасынсыз, ішкі қыздырылған жылу көзінің тұтану үдірісі (жану). Оның мысалы ретінде майланып кеткен ескі торфты алуға болады.

Өздігінен жану – сырттағы жылу ағынының қатысынсыз, оттегінің ауамен тотығу нәтижесінде жанғыш материалдың жануы (көмірдің, сланецтың, темір сульфидінің жануы).

Жану – тұтандыру көзінің әсерінен болған жану.

Жарылыс – көп мөлшерде энергия бөлінетін және көбейту есебінде жұмыс жүргізуге қабілетті, сығылған газдар түзілетін, заттардың жылдам жүретін физико- химиялық жарылысы.

Жарылыс мысалына, іштен жанатын двигательдердің жұмысын жатқызуға болады. Жарылыс кезіндегі газдың қоспасының қысымы 1 мПа, А +1500-2000⁰С – ға жетеді.

Заттар мен материалдардың өрт қауіптілігін бағалау кезінде, олардың агрегатты жағдайын ескеру керек. Жану үдірісі газдық ортада жүретін болғандықтан, өрт қауіптілігі көрсеткішінің сапасына, шарттарын ескеру қажет. Өрт қауіптілігінің негізгі көрсеткіштеріне, өздігінен тұтану температурасы мен тұтанудың консентрациялы шегі жатады. Жануға және алауды таратуға қабілетті ауадағы жанғыш газдар мен булардың минимальды консентрациясы, тұтанудың төменгі консентрациялы шегі деп аталады.

Бірнеше газдар мен сұйықтардың төменгі өздігінен тұтану шегі 1- кестеде келтірілген. 1-кесте

Заттар мен материалдардың атаулары	Өздігінен тұтану температурасы˚С	Заттар мен материалдардың атаулары	Өздігінен тұтану температурасы, ˚С
Ацетон	612	Метан	650
Ацетилен	406	Метил спирті	430
Амил спирті	548	Метилацетат	451
Аммиак	620	Нитробензол	482
Бензин	300	Көмір тотығы	644
Бензол	651	Пропан	538
Қағаз	625	Пропил спирті	371
Бутан	429	Күкіртті көміртек	172
Бутил спирті	337	Күкірт	260
Жасанжы жібек	180	Күкіртті сутек	246
Сутегі	350	Скипидар	250
Глицерин	180	Соляр майы	360
Екі этилді спирті	250	Толуол	600
Отын	343	Уксус қышқылы	500
Тас көмір	350	Целлюлоза	150
Керосин	250	Мақта майы	343
Кастор майы	449	Этил спирті	420
Зығыр майы	343	Этилацетат	400
Мазут	465	Этан	540

Төмен бір қатар сұйықтардың тұтану шегі 2- кестеде келтірілген. 2 -кесте

Сұйықтар	Тұтану температурасы, ˚С	Сұйықтар мен газдар	Тұтану температурасы, ˚С
Ацетон	18	Скипидар	32
Амил спирті	48	Керосин	27
Бензол	11	Глицерин	176
Бутил спирті	7	Уксус қышқылы	40
Бензин	36	Этил спирті	11
Метил спирті	7	Метан	118
Соляр майы	116	Толуол	7
Авиабензині	34	Екіхлорэтан	8
Мұнай	21

Ескеру керек, ұшқынның температурасынан жоғары температурағы дейін, жанғыш сұйықтарды қыздырумен байланысты, технологиялық үдірістер- жарылыс қауіпті ұшқын болады. Температурасы жеткілікті болған кезде, ауамен жеті қос сұйықтар ғана жанады, ал сұйықтардың өзі жанбайды, жану жылдамдығы сұйықтардың булану жылдамдығынан жоғары. Сондықтан, сұйықтардың бір қалыпты жануы үшін, ұшқын температурасынан жоғары қыздыру керек, сұйықтың булану жылдамдығы, қоспаның жану жылдамдығын қуып жету үшін. Сұйықтар мен газдардың негізгі жарылыс қауіпті көрсеткіштеріне 3- кестеде келтірілген көлемі бойынша

( ТЖШ_ЗР, ЖЖШ_ЗР), %- төменгі және жоғарғы жарылғыштық шегі жатады.

Газдар мен сұйықтардың жарылғыштық шегі, көлемі бойынша, %

Газ, сұйық	ТЖШзр, %	ЖЖШзр, %	Газ, сұйық	ТЖШзр, %	ЖЖШзр, %
Ацетилен	2,5	80,0	Керосин	1,4	7,5
Аммиак	15,0	28,0	Күкірт сутегі	4,3	45,5
Бензин	0,8	5,1	Көміртегі тотығы	12,5	74,0
Сутегі	4,0	74,0	Этан	3,2	12,45
Метан	5,0	15,0	Этилен	2,75	28,0
Метил спирті	6,72	36,5

Газдар мен сұйықтар ғана жарылмайды, сонымен бірге шаңда жарылады. Ішкі шаңның (аэрозоль) жарылыс қауіптілігі келесідей сипатталады: тұтанудың төменгі консентрациялы шегі (жарылғыштығы) г/м³; өздігінен тұтану температурасы; тұтанудың минимальды энергиясы, тұтану қауіптілігін жою үшін қабылданатын жанбайтын шаңдардың минимальды консентрациясы.

Аэрозольдың жарылғыштығының төменгі шегі тұрақты емес және дисперстілігі мен ылғалдылығына (бөліктерінің өлшемі) байланысты.

Өлшенген шаң, егер ТЖШ _ЗР 60г/м³–нан аспаса, жарылыс қауіпті деп есептелінеді. Әсіресе жарылыс қауіпті, ТЖЖ_ЗР15г/м³- нан аз болмаса.

Төменде ТЖШ _зр–дің бір қатар шаңдары келтірілген г/м³:

• отын шаңы – 25,2;

• торф шаңы – 10,1;

• көмір шаңы – 12,4;

• күкірт (фракция 250 мк) – 23,0;

• қант (фракция 850 мк) – 15,0;

• темір – 100.

Жарылғыштық қасиеттері бар сланецты, колчеданды кен орындарындағы зиянды күкіртті жатқызуға болады.

Әдебиеттер: нег. 1(4-28); қос. 2(174-176).

Бақылау сұрақтары:

1.Жану мен өрт түсінігінде нені жобалауға болады ?

2.Жанудың қандай түрлері бар және олардың анықтамалары ?

3.Тұтанудың жоғарғы және төменгі консентрациялы шегі деп нені айтады ?

4.Газдар, сұйықтар және шаңдардың жарылыс қауіптілігі көрсеткіштеріне не жатады ?

4-дәрістің тақырыбы: Өрт қауіпсіздігі бойынша ғимарат пен үймереттерді категорияға бөлу.

Өндірістің категориялары РНТП 01-94 «Ғимараттарды, үйлерді және үймереттерді жарылыс өрт қауіптілігі мен өрт қауіптілігі бойынша категоияларын анықтау» ғимаратта жарылыс қауіпті қоспа түзуі мүмкін жанғыш заттардың санын есептеп және қасиетіне сәйкес жүргізіледі.

Нормалармен ғимараттың келесі категориялары бекітілген: А (жарылыс өрт қауіпті); Б (жарылыс өрт қауіпті); В₁-В₄ (өрт қауіпті) бұлар суық қалпында жанбайтын материалдарды өңдеу және жанғыш материалдардың бар болуына сәйкес сипатталады. Егер жарылыс қауіпті қоспаның есептік көлемі ғимараттың бос көлемінен 5%-ке асып кетсе, онда ғимарат А және Б категориясына жатады. Егер жарылыс қауіпті қоспаның көлемі 5% -ке тең болса немесе аз болса, онда жарылыс қауіпті деп саналмайды. Г және Д (өрт қауіпті) категориясы.

Жарылыс қауіпті А категориясы – жарылысқа және өртке қабілетті заттарды қабылдаумен байланысты, сумен, ауадағы оттегімен немесе бір – бірімен әрекеті кезіндегі өндіріс. Төменгі тұтану шегі 10 % -ке тең немесе ауа көлемі қатнасы бойынша аз жанғыш газдар; ғимараттың көлемінен 5 % -ке асатын көлемдегі жарылыс қауіпті қоспа түзуі мүмкін, берілген газдар мен сұйықтардың шартымен булардың ұшқынының температурасы 28 ⁰С –қа дейінгі сұйықтар.

Осы категориядағы өндіріске жататындар, мысалы күкірт көміртекті эфирлі, ацетонды өндірістер.

Жарылыс өрт қауіпті Б категориясы – жанғыш газдарды қолданумен байланысты өндіріс, төменгі тұтану шегінің ауа көлеміне қатнасы бойынша 10% -ке көп, буларының ұшқын температурасы 28 ⁰С –дан 61 ⁰С-қа дейінгі сұйықтарды қоса алғанда; ұшқын температурасына дейін және одан жоғары өндіріс жағдайындағы қыздырылған сұйықтар, жанғыш шаңдар мен талшықтар, төменгі тұтану шегі 65г/м³ –ке тең немесе аз, осы газдар, сұйықтар және шаңдар ғимарат көлемінен 5 %-ке асатын көлемдегі жарылыс қауіпті қоспалар түзуі мүмкін.

Осы категорияның өндірісіне мысалы, компрессорлы, ұсақтағыш диірменді жатқызуға болады.

Жарылыс қауіпті В категориясы – булардың ұшқынының температурасы 61 ⁰С –дан жоғары сұйықтарды қабылдаумен байланысты өндірістер; жанғыш сұйықтар мен талшықтарның төменгі тұтану шегінің температурасы 65г/м³- тан көп; сумен, ауадағы оттегінің немесе бір – бірімен арақатнасы кезіндегі жануға қабілетті заттар, қатты жанғыш заттар мен материалдар.

Ондай өндірістерге майлағыш майларды регенерациялау цехтары, будың ұшқын температурасы 120 ⁰С –дан жоғары сұйықтарды айдайтын енгізу станциялары жатады.

Өрт қауіпті Г категориясы – өңдеу үдірісінде сәулелі жылу, ұшқын немесе жалын бөлінумен жүретін, балқытылған немесе қатайған ыстық қалпындағы жанбайтын заттар мен материалдарды қабылдаумен байланысты, өндіріс; қатты, сұйық және агз тәрізді заттарды сығып немесе отын ретінде пайдаланады. Г категориясына котелдік, құймалық және мартендік цехтарын жатқызуға болады.

Өрт қауіпті Д категориясы – жанбайтын заттар мен материалдарды салқын қалпында қоданумен байланысты, өндірістер.

Осы категорияларға көбінесе құрылыстық индустриялы мекемелер жатады.

Өндірістің категориясымен өртке қарсы қорғаныстың техникалық құралдарын жобалау бойынша шараларды анықтайды.

Өндірісті өрт және жарылыс қауіптілігі бойынша категорияға бөлу келесідей кезекпен есептелінеді:

1. Жарылыс қауіпті қоспаның көлемі

(9)

V – сұйығы бар ыдыстың көлемі;

G –жанғыш сұйықтардың жалпы саны;

γ – еріткіштің тығыздығы (г/м³);

С ж.т.ш. – сұйықтың жарылғыштығының төменгі консентрациялы шегі.

Апат кезіндегі аппаратттарын немесе құбыр өткізгіштен, ыдыстан барлық жанғыш сұйықтар ағып кетеді деп саны.

Жанғыш сұйықтардың жалпы саны:

G = G_АП + G_ТР + G_емк - G_K, (10)

мұндағы G_АП, G_ТР, G_емк и G_K – каналдық құймаға жіберілетін ыдыстағы, құбыр өткізгіштегі, аппараттағы сұйықтың сәйкес салмағы (грамм).

Егер жарылыс қауіпті қоспаның көлемі көлемі (9) формула бойынша анықталған, ғимараттың (V_вс ≥ 0,05V_ПОМ) бос көлемнен 5 %-ке көп болса, онда өндріс жарылыс қауіпті категорияларға жатады, (А, Б). Егер (V _вс < 0,05 V _ПОМ) болса, онда өндіріс жарылыс қауіпті емес.

2. Ғимарат көлемінен 5 % көлемде бу ауалық жарылыс қауіпті қоспаның түзу уақыты

,

мұндағы 0,18 –шамалардың өлшемдігі мен қорын ескеретін коэффициент; V_ПОМ – ғимараттың көлемі, м²;

К – жанғыш сұйықтардың температурасын, ғимараттағы ауа температурасын, ауа қозғаласының жылдамдығын ескеретін коэффициенті;

Р_Н –қанныққан будың қысымы , мм рт. ст.;

F – сұйықтың булану бетінің ауданы (м²), жанғыш сұйықтарды буланған кезде қабылданады, 1 м² аудан бетімен 1 л сұйық ағып өтеді (бензин, спирт, керосин):

М –сұйық тың молекулярлы салмағы, г.

Егер жарылыс қауіпті бу ауалық қоспаның түзілу уақыты τ_5%≥ 1сағ, болса, онда өндіріс жарылысқа қауіпті емес (В, Г, Д категориясы), егер τ_5% < 1 сағ, онда өндіріс жарылыс қауіпті (А, Б).

А және Б ғимараттарының категорияларын анықтау ешқандай есептеусіз жүргізіледі.

1.Технологиялық үдірісте қолданылатын заттар мен материалдарының қасиеті мен санына байланысты жеке ғимараттар, үймереттер, үйлер, жарылыс өрт қауіпсіздігінің ешқандай арнайы есептеуінсіз бұрынғы және осы категорияларға жатқызуға болады.

2. А және Б категориялы жарылыс өрт қауіпті ғимараттың көлемі ұшқын температурасынан жоғары қыздырылған жанғыш газдармен тез тұтанатын, жанғыш сұйықтардың айналуымен байланысты технологиялық қондырғылары жатуы мүмкін, ал сонымен бірге сумен, ауадағы оттегімен немесе бір – бірімен әрекеті кезіндегі жарылуға және жануға қабілетті заттардың айналуымен байланысты ғимараттар, олардың саны 100м³ өндірістік ғимараттан 0,2 кг-ға көп болады (сілтілі металлдар , ЖЗ- дан басқа).

3. Ғимараттағы шөгіп қалған шаңның санын, іс- жүзінде анықтау мүмкін болмаса, технологиялық үдірісте жанғыш шаңның бөлінуімен байланысты, ғимараттың категориясын жанғыш шаңның төменгі тұтану шегінің мәні бойынша анықтау керек.

4. Егер ғимаратта тұтанудың төменгі консентрациялы шегі 65 г/м³ –қа тең немесе аз болса шаң түзілсе , онда берілген ғимаратты Б категориясына жатқызу қажет.

5. Ғимараттағы шаңның тұтануының төменгі концентрациялы шегі 65г/м³ немесе аз болып, Б категориясына келесі шарттар орындалса жатпайды:

а) егер ауадағы өлшенген шаңның максимальды мүмкін саны мен ғимараттағы шөгіп қалған шаң тұтану кезінде ғимаратта жарылыстың асқын есептік қысымы 5 кПа –дан асып кететін жарылыс қауіпті шаң ауалық қоспа түзу үшін жеткіліксіз болып, есептеуге негізделген болса;

б) қатты сусымалы материалдарды ( реактивтерді өлшеу, азық- түлік өнімдерін орау және тағы да басқа) ғимаратта қолмен эпизодикалық операция жүргізілсе;

в) ыдыста сусымалы заттарды ғимараттарда сақтау кезінде, егер механикалық тасмаладау мен штабельдеу құралдары қолданбаса.

В ғимаратының категорияларының анықтамалары.

1. Технологиялық үдірістердің жартысынан көбі өндірістік ғимараттардың жарты ауданы қатты жанғыш заттар мен материалдарды қабылдаумен байланысты ғимарат, жанғыш сұйықтардың буының ұшқын температурасы 61°С, жанғыш шаңдардың төменгі концентрациялы тұтану шегі 65 г/м³ көп, ал сонымен бірге сумен ауадағы отттегімен немесе бір - бірімен әрекеттесуі кезіндегі жануға қабілетті заттарды міндетті түрде В категориясына жатқызу керек.

2. В категориясы материалдар мен жанғыш заттардың кішкене мөлшерін салыстымалы өндірістік ғимараттарда қолдану кезіндегі 10 м² өндірістік ғимаратқа келетін жану күші бойынша анықталады.

3. Егер ғимаратта төмендегі аталған заттар мен материалдардың қандай да біреуі ғимаратта қолданылса, онда В категориясында, жану күші келесі шамалардан асып кететін ғимараттарды жатқызу қажет (орташа 10 м³ ғимаратта):

а) ағаш, қағаз үшін 32кг

б) резеңке, каучук үшін 11 кг

в) пластмасса үшін 11 кг

г) жанғыш сұйықтар үшін 13 кг

4. Егер ғимаратта әртүрлі жанғыш материалдар қолданылса , онда В ғимаратының категориясын анықтау, ғимараттың 10 м² учаскесінде жану кезінде болған жылулық кернеуі бойынша жүргізіледі. Егер жылу кернеуі 5·10⁸ Дж шамасынан асып кетсе, онда ғимарат өрт қауіпсіздігі бойынша В категориясына жатады.

Есептеу кезінде формуланы қолданады:

Q_t = ∑η_i Q_H q_i

мұндағы Q_t – ғимараттағы заттардың жану кезінде, пайда болған қосынды жылу кернеуі Дж/10 м³;

η_i – жанбай қалу коэффициенті, қатты жанғыш материалдар үшін 0,95 –ке тең деп, жанғыш сұйықтар үшін – 0,75 деп қабылданады;

Q_H – жанғыш заттардың жануының төменгі жылуы, Дж/кг; олардың шамасы анықтамалар мәліметтерімен немесе экспериментальды жолмен анықталынады;

q_i – 10 м² ғимаратқа келетін, әрбір заттың жану күші, кг.

5. Егер 10 м² ауданда алынған қосынды жылу кернеуі 5·10⁸ Дж аспаса, онда ғимарат өрт қауіпсіздігі бойынша Д категориясына жатады.

6. Жеке жағдайларда заттар мен материалдарды өндірістік және қоймалық ғимараттарға орналастырғанда, жергілікті сипаты белгілі және жанғыш сұйықтардың учаскенің шегінен ары қарай ағуға қарсы шаралар қолданған, жану күші, осы заттармен орын алған ауданда ғана анықталады. Жану күші артқан кезде осы учаскелерді В категориясына жатқызу керек және өрт дабылымен жабдықтау керек.

7. Қоймалық ғимараттарда жанғыш заттар мен материалдарды сақтау кезінде 1м² ғимаратта жану күшінен тәуелсіз, В категориясына жатқызылады.

8. В категориясына жанбайтын материалдар мен заттар (аспаптар, жабдықтар), жанбайтын жұмсақ немесе қатты ыдыста сақталынатын қоймалар мен ғимараттар жатқызылады, ал сонымен бірге орамды аммортизациялық және конверциялық материалдарды қолданумен.

9.Лабораториялық бөлмелер В категориясына жатады, келесідей жағдайларда:

а) лабораторияда аз мөлшерде авария кезінде төгілуі немесе булану жарылыс қысымын 5 кПа көп түзетін ЖТЗ мен ЖЗ жұмыстарын жабық шкафта жүргізу;

б) лабораторияда органикалық заттармен әрекеттесуі кезінде, оларды жағуға қабілетті химреактивтерді қолдану.

10. В категориясына коммуникациялық каналдарды, кабельдік туннельдерді жатқызу және оларға жанғыш оқшаулағыш 12 –ден көп бақылау кабельдері мен күштік астарларын жатқызу қажет.

11. В категориясына трансформаторлы май мен басқа жанғыш толтырғыштардың (трансформаторлар, ауыстырып қосқыштар) бар болуымен электротехникалық жабдықтарды орналастыру үшін, негізделген ғимараттар жатады.

12. 2,3,4,5 пункттерінің талаптарынан 1 және 2 ғимараттағы өрт тұрақтылық дәрежесінде ғана В және Д ғимаратының категорияларын анықтау үшін басқару керек.

Сонымен бірге, өрт жарылыс қаіптілігі мен өрт қауіптілігі бойынша категорияларын анықтау кезінде, келесі ерекшеліктерін ескеру қажет.

Ғимарат А категориясына жатады, егер А категориялы ғимараттың қосынды ауданы барлық ғимараттың ауданынан 5 %- ке артық болса немесе 200 м² көп болса. А категориясына жатпайтын ғимаратқа рұқсат етеді, егер А категориясының ғимаратының қосынды ауданы, ғимараттағы барлық орналасқан қосынды алаңдардан 25 %-ке аспаса ( бірақ, 1000 м²-тан көп емес) және осы ғимараттар автоматты өрт сөндіргіш қондырғыларымен жабдықталса.

Егер бір уақытта екі шарт орындалса, ғимарат Б категориясына жатады:

а) ғимарат А категориясына жатпаса;

б) А және Б категориясының ғимараттарының қосынды ауданы, барлық ғимараттың ауданынан 5 % -ке немесе 200 м² асса.

Б категориясына жатқызбауға рұқсат етіледі, егер А және Б категориялы ғимараттардың қосынды ауданы ондағы барлық ғимараттардың қосынды ауданынан 25 % -ке аспаса (1000 м 2 –тан көп емес) және автоматты өрт сөндіргіш құралдарымен жабдықталса.

Ғимарат В категориясына жатқызылады,егер бір уақытта екі шарт орындалса:

а) ғимарат А және Б категориясына жатпаса;

б) А, Б және В категориялы ғимараттың қосынды ауданы, барлық ғимараттың (10 %, егер, А және Б категориялы ғимарат жоқ болса) қосынды ауданынан 5 % -ке асады .

Ғимаратты В категориясына жатқызуға рұқсат етіледі, егер , А, Б және В категориялы ғимараттың қосынды ауданы, ғимараттағы барлық орналасқан қосынды аудандардан 25 % -ке аспаса (бірақ, 3500 м² көп емес) және осы ғимараттар автоматты өрт сөндіргіштермен жабдықталса.

Ғ имарат Г категориясына жатады, егер бір уақытта екі шарт орындалса:

а) ғимарат А, Б немесе В категориясына жатпайды;

б) А, Б, В және Г категориялы ғимараттың қосынды ауданы, барлық ғимараттың қосынды ауданынан 5 % -ке артады.

Г категориясына ғимаратты жатқызбауға рұқсат етіледі егер А, Б ,В және Г категориялы ғимараттардың қосынды ауданы, осындағы барлық аудандардың қосынды аудандарынан 25% -ке аспаса (бірақ, 5000 м² аспаса) және А, Б, В категориялы ғимараттар өрт сөндіргіш құралдармен жабдықталса.

Ғимарат Д категориясына жатады, егер А, Б, В немесе Г категорияларына жатпаса.

Өрт қауіпті В категориясына технологиялық үдірісте болатын немесе жанғыш материалдар айналатын ғимараттарды жатқызу керек, осыдан өрт қауіпсіздігінің деңгейі өрт күші сияқты критериилерді енгізумен ескеріледі және меншікті уақытша өрт күшінен ( технологияда) тәуелді В категориялы ғимаратты 4 категорияға бөлумен (В1, В2, В3, В4) сәйкес дифференциалды топтамамен бекітіледі. Д категориясына (өртке қауіпсіз) жанығш материалдарды қолданбайтын ғимараттар жатады ( құрылыстық концентрацияның есебінсіз).

Демек, B1, B2 және В3 категориялары өртке қарсы қорғаныс талаптары бойынша, негізделген қазіргі уақытта нақты құрылыстық нормалармен В категориясының ережесіне сәйкес, ол В4 категориялы іс – жүзінде анологиялық Д категориясында бар ( көп емес өрт күшімен).

Ғимараттарды категорияларға бөлудің өзінің концепциясының өзгеруімен (В және Д) және 105 ӨҚН жаңа нормасын енгізуді ескере отырып , қазіргі СНмЕ – ге өзгерістер енгізіп және жасап, сонымен бірге «Өрт жарылыс қауіптілігі мен өрт қауіптілігі бойынша ғимараттар категориясы» 4-бөліміне қосымша жұмыстар жасау. Ресейдің Құрылыс Министрлігі Ресейдің ІІМ МҚӨҚБ мен бірігіп, жобалау кезіндегі ӨҚН ұсынған сұрақтарды қабылдауды қарастырады және өндірістік ғимараттарды, қоймаларды және ауыл шаруашылық ғимараттарын, үйлерін жобалау кезінде құрылыстық нормалар мен ережелерге сәйкес өзгерістер енгізудің алдында, ұсынылған нормалардағы өртке қарсы шараларды белгілеу кезіндегі келесі жағдайлармен басқару керек:

• В1, В2, В3 категориялы ғимаратына В категориясы үшін, бекітілген СНмЕ талаптарын қабылдау керек. Демек В1 категориялы ғимараты үшін оқшаулау жолының нормаланған көрсеткіштері мен осындай ғимараттардың аудандары (егер бұл аудан нормамен бекітілген болса) бойынша өте қатаң талаптар қою керек ( 20 %-ке). В3 категориялы ғимараттар үшін, негізделген жағдайда В категориясының талаптарын салыстыру бойынша осы талаптарды қатаңырақ қабылдауға рұқсат етіледі ( 20 %-ке) ;

• В4 категориялы ғимаратқа, Д категориясы үшін, қазіргі СНмЕ қойған талаптармен қабылдау керек;

- ӨҚН бекіткен өртке қауіпсіз Д категориясына сәйкес ғимараттарда (мұнда технологияда тек жанбайтын заттар мен материалдарды қолданады), олардың ауданы мен оқшаулау жолының көрсеткіштері нормаланбайды;

• B1, B2, В3 категориялы ғимараттардың категориясын анықтау кезінде (ӨҚН 105-95 бөліміне сәйкес) В категориялы ғимараттың қосынды ауданы, ал В4 категориялы ғимараттың – Д категориялы ғимараттың ауданы ескеріледі;

• В категориялы ғимаратта В1 категориялы ғимарат бар болса, оның рұқсат етілген қабаттылығы мен өрт қимасының ауданын 25 %-ке азайту қажет.

ҚР 2.02-05-2002 СНмЕ сәйкес құрылыс материалдары жанбайтын (Ж) және жанатын (ЖН) болып бөлінеді.

Жанғыш материалдары 4 топқа бөлінеді:

• Ж1 (әлсіз жанатын);

• Ж2 (қатты жанатын);

• Ж3 (қалыпты жанатын);

• Ж4 (өте қатты жанатын).

Жанғыштығын және жанғыштығы бойынша құрылыстық материалдардың топтарын МЕСТ 30244 бойынша бекітіледі.

Жанбайтын құрылыстық материалдарының басқа өрт қауіптіліік көрсеткіштері анықталмайды және нормаланбайды.

Жанғыш құрылыстық материалдарның тұтанғыштығы бойынша үш топқа бөлінеді:

• Т1 (қиын тұтаннатын);

• Т2 (өте қатты тұтанатын);

• Т3 (жеңіл тұтанатын).

Құрылыс материалдарының топтарының тұтанғыштығы бойынша МЕСТ 30402 бекітеді.

Жанғыш құрылыс материалдарының беті бойынша жалынның таралуы бойынша төрт топқа бөлінеді:

• ЖТ1 (таралмайтын);

• ЖТ2 (әлсіз таралатын);

• ЖТ3 (тез таралатын);

• ЖТ4 (өте тез таралатын).

Құрылыс материалдарының топтарының таралуы бойынша, төбе мен еденнің қабаттарының беттері үшін, сонымен бірге көлемдік қаптамалар үшін МЕСТ 30444 бойынша бекітеді. Басқа құрылыс материалдарының топтары үшін, беті бойынша анықталмайды және нормаланбайды.

Жанғыш құрылыс материалдары түтіндегіштік қабілеті бойынша үш топқа бөлінеді:

• Т1 (түтіндегіштік қасиеті аз);

• Т2 (түтіндегіштік қасиеті жоғары);

• Т3 (түтіндегіштік қасиеті өте жоғары).

Жанғыш құрылыс материалдары өнімдері жанғандағы улылығы бойынша төрт топқа бөлінеді:

• У1 (қауіптілігі аз);

• У2 (қауіпті);

• У3 (өте қауіпті);

• У4 (төтенше қауіпті).

Өрт тұрақтылығының минимальды шегі мен өртке қарсы шектеудің типтері немесе олардың элементтерін 4 –кесте бойынша қабылдау керек .

4-кесте

Өртке қарсы шектеулер	Өртке қарсы шектеулердің типтері мен олардың элементтері	Өртке қарсы шектеулердің минимальды өрт тұрақтылық шегі немесе олардың элементтері, сағ
Өртке қарсы қабырғалар	1 2	2,5 0,75
Өртке қарсы дуалдар	1 2	0,75 0,25
Өртке қарсы қорғандар	1 2 3	2,5 1 0,75
Өртке қарсы есіктер мен терезелер	1 2 3	1,2 0,6 0,25
Өртке қарсы қақапалар, люктер, клапандар	1 2	1,2 0,6
Тамбурлар-шлюздер тамбурлар-шлюздер элементтері: өртке қарсы қоршаулар өртке қарсы қорғандар өртке қарсы есіктер	1 3 2	0,75 0,75 0,6
Өртке қарсы аймақтар Өртке қарсы аймақтардың элементтері: Аймақтың ішіндегі өртке қарсы қоршаулардың өрт қималарының ғимаратындағы алшақтағы аймақтағы өртке қарсы қабырғалар Бағаналар өртке қарсы қоршаулар қоршау элементтері сыртқы қабырғалар	1 2 2 - 3 - -	- 0,75 0,25 2,5 0,75 0,75 0,75

Құрылыс материалдарының топтарының өнімдерінің жану улылығы бойынша МЕСТ 2.1.044 бойынша бекітеді.

Құрылыстық конструкциялар өрт тұрақтылығы мен өрт қауіптілігі бойынша сипатталады.

Өрт тұрақтылық көрсеткіштеріне өрт тұрақтылық шегі жатады, конструкцияның өрт қауіпсіздік классы сипаттайды.

Құрылыстық конструкциялародың өрт тұрақтылық шегі бір немесе тізбектей бірнеше, берілген конструкция үшін нормаланатын уақыт бойынша (сағатта) шекті қалпының белгілері:

• өзінің қабілеттілігін жоғалту;

• бүтіндігін жоғалту;

• жылу оқшаулағыштың қабылетін жоғалту.

Құрылыстық конструкциялардың өрт тұрақтылық шегі және олардың шартты белгісі МЕСТ 30247 бойынша бекітіледі. Демек терезенің өрт тұрақтылық шегі бүтіндігін жоғалту уақыты бойынша ғана бекітіледі.

Құрылыстық конструкцияларды өрттің таралуына сынау әдісі ҚР 2.02-05-2002 СНмЕ сәйкес орындалуы керек.

Өрт қауіпсіздігі бойынша құрылыстық конструкциялары төрт класқа бөлінеді:

• КО (өртке қауіпсіз);

• К1 (аз қауіпті);

• К2 (қауіпті);

• К3 (өртке қауіпті).

Әдебиеттер: нег. 1 (31-36); қос. 3 (7-10).

Бақылау сұрақтары:

1.Ғимараттарды категорияға бөлу қалай жүргізіледі ?

2.Қандай ғимараттар категориясы бекітілген ?

3.Б мен Д категориясынан А мен Б класстарының ғимараттарының категориясының қандай айырмашылығы бар ?

4.Өрт қауіпсіздігі бойынша құрылыс материалдары қандай топтарға бөлінеді ?

5.Жалын таралуы, түтін түзу қабілеттілігі және өнімдерінің жану улылығы бойынша құрылыс материалдары қандай топтарға бөлінеді ?

5- дәрістің тақырыбы: Өрт қауіпсіздігі бойынша ғимараттар мен үймереттерді топтау.

2.02-05-2002 СНмЕ сәйкес, функционалды бір – бірімен байланысқан ғимарат пен ғимараттың бөлігі – бөлме немесе ғимараттар топтары, функционалды өрт қауіпсіздігі бойынша (Ф) оларды пайдалану әдісіне байланысты класстарға және өрт пайда болған кездегі ондағы адамдардың қандай қауіптілік төніп тұрғандарына, олардың физикалық қалпына, адам ұйықтап жатқан кезіндегі өрттің болу мүмкіндігіне негізгі функционалды контингенттің түріне және оның санына бөлінеді:

Ф1. Адамдардың тұрақты және уақытша (сонымен бірге тәулік бойы) келіп тұруы үшін (ғимарат тәулік бойы қолданылады, ондағы адамдардың жасы ерекшелігі мен дене салмақтары әртүрлі, бұл ғимараттарда дем алатын бөлмелер бар):

Ф1.1 Мектепке дейінгі балалар мекемелері, кәрілер мен мүгедектердің арнайы үйі (квартирасыз) ауруханалар, мектеп интернаттардың дем алатын корпустары және балалар мекемелері;

Ф1.2 Қонақ үйлер, жатаханалар, санаторилер мен жалпы типтегі кемпингтер, мотельдер және пансионаттардың демалу орындары мен ұйықтайтын корпустары;

Ф1.3 Көп квартиралы тұрғын үйлер мен көп функциалы ғимараттар;

Ф1.4 Бір квартиралы, сонымен бірге қоршалған тұрғын үйлер;

Ф2 Көреремендік және мәдени- ағартушылық мекемелері (бұл ғимараттағы негізгі бөмелер келіп –кетушілердің белгілі уақыт кезеңінде жаппай келумен сипатталады):

Ф2.1Театрлар, кинотеатрлар, концерт залдары, клубтар, цирктер, трубиналы спорттық ғимараттар, кітапханалар және жабық ғимараттарда келіп- кетушілер үшін, аялдау орындарының есептелген санымен басқада мекемелер;

Ф2.2 Музейлер, көрмелер, би залдары және жабық ғимараттағы басқада ұқсас мекемелер;

Ф2.3 Ашық жердегі, Ф2.1 көрсетілген мекемелер;

Ф2.4 Ашық жердегі, Ф2.2 көрсетілегн мекемелер;

Ф3 Халыққа қызмет ететін мекемелер (осы мекемелердің ғимараттарында қызмет етушілерден гөрі келіп – кетушілердің саны көп):

Ф 3.1 Сауда – саттық мекемелері;

Ф 3.2 Жалпы азықтандыру мекемелері;

Ф 3.3 Вокзалдар;

Ф 3.4 Поликлиникалар мен амбулаториялар;

Ф 3.5 Тұрмыстық және коммуналды қызмет ету мекемелерінің келіп – кетушілері үшін, ғимараттар ( почта, жинақ кассасы, көліктік агентствалар, заң қызметкерлерінің консультациясы, нотариалдық контор, кір жуатын, тігетін және аяқ киім және киім жөндейтін ательелер, химиялық тазалау орындары, шаштараз және басқа ұқсас, сонымен бірге ритуалды және мәдени мекемелері) келіп кетушілер үшін аялдау орының саны есептелмеген;

Ф 3.6 Трибунасыз көрермендер үшін, дене сауықтыру кешендері және спорттық – жаттықтыру мекемелері , тұрмыстық бөлмеле, моншалар;

Ф 4 Оқытушылар орындары, ғылыми және жобалау ұйымдары, басқару мекемелері (осы ғимараттар, тәулік аралығында бірнеше уақыт қолданылады, ондағы жергілікті жағдайға үйренген, тұрақты әртүрлі жастағы және салмақтары әртүрлі адамдар контигенттері):

Ф 4.1 Мектептер, мектептен тыс оқыту мекемелері, орта арнайы мекемелері, кәсіби – техникалық училищелері;

Ф 4.2 Жоғарғы оқу орны, білімін көтеру мекемелері;

Ф 4.3 Басқару органдық мекемелері, жобалы конструкциялық ұйымдар, ақпараттық және редакциялы басып шығару ұйымдары, ғылыми зерттеу ұйымдары, банктер, конторлар, офистер;

Ф 4.4 Өрт депосы;

Ф 5 Өндірістік және қоймалық ғимараттар, үймереттер, өндірістік және лабораториялық бөлмелер (осы кластың ғимараттарындағы жұмысшылардың контингенттері тұрақты, сонымен бірге тәулік бойы):

Ф 5.1Өндірістік ғимараттар мен үймереттер, өндірістік және лабораториялық бөлмелер, шеберханалар;

Ф 5.2 Қоймалық ғимаратар мен үйлер, техникалық қызмет көрсету мен жөндеусіз автомобильдер үшін, тұрақтар, кітап сақтайтын орындар, архивтер, қоймалық ғимараттар;

Ф 5.3 Ауылшаруашылық ғимараттары.

Өндірістік және қоймалық ғимараттар өрт жарылыс және өрт қауіптілігі бойынша (ғимараттар, ондағы заттар мен материалдардың қасиетіне байланысты) РНТП 01- ға сәйкес технологиялық үдірістердің ерекшелігіне байланысты өндірістер категорияларға бөлінеді.

Өндірістік және қоймалық ғимараттар, сонымен бірге лабораториялар мен шеберханалар Ф1, Ф2, Ф3 және Ф4 класстарының ғимараттары Ф5 класына жатады.

Адамдарды оқшаулауға арналған баспалдақтар және баспалдақты торлар келесі типті баспалдақтарға бөлінеді:

• 1-ші ішкі, баспалдақты торда орналасқан;

• 2-ші ішкі ашық;

• 3-ші сыртқы ашық;

қарапайым баспалдақты торлар типтері:

• Б1 - әрбір қабатта, сыртқы қабырғасында ашық алаңды немесе әйнектелген;

• Б2 – қаптамадағы ашық алаңдар немесе әйнек арқылы табиғи жарықтандыру;

Түтіндемейтін баспалдақты торлар типтері:

• Т1 – қабаттан ауалық сыртқы аймақ арқылы өткел бойынша баспалдақты торға кірумен, мұнда ауалық аймақ арқылы өткелдің түтіндемеуін қамтамасыз ету керек;

• Т2 - өрт кезіндегі баспалдақты торға ауа тіреуімен;

• ТЗ –қабатқа тамбур – шлюз арқылы баспалдақты торға ауа тіреуімен кірумен (өрт кезінде немесе тұрақты).

Өрт сөндіру мен құтқару жұмыстары үшін, сыртқы өрт баспалдақтарының типтері қарастырылады:

Ө1 – тік болаттың ені 0,7м, 2,5м, биіктіктен басталатын алаңмен төбеге шығу. 10м биіктен баспалдақ 0,35м –ге айналған радиусымен, әрбір 0,7м-де доға және орталығы болу керек және баспалдақтан 0,45м –ге орталықпен қарасты. Төбеге шығатын алаңда 0,6м –ден аз емес биіктегі болу керек;

Ө2 – адымдық болат еңісті 6:1-ден көп емес, ені 0,7м, деңгейінен 2,5м биіктікпен басталатын, алаңның әрбір 8 ұстағыш тұтқалары бар. 10 –ден 20м-ге дейінгі биіктікке көтерілу үшін және құлау орнында төбенің төбенің биіктігі жоғары болса 1-ден 20м-ге дейін Ө2 типті өрттік баспалдақтарын , 20 м биіктікке көтерілу үшін және құлау орнында биіктігі жоғары болса Ө2 типті өрттік баспалдақтарын қолдану керек.

Ғимарат, ал сонымен бірге ғимараттың бөлігі, өртке қарсы қабырғалармен бөлінген - өрт қималары өрт тұрақтылық дәрежесі, конструктивті және функционалды өрт қауіптілігі класы бойынша бөлінеді. Өрт жарылыс және өрт қауіпсіздігі бойынша РНТП – 01 «Ғимараттың, бөлменің және үймереттің жарылыс өрт қауіпсіздігі категориясын анықтауға» сәйкес болады.

Өрт қималарын бөлу үшін өртке қарсы 1-ші және 2- ші типті өртке қарсы қабырғалар қолданылады.

Ғимараттың өрт тұрақтылық дәрежесі, оның құрылыстық конструкциясы мен осы конструкциялар бойынша өрттің максималды таралу шегімен анықталады.

Ғимарат пен оның бөлігінің функционалды өрт қауіптілік класы (Ф) оның белгісімен және олардағы орналасқан технологиялық үдірістердің ерекшеліктерімен анықталады.

Өндірістік және қоймалық II дәрежелі өрт тұрақтылықты ғимаратта бағаналарды қолдануға рұқсат етіледі, өрт тұрақтылық шегі 0,75 сағат.

Ғимаратта барлық өрт тұрақтылық дәрежесінде нормаланған өрт тұрақтылық шегі мен өртті тарату шегімен, жұмыс орындарын бөлу үшін, ғимарат шегінде қоршаулар қолдануға рұқсат етіледі, әйнектелген немесе 1,2 м –ден көп биіктіктегі торлар, жинақталып – бөлшектенетін және қозғалмалы болады.

Ғимараттың өрт тұрақтылық дәрежесі, құрылыстық конструкциялардың минимальды өрт тұрақтылық шегі мен 5 –кестеге сәйкес, осы конструкциялар бойынша өрттің минимальды толтырудың өрт тұрақтылық шегі нормаланбайды, арнайы жағдайларда ерекшелігімен өртке қарсы қоршауларда тесіктерді толтыру ерекшеліктеріне байланысты (есіктер, дуалдар, терзе және люктер, сонымен бірге фонарлар, сонымен қатар зенитті және басқа қаптамалардың жарық өткізетін учаскелері).

Конструкцияның минимальды қажетті өрт тұрақтылық шегі 0,25сағат деп берілген жағдайда оның нақты өрт тұрақтылық шегінен тәуелсіз қорғалмаған болат конструкцияларын қолдануға рұқсат етілді.

5-кесте

Ғимараттың өрт тұрақтылық дәрежесі	Құрылыстық конструкциялардың минимальды өрт тұрақтылық шегі, сағат (сызықтың үстінде) және сол бойынша өрттің максимальды таралу шегі, см (сызықтың астында)
	қабырғалар				бағаналар	Баспал дақты алаң, қиғаш баспал дақтар, аралық адым дық баспалдақты торлар	Плита лар, төсеуіш тер(сонымен бірге жылыт қышпен) және басқа қорша ғыш тасушы конструкциялар	Қаптамалардың элементі
	Таси тын баспалдақты тор	өзі таситын	Сырттан таситын (сонымен бірге қалқа панель дерден)	Сырттан таситын (қалқаншалар)				Плиталар төсегіштер(сонымен бірге жылытқышпен өткелдер)	Бөре нелер, Ферма лар, аркалар, рамалар
1	2,5 0	1,25 0	0,5 0	0,5 0	2,5 0	1 0	1 0	0,5 0	0,5 0
II	2 0	1 0	0,25 0	0,25 0	2 0	1 0	0,75 0	0,25 0	0,25 0
III	2 0	1 0	0,25. 0,5 0 ‘ 40	0,25 40	2 0	1 0	0,75 0,25	н. н. н. н.	н. н. н. н.
IIIa	1 0	0,5 0	0,25 40	0,25 40	0,25 0	1 0	0,25 0	0,25 25	0,25 0
IIIб	1 40	0,5 40	0,25. 0,5 0 ‘ 40	0,25 40	1 40	0,75 0	0,75 0,25	0,25 . 0 ‘ 0,5 25(40)	0,75 25(40)
IV	0,5 40	0,25 40	0,25 40	0,25 40	0,25 40	0,25 25	0,25 25	н. н. н. н.	н. н. н. н.
IVa	0,25 40	0,25 40	0,25 н. н.	0,25 40	0,25 0	0,25 0	0,25 0	0,25 н. н.	0,25 0
V	Нормаланбайды
Ескерту. 1. Жақшада тік және көлбеу конструкциялы учаскелер үшін өрттің таралуыкелтірілген. 2. «н.н.» қысқартылуы, нормаланбайды деген көрсеткішті білдіреді.

I және II ғимараттарда өрт тұрақтылық дәрежесінде, өрт тұрақтылық шегі 1 және 0,5 сағатқа сәйкес, жанбайтын материалдармен, каркаспен, гипсокартонды беттерден жасалған қоршауларды қабылдауға рұқсат етілген. Сонымен бірге жалпы коридорларда, баспалдақты торларда, вестюбильдердегі, холлдардағы және фойелердегі гипсокартонды беттерді жанғыш бояулармен бояуға рұқсат етілмейді.

Өрттік крандарды орнатуға арналған шкафтардың есіктерін жанғыш материалдардан жасауға рұқсат етіледі.

Барлық ғимараттарда өрт тұрақтылық дәрежесіне сай төбесін, шатырын және төбедегі көз шатырларын (сонымен бірге қаптамаларды) еденді, есікті, дуалды, терезе мен фонардың бекітпелерін, сонымен бірге қабырға мен төбенің өңдеулерін, олардың бойымен өрттің таралу шегінен тәуелсіз жанғыш материалдардан жасауға рұқсат етіледі. Сонымен қатар шатыр мен төбедегі көз шатырларының қаптамаларын (V дәрежелі өрт тұрақтылық ғимараттан басқа) өрт қорғанысты өңдеуден өткізу керек.

Өрт қорғанысты өңдеудің сапасы, өрттен қорғайтын отын салмағын жоғалтқан кезде, сынақ кезінде 25 %-тен аспауы керек.

Ғимараттар (V дәрежелі өрт тұрақтылық ғимараттарды қоспағанда) шатыры мен көз шатырларын орнату кезінде, төбесін жанғыш материалдардан жасауға рұқсат етілмейді.

Жанғыш сұйықтарды сақтайтын немесе қолданылатын, өндіретін ғимараттарда, еденін жанбайтын материалдардан жасау керек.

Барлық өрт тұрақты ғимараттарда V-ден басқа, жанғыш қаптамалармен қаптауға және қабырғаны және төбені қабыршықты жанғыш материалдармен клейлеуге және жалпы коридорларларда, баспалдақты торларда, вестьюбильдерде, холлдарда, фойелерде рұқсат етілмейді, сонымен бірге вестьюбильдерде, баспалдақты торларда және лифтілік холлдарда еденін жанғыш материалдардан жасау керек.

I – III дәрежелі өрт тұрақты ғимараттарда сыртқы қабырғаларының ішкі бетінің қаптамасын, жанғыш материалдардан жасауға рұқсат етілмейді. Жанғыш материалдарды (Г1 тобы) аспалы желдеткіш фасадтары үшін, құрылыс жұмысы мен бақылау органдары комитетімен сәйкес қолдануға рұқсат етіледі.

Өрт қауіпсіздігі конструкциясы бойынша ғимараттар мен өрт бөліктері 6- кестеге сәйкес класстарға бөлінеді.

Өрт қауіпсіздігі конструкциясында тесіктерді толтырудың өрт қауіптілігі ( есік, дуал, терезе және люктер) нормаланбайды, арнайы айтылған жағдайлардан басқа.

6-кесте

Ғимараттың конструктив ті өрт қауіпсіздігі классы	Құрылыс конструкциясының өрт қауіпсіздігі классы, төмен емес
	Тасушы стерженді элементтер ( бағаналар, ригельдер, фермалар және тағы басқа)	Ішкі жағымен сыртқы қабырғалары	Қабырғалар, қоршаулар, қорғандар және шатырсыз қаптамалар	Баспалдақты тордың қабырғасы және өртке қарсы қоршаулар	Адымдар және баспалдақты тордағы, баспалдақтың ауданы
СО С1 С2 С3	К0 К1 К3	К0 К2 К3	К0 К1 К2	К0 К0 К1 К1	К0 К0 К1 К3
	Нормаланбайды

Өртке қарсы қабырғалармен бөлінген ғимарат, сонымен бірге ғимараттың бөлігі- өрт бөліктері (келесі ғимараттар)- өрт тұрақтылық дәрежесі бойынша конструктивті және функционалды өрт қауіпсіздігі класстары бойынша бөлінеді. Өрт қималарын бөлу үшін, 1- ші типті өртке қарсы қабырғалар қолданылады.

Ғимараттың өрт тұрақтылық дәрежесі, оның құрылыстық конструкциясының өрт тұрақтылығымен анықталады.

Ғимарат пен өрт бөліктері 7- кестеге сәйкес, өрт тұрақтылық дәрежесі бойынша бөлінеді.

Ғимараттың тасушы элементтеріне, өрт кезіндегі, оның жалпы тұрақтылығы мен геометриялық өзгермейтіндігін қаматамасыз ететін конструкциялар, тасушы қабырғалары, рамалары, бағаналары, бөренелері, ригельдері, фермалары, аркалары, байланыстары, қаттылық диафрагмалары жатады.

Тесіктерді толтырудың (есік, дуал, терезе және люктер) өрт тұрақтылық шегі нормаланбайды, арнайы жағдайлар мен өртке қарсы қорғандарда тесіктерді толтыруды қоспағанда.

7-кесте

Ғимараттың өрт тұрақтылық дәрежесі	Құрылыстық коконструкциялардың өрт тұрақтылық шегі, аз емес
	Ғимараттың бар элементтері	Сыртқы тасымайтын қабырғалары	Қабаттар арасындағы қоршаулар (сонымен бірге шатырдың асты мен жер төленің үстінде Шатырдың асты және жер төленің үстінде Бірге шатырдың шатырдың шашатырдың асты және жер төленің	Шатырсыз элементтері		Баспалдақты торлар
				Төсегіштер (сонымен бірге жылытқышпен)	Фермалар, бөренелер, өткелдер	Ішкі қабырғалар	Адымдар және баспалдақ аудандары
I	R120	Е3О	REI60	RE30	R30	REI120	R60
II	R90	Е15	REI45	RE15	R15	REI90	R60
III	R45	Е15	REI45	RE15	R15	REI60	R45
IV	R15	Е15	REI15	RE15	R15	REI45	R15
V	Нормаланбайды

Конструкцияның минималды қажетті өрт тұрақтылық шегі R 15 деп ұсынылған жағдайда (RE 15, REI 15), олардың нақты өрт тұрақтылық шегінен тәуелсіз қорғалмаған болат конструкцияларын қолдануға рұқсат етіледі, ғимараттың тасушы элементтерінің өрт тұрақтылық шегі сынақтың нәтижесінде R 8 аз болған жағдайдан басқа.

Әдебиеттер: нег.1 (31-36); .қос. 3 (7-21);

Бақылау сұрақтары:

1. Баспалдақтар қандай типтерге бөлінеді (оқшаулағыш, баспалдақты торда және тағы басқа)?

2.Сыртқы өрт баспалдақтарының өлшемдері қандай?

3.Ғимарат пен өрт қималары конструктивті өрт қауіпсіздігі бойынша қандай класстарға бөлінеді?

4.Ғимарат пен ғимараттың бөлігінің функциональды өрт қауіпсіздігі бойынша класстарын атап беріңіздер.

5.Өрт тұрақтылық өткелдерінің шегі нормалана ма (есік, дуал,терезе және басқа.)?

6.ЖОО мен мектептер қандай фукциональды классқа жатады?

6 –дәрістің тақырыбы: Ғимараттар мен үймереттің өрт тұрақтылығын арттыру.

Ғимаратты әрлеу үшін кең қолданылатын: ағаш, клейленген ағаш конструкциялары, ағаш ұнтақтары мен ағаш талшықты плиталар полимерлі және басқа да материалдар. Осы материалдардың басты жетіспеушілігі – олардың жоғары өрт қауіптілігі. 280-300 ⁰С температурада ағаш тұтанып қарқынды жана бастайды. Ұзақ уақыт қыздыру кезінде 130⁰С –да тұтануы мүмкін. Тұтанудың төменгі температурасы, ағаш конструкцияларының алыстағы жануы мүмкін екендігін көрсетеді. Ағаш конструкцияларды қолданған ғимараттардағы өрт күші 150 кг/м²және одан да көпке жетуі мүмкін және өрт сөндіруді қиындатады. Осында ағаш конструкциясы бойынша өрттің таралу жылдамдығы 0, 8 м/мин асып кетуі мүмкін.

Өрт конструкцияларында өрт қауіптілігін төмендету мақсатында олар өртке қарсы өңдеу мен терең сіңдіру керек.

Өрт қорғанысты сіңдіру құрамдары. Сіңдіру әдісімен өрт қорғанысы, ол материалға антипирена деп аталатын арнайы химиялық заттарды енгізу. Оларға жататындары диамонды фосфат, аммоний сульфаты, бура, бор қышқылы.

Ағашты сіңдіргеннен кейін, жанғыш газдардың жануы кезінде және қиын жанатын көшірудің көптеп түсуі кезінде аз бөлінудің есебінде оттың жоғарғы кедергісінде төзу қабілетілігіне ие болады.

Антипирендердің қорғаныстық қасиетінің әректінің ұзақтылығы сіңіру сапасына, сонымен бірге өңделген конструкцияның жағдайына байланысты. Антипирендердің қорғаныстық қасиетіне жағымсыз әсерлер көрсететін, ауалық ортаның ылғалдылығының тербелісі; егер өңделген ағаш ылғалды ортада болса, онда сіңдірілген құрамы (тұздар) материалдың ішінде ылғалмен ортадағы ағашты табу кезінде сіңдірілген ұздың біраз бөлігін қоса ағаштың сыртқы қабатына жақын орналасады. Бірнеше ұқсас циклдерден кейін қорғаныстың сіңдірме өзінің өрт қорғаныстық қасиетін төмендетеді. Өрт қорғаныстың сіңдірме құрамдарды қолданған кезде, ағаштың тез жалындауы мен тұтануына жол бермейді, ал сонымен бірге қорғаныстық конструкция бойынша өрттің таралу жылдамдығын азайтады.

Антипиренелар улы булар мен газдарды шаңды шығармауы керек, ол ағаштың қаттылығын төмендетеді, оның ылғал тартқыштығы мен электр өткізгіштігін арттырады, металлдың бөлігін тоттандырады, сіңдіру, кептіру, престеу кезінде ағаш пен одан жасалған өнімдер температуралық әсерге тұрақты болу керек.

Өрт қорғанысты сіңдіру құрамдары ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 75 %-тен көп, ғимараттарда пайдаланатын, ағашпен жасалған құрылыстық элементтерді өңдеу үшін қолданылады.

Антипиреналармен ағашты қорғаудың белгілі үш әдісі бар:

1. м3 ағашқа 66 кг –нан з емес өлшенетін құрғақ тұз бен қысымда өрт қорғанысты ерітіндіні сіңіру. Сондай әдіспен сіңдірілген әртүрлі ағаш конструкцияларының бөліктері қиын жанатын болады. Осындай әдістермен гараждардың конструкциялары, электростанциялары, ангарлар және жалпы ғимараттарды сіңдіреді.

2. 1 м³ ағашқа 50 кг –нан аз емес өлшенетін құрғақ тұзбен, ыстық суық ванна әдісімен өрт қорғанысты тұз ерітіндісімен сіңіру, оны өрт қорғанысты атмосфераға тұрақты бояумен бояйды. Сондай әдіспен өңделген конструкция да қиын жанатын болып табылады.

3. 1 м² ағаштың өңделген бетіне 100 г-нан аз емес құрғақ тұздың шығынымен үстіңгі өрт қорғанысты сіңдіру. Көрсетілген қорғанысқа дайын ағаш конструкциялары жатады: шатыр, фермалар, аркалар, өткелдер және өндірістік, жалпы, тұрғын үйлерде қолданылатын басқада конструкциялар. Сіңдірілген ағаш, жылуы аз жағу көздерінің (шырпы алауынан, темекі қалдығынан, қысқаша тұйықталу ұшқынынан және электр дәнекерлеуден) әсерінен жанбайды.

Қысымда ағашты сіңдіру. Ағашты қысыммен терең сіңдіру, бұл жетілдірілген және тиімді қорғаныс әдісі болады.

Қазіргі уақытта ағашты кептірумен қысымда антипирендердің тұздарының сулы ерітіндісін толық жұтқызу жолымен сіңдірілген кейін жүргізіледі. Өңдеуге келіп түскен ағаштың партиясының ылғалдылығы мен сапасы міндетті түрде бақыланады. Ағаштың ылғалдылығы 15 %-тен аспауы керек.

Барлық өндірістік учаскелер мен бөлімдер, ішкі полиматериалдар қоймсынан басқа, сонымен бірге тұрмыстық ғимараттар, бір ғимараттарда орналасады. Полиматериалдарды антисептикалық сіңдіру үшін технологиялық кешендерде бұрынғы аппаратуралар қолданылады.

Сіңдірудің режимін сіңдіретін түрлерінің өлшемдері мен жынысына байланысты бекітіледі. Мұнда 1 м³ ағашқа сіңдірілген антипирена тұздарының көлемі 66 кг –нан аз болмауы керек.

Жеңіл жұтатын ағаш түрлеріне ольха, қайың, бук, осина.

Қылқан жапырақтылардың ішінде шел қабықты қарағай. Қиын сіңдіретін ағаш түрлеріне қарағайдың ядролы бөлігі, кедр, бал қрағай, емен,, шетен және басқалары. әртүрлі ағаштарда жеке- жеке сіңдіру керек.

Контейнерлерде 2,5 м –ден көп және ені 80 мм-ден көп әртүрлі ағаштарда астарлар төсеп барып салу керек.

Сіңдіруге арналған ағаш, тиегеннен кейін, оның сіңдіру цилиндрі өлшенеді. Барлық тиелген бөлшектердің партиясы сіңдірілгенге дейін және кейін, өлшеу мүмкіндігі жоғалады, сіңдіруге дейін барлық партияның ылғалдылығын анықтайтын, сіңдірілген партиядан 10-15 бақылау бөлшектерін өлшеуге және таңға жіберіледі; сіңдірілгеннен кейін кейін, олардан үлгілер қиып алады, соңғы өрттік сынақтан өткізу үшін. Бақыланатын бөлшектер міндетті түрде белгіленеді.

Вагонеткаға қойылған қосымша дайындалған полиматериалдар сіңдіргіш цилиндрге тиеледі, герметизациядан кейін вакуум сорғышты қосады және цилиндрде 600-650 мм рт.ст кесуді бастайды. Вакуумның әсерімен ауаны сорады, ол сіңіргіш ерітіндінің ағашқа енуін қамтамасыз етеді. Тез сіңіретін ағаш түрлері үшін вакуумды 30 минут аралығында ұстап тұрады, ал қиын сіңірітілетіндер үшін , 1 сағат.

Ауаны айдағаннан кейін, шығын багінен цилиндр антипирин ерітіндісімен түгелдей толтырылады, біруақытта цилиндрдегі қысымды атмосфералық қысымға дейін тегістейді, содан кейін айдағыш насоспен 1 сағат ішінде оны 12 атм дейін жеткізеді.

Ағашқа ерітінді енгеннен кейін, цилиндрде қысым біртіндеп түседі.

Осы жағдайда айдағыш насоспен, қысым 12 атм-ға дейін қайтадан көтеріледі және цилиндрдегі қысым тұрақты болғанша, тепе-тең жағдай болғанға дейін сол қалпын ұстап тұрады.

Сіңдіру үдірісінде ерітіндінің температурасын 60-70 ⁰С деңгейіне дейін ұстап тұрады. Қысыммен әртүрлі ағаштарды сіңдірудің технологиялық режимі мен сіңдірудің технологиялық режимінің ұқсас операциялық картасы 8 және 9-шы кестеде ұсынылған.

Цилиндрде ағашты ұстап тұру аяқталғаннан кейін, қысым атмосфералыққа дейін төмендейді, содан кейін ағашты цилиндерде ерітінді ағуы үшін 15-20 минуттай қалдырады.

Ағаш түріне байланысты өңдеудің технологиялық режимі 8 – кесте

Ағаш	Үдірістің ұзақтығы, сағат	Қысым, атм
Ольха, бук, қайың, осина	2-6	8-10
Қарғай , кедр	8-12	10-12
Шетен	10-12	12-15
Емен	15-20	75-16

Ерітінді ағып болғаннан кейін, сіңдіру аяқталды деп саналады, цилиндр ашылады, ағаш тиеліп, 70 ⁰С көп емес температурадағы жүргізілетін кептірулерге бағытталады.

Құрғақ тұздардың салмағы 66 кг/м³-тен аз болмауы керек, ол тұздың ерітіндісін 400 кг/м³ жуық жұтуды қамтамасыз етеді.

Құрғақ тұздардың есептеу келесі формуламен жүргізіледі:

А= КС/100 (кг/м³),

Мұндағы А –құрғақ тұздар саныкг/м: ағаштар;

К –сіңдіру ерітіндісімен жұтылған ағаштың саны, кг/м³;

С- сіңдіру ерітіндісіндегі антипиренаның концентрациясы, салмақта. %.

Қысымды сіңдірудің технологиялық режимі 9 –кесте

Операция

Операцияның ұзақтылығы

Автоклавтың қақпағын ашу: Кесілген материалдармен арбаны тиеу ждәне түсіру, автоклавтың қақпағын жабу…………….. Вакуумды құру, 600 мм рт. cm……………….. Ұстап тұру « 600 »………………………. Цилиндрді антипирен ерітіндісімен толтыру..…. Гидравликалық қысымға жету, 12 кГ/см2 Қысымды ұстап тұру, 12 кГ/см ………………….. Қысымды атмосфераға дейін төмендету………… Сіңдіру цилиндрінен ерітіндіні алу…..................... Кесілген материалдарды цилиндрде ерітінді ағу үшін ұстап тұру ………………………………… Цилиндрлік ыдыстың үстіне антипиренді түсіру...

3 30 7 5 30 20 60 600 20 10 20 5

Сіңдірілген ағаштардың өрт қорғаныстығы МЕСТ –ке сәйкес күйдіру арқылы, өрттік сынақ жүргізіліп бақыланады. Сынақтың нәтижесі сіңдірілген ағаштың партиясына сәйкес құжатқа негізіледі.

Өрт қорғанысты ағашты жабық құрғақ ғимараттарда сақтау керек, ал тасмалдау кезінде атмосфералық жауын шашын әсерінен қорғау керек.

Ағаштарды ыстық – суық ваннада сіңдіру. «Ыстық суық ванна бойынша ағашты антипиреналармен сіңдіру» 3 –суретте келтірілген екі ваннада жүргізіледі.

Pиc.3. Ағашты ыстық –суық ванна әдісімен, өрт қорғанысты сіңдіру үшін, ваннаның схемасы

Бұл әдіс технологиялық жағынан қиын емес, тиімді және жұмыс күшіне көп шығынды талап етпейді.

Ыстық антипиренаның ерітіндісіндегі ағаштағы тесіктерді (ауаға) мен су булары ауаға кетеді. Ағашты тесіктерде суыту кезінде сұйылады, ол оған көп мөлшердегі ерітіндіні енгізуге мүмкіндік береді.

Сіңдіру кезінде ағашты ыстық ерітіндісімен суық ваннаға салады: кейбір жағдайларда, ағашы бар ыстық ваннаның температурасын, қоршаған орта температурасына дейін өзгертеді.

Антипирен ерітіндісі құрамына диаммоний фосфаты және 30:70 қатнастағы аммоний сульфаты кіреді.

Ұсынылған ерітіндіде 1,5 % фторлы натрий бар. Дайын ерітіндінің меншікті салмағы 1,18 20 ⁰С температурада.

Ваннада сіңдіру келесідей кезекпен орындалады. Сіңдірілетін ағаш бөлшектер, пакеттерге, жеке қатармен астарларға қойылады (астарлардың қалыңдығы10-16 мм, сіңдірілетін материалдың ұзындығы 1,5 м болғанда), материалдың ұзындығы аз болса, арнайы жәшіктер мен контейнерлерге салады.

Ағаштың ылғалдылығы бірдей және біртекті болуы керек. Әртүрлі қалыңдықтағы детальдарды ағаш күлімен немесе қабығының қалдықтарымен тиеуге рұқсат етілмейді. Бөлшектер салынған контейнерлер мен пакеттер биіктігі 1/3 –тен көп емес, температурасы 90 ⁰С ыстық антипирен ерітіндісімен толтырылған ваннаға түсіріледі, содан кейін ағаштарды ерітінді жауып тұру үшін 10-15 см – ден аз емес қалқуға қарсы қондырғылармен бекітіледі.

Ваннадағы ерітіндінің температурасы булық жылан түтік көмегімен ұсталылып тұрады. Антипиренаның концентрациясы мен температурасы 2-3 рет бақыланады.

Сіңдірілетін материалдар 24 сағатқа ваннаға түсіріледі, содан кейін тура солндай уақытта, дәл сондай құрамдағы антипиренамен концентарция суық ваннаға салынады, ерітіндінің температурасы 18 ⁰С.

Бөлшектерді ұстап тұру уақытын контейнермен пакеттен түсіргеннен кейін ваннада антипирен ерітіндісінің берілген температурасын бекіткеннен бастап санайды. Ваннадағы жұмысшы ерітіндіні қыздыру уақыты, берілген температураға дейін ескерілмейді. Ванннаны бөгде қоспалардан және тұнбалардан тазалайды (опилка, қабық, жоңқа) және ыстық сумен жуады. Әртүрлі құрамды антипирен ерітінділерін ауыстыру кезінде ваннаны шайқау қажет.

Кесілген материалдардың сіңдірілген партиясы журналда тіркеледі, мұнда ерітіндінің нақты тығыздығы, оның температурасы мен сіңдіру ұзақтығы жазылады.

Сіңдірілген өнімдерден құрылысқа қолданардың алдында, жанғыштық тобын анықтауға, оларды сынау үшін үлгілер алу қажет, содан кейін сіңдірілген материалдар партиясы белгіленеді. Бұл әдістің жетіспеушілігі сол, қосымша өңдеудің қажеттігі, себебі ағаштың қажетті бетін өңдеу үшін өртке қарсы бояуларды, мысалы ПХВО –ны қолдану керек.

Ағаштың үстіңгі бетімен сіңдіру. Үстіңгі бетімен аралас әсердегі сіңдірме алу үшін (өрт қорғанысты және шіруге қарсы) әрбір 97 кг- ға дайын өнімге 3 кг фторлы натраны қосады.

60 ⁰С-ға дейінгі қыздырылған дайындалған ерітіндіні ағаш конструкцияларға бояғыш пультпен немесе 12 сағаттан аз емес уақытта екі реттік аралық кептірмесімен бояу жаққышпен енгізеді.

Өңделген конструкцияға байланысты сіңдірілген құрамның шығыны 600 до 900 г/м²-шегінде болуы керек. Конструкцияны сіңдіргеннен кейін, механикалық өңдеуге жіберуге, қозғауға болмайды, ол өртке қарсы қабатын алып тастайды. Егер, өңделген конструкцияны сіңдіргіш ерітіндімен қайтадан өңдеу керек.

Сіңдірудің сапасы өрттен қорғалған ағаштардың жеке орындарында үстіңгі қабатынан қабығын (1мм- ден көп емес қалыңдықта) алу арқылы тексеріледі: қабықты тұтатқан кезде ол жанбауы және бықсымауы керек.

Ағашты үстінен сіңдіру кезінде, оған жуық шамамен 25 кг/ м³-қа дейінгі құрғақ антипиренді енгізуге болады.

Ағаш жоңқалы плиталарды өрттен қорғау. Құрылыста ғимаратты бөлу мен мебель өндірісінде ағаш жоңқалы плитасы кең қолданыс тапты, механикалық өңдеуден өткізілген ағаш қалдықтары өнімдері: олар тиімді, декоративті және дыбыс жұтқыштық қасиеті бар, бұл материалдарды қаптамалар ретінде қолдануға мүмкіндік береді.

Бірақта ағаш жоңқалы ( материалдарды) плиталарды, сәйкес өрт қорғаныссыз жалпы ғимараттарды бөлуге, олар жанғыш материал болғандықтан, қолдану түгелдей шектелген және түгелдей алып тасталынған. Ағаш жоңқалы плитаны өртпен қорғау, ағаш жоңқалы құрамға әртүрлі антипирлегіш қоспаларды енгізу жолымен жүзеге асырылады.

Материалды жабумен өрттен қорғау. Өндірістік мәдени – тұрмыстық және тұрғын үйлерде өрт қорғанысы бойынша жалпы шаралар кешенінде бөлшекті материалдарды арнайы өңдеуге аз көңіл бөлінбеген. Ғимараттың ішінде өрт пайда болған кезде, бірінші кезекте, өрт тиген бөлшекті құрылыс конструкциялары жанады, өйткені олар жанғыш материалдардан жасалады. Өрттің дамуын төмендету үшін, ғимараттың ішкі жанатын бетінің өртке қарсы кедергісін көтеру керек, бояу, қаптау, тегістеу көмегімен. Осы кезекте өртке қарсы бояулар, вермукулиттерге және перлитті қаптамаларға үлкен қызығушылық болады.

Перлитпен өрттен қорғау.Көптеген өндірістік және құрылыста қолданылған тау жыныстарының арасында соңғы жылдары перлит кең қолданыс табуда.

Перлит – вулкандық әйнек тәрізді, құрамында суы бар жыныс, салмағы өте жеңіл. Жыныстың әр түрлерінде судың көлемі 1-ден 5 %-ке дейінгі шекте болады.

Перлит концентрлік жарықта болады, желдету кезінде маржан сияқты мөлдір жылтыр шариктерге ыдырайды. Тура осындай қасиеттері бар, перлиттің басқада тектес жыныстары: пехштейн, витрофирлер, мареканит.

Перлитті жыныстардың ерекшелігі, олардың көлемін бірнеше рет арттыру мен көлем бірлігінің салмағын бірден төмендетумен, жылулық әсерінде кептіру (ісіту) қабілеттілігі.

Перлитті жыныстар жеңіл бетонды және жылу оқшаулағыш материалдардың негізгі құрамына қызмет ететін жеңіл түйіршікті толтырғыштар алу үшін қолданылады.

Кептіру материалын алу үшін қажетті құрылымына 1-1,5% су құрамы жеткілікті. Кептіру үдірісінде судың мөлшері аз болған кезде жынысты өңдеудің арнайы режимі енгізіледі. Мұнда сонымен бірге жыныстың құрамында калий мен натрийдің тотықтарының болуы өте маңызды.

Перлиттің өрт қорғаныстық, акустикалық және жылу оқшаулағыштың сапасы, сонымен бірге біздің еліміздегі қорының көптігі, перлитті құрылыс материалдары өндірісінде кең қолдануға мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта перлитті кептіру негізінде материалдың жылу дыбыс оқшаулағыштың, өрт қорғаныстығын алу мүмкіндігін зерттеу бойынша үлкен жұмыстар жүргізіледі, перлитті жыныстардың кебу режимі зерттеледі, перлитті құмды алу технологиясы жасалды, материалдың тәжірибелік партиясы дайындалды және жылу дыбыс оқшаулау конструкцияларының әртүрлі құрамы мен тегістейтін ерітінділер тексеріледі; кептірілген перлитті құмды алу үшін қозғалмалы және тұрақты өндірістік қондырғылардың типтік жобасы жасалынады.

Оларға қарамастан, келесідей жұмыс кешендері мен тегістеу және сылайтын ерітінділерін дайындау үшін, кептірілген және уылдырылған перлитті құмның құрғақ қоспаларының рецептуралары жасалған, бұл қабырға сылақтары құрылыста, әлі кең қолданыс тапқан жоқ. Перлитті қолдану өте тиімді, мысалы өнімдер мен конструкцияның беттерін сылақпен сылаған кезде өртке қарсы кедергісі жоғары болады.

Перлитті құмды сылақ үшін қолдану. Перлитті құмды перлитті ұнтақты, ұсақтап кептіру нәтижесінде алынады. Кептірілген перлитті құм, жылу дыбыс оқшаулау конструкцияларын, сылау және басқада мақсаттарда дайындау кезінде, толтырғыш ретінде қолданылады.

Кептірілген перлитті құм өндірісі үшін, қосымша кептірілгендігіне тексерілген 70-50 % кремнеземі, 10-15 % глинозем. 1,2-2,5 % темір тотығы, 0,5-4 % кальций мен магния тотығы, 4,8-9% сілтілері бар вулкандық әйнек қолданылады.

Перлитті құм өндірісі үдірісі келесіде технологиялық тізбектілікпен орындалады: жыныс дайындық бөліміне жеткізіледі, ал содан кейін фракциялар бойында сүрлемеленеді (сортталады):

Ұсақталған жыныс күйдіруге пешке жіберілместен бұрын, фракциясына байланысты дозаланады; күйдіргеннен кейін, кептірілген материалды таңдайды және орайды.

Судың көлемін негізінен күйдіру режимі анықтайды. Сілтінің көп құрамы күйдіру температурасының төмендеуіне мүмкіндік береді, ол кептіру коэффицинетін арттырады. Құмды алу үшін, кептіру коэффициенті 6- дан төмен коэффициентті жыныстарды қабылдау.

Жынысты жақтаулы, балғалы, валикті немесе аралас ұсақтайды. Електен өткізу кептірілген құмның берілген гранулометриялық құрамына сәйкес, ойық өлшемдерімен, дірілді елеуіштермен жүргізіледі.

Жеке күйдіру үші, өлшемдері : 0,25 мм-ден, 0,25 –ке дейін 0,5 мм, 0,5ден 1 мм-ге дейін, 1-ден 2 мм-ге дейін, 2-ден 3 мм-ге дейінгі ұсақталған жыныстар қолданылады. 3 мм-ден көп өлшемдегі түйіндер, кептірілген перлитті түйіршік тас алу үшін қосымша ұсақталуға жіберіледі.

Ұсақталған перлитті кептіру орнатылатын әртүрлі жыныстар үшін температуралы режим бойынша тік айналатын және көлбеу шахталы пештермен жүзеге асырылады.

Көлденең айналатын пеште күйдіру кезінде, ұсақталған перлитті түсіру, түсіргіш бункер арқылы жүргізіледі. Содан кейін ұсақ ұнтақ тәрізді ұнтақ перлит бағытталған ауа ағынымен пешке үрленеді, соның арқасында кептіру үдірісі өлшенген қалпында жүреді. Жыныстың ірі бөлшектері пештің футеровкасына тұнып қалады және айналу шамасына қарай ыстық зонаға жылжиды. Қыздыру кезінде олар ірі түйіршікті құм мен түйіршік тас түзіп кептіріледі. Кептірілген құм жанғыш газдармен циклонға шығарылады, ол жерден тиеу бункеріне шығарылады. Бункерде суыған материал қағаз қаптарына тиелінеді.

Перлитті тегістегіш қоспа. Арнайы және құрылыс конструкцияларында жылу оқшаулағыш, акустикалық және өрт қорғанысты тегістеу үшін, гипсоперлитті тегістегіш ерітіндінің қоспасын қоладанады.

Тегістегіштер екі құрамда жасалады:

I құрам –1м³ –қа , кептірілген перлит және 500 кг құрылыстық гипс, 540 л су.

II құрам –1м³ –қа , кептірілген перлит және 375кг құрылыстық гипс, 415 л су.

Әрбір құрам әктасты – кілейлік баяулатқышқа енгізіледі, гипстың салмағынан 1 %.

Кептірілген перлитті құмның сусымалы көлемдік салмағы, гипсолитті тегістегіш үшін қабылданған, 250 кг/м³ –тан көп болмауы керек. Гипс МЕСТ-қа сәйкес болуы қажет. 0,3 мм-ден аз перлиттің құрамындағы бөлігінің диаметрі 5 % тен аспауы керек.

Декорациялық материалдарды өрттен қорғау.

Театарларда, мәдениет сарайларында, клубтарда тез жанатын элементтері үшін қолданылады.

Декорацияны әр түрлі материалдардан дайындайды: табиғи төлден, жібектен, дәкеден, атластан, мақта –мата зығыр маталардан, төлден, плюштен және басқа маталардан, қамыстан, сырғалақтан, ағаштан.

Осы материалдардың барлығы өрт қауіпті, сондықтан олар өртке қарсы заттармен арнайы өңдеуді талап етеді. Декорация үшін, антипирен ретінде, өте тиімді, улылығы аз, диаммоний фосфаты және аммоний сульфаты (МҚ), дициндиамида және фосфор қышқылы (ФД мен ОП құрамы), қоспаларының жауын – шашын әсеріне тұрақсыз. МС –тің құрамының су жинағыштығы, ауа ылғалдылығы жағдайында 80 %-тен жоғарыға көтеріледі. МС пен ФД құрамдары мен материалдарды өңдегеннен кейін, соңғысы өзінің қаттылығын 10 %-ке дейін жоғалтады, ал ОП құрамы мен сіңдірілгеннен кейін 20 %-дейін жоғалтады.

Бұл тұздарды қолданғанда, сіңдірудің бекітілген режимін қатал сақтау керек екендігі талап етіледі: тіпті кішкене технологиялық режимнен ауытқығын кезде өрт қорғанысты материалдардың нәтижесі, бірден төмендеуі мүмкін. Сонымен қатар ережеге сай сіңдіру үшін, әртүрлі қоспалардың көлемімен техникалық тұздар қолданылады, сондықтан сіңдіретін ерітіндіні қолданар алдында тұндырып қою керек. Жаңадан дайындалған ерітіндіден (тұнбасыз) материалға ерімеген қоспалар түсуі мүмкін, олар маталарда іздер қалдырады, сонымен бірге мата ауырлайды және тез сынады; сіңдіруші материалдардың өрт қорғанысты сапасы төмендейді. Ерітіндіні алдын – ала дайындау керек (ең алдымен концентрленген ерітінді дайындаған дұрыс), ал сіңдірер алдында оларды қажетті концентрацияға дейін жеткізу керек.

МС құрамымен матаны сіңдіру.МС құрамы, диаммоний фосфат пен күкірт қышқылды күкірті қышқылды аммоний тұздары негізінде дайындалады, бұл құрам маталарды сіңдіруде кең қолданылады.

Cіңдіруші МС құрамы, ол техникалық күкірт қышқылды аммоний, диаммоний фосфат және керосинді байланыстағы сулы ерітінді. Ерітінді грунттік және грунттік емес маталар үшін, ал сол сияқты дайын декорациялар үшін.

Матаның сорты мен белгіленуіне байланысты оларды сіңдіру әртүрлі концентрациямен жүргізіледі: 20, 15, 10 мен 8 %-тік ерітінділермен.

20 ⁰С – температурада ерітіндінің меншікті салмағы -1,09. Ерітінді үшін қолданылатын күкірт қышқылды аммоний мен диаммонийфосфат техникалық өнімдерге қойылатын талаптарға жауап беру керек.

Матаны сіңдіру алдында дайын болу керек: жуылмаған матаны 1%-тік сода ерітіндісінде қайнату қажет, содан кейін жуып, кептіріп, үдектеу керек. Матаны кептіргеннен кейін іліп қояды, содан кейін оны 20 минут оралған күйінде 20-25 ⁰С температурадағы сіңдіру ерітіндісіне ваннаға салып қояды (1 салмаққа 10 ерітіндінің бөлігін алады). 60 ⁰С жоғары температурада ерітіндіні қыздырса, матаның қаттылығын төмендетеді. Сіңдіргеннен кейін матаны сығады. Сіңдіру әдісіне байланысты, сіңдірілген матада (шылаумен, пульверизатормен бүрку) әртүрлі өрт қорғанысты қасиеттері болады. Матаны сіңдіру кезінде міндетті шарты сығудың қажетті дәрежесін алу керек. Сығу келесідей есептеулермен жүргізіледі, барлық сығылған мата, құрғақ матаның салмағынан 2 есе көп болуы керек. Сонымен матаға 17-19 % енгізумен, грунтталатын және грунтталмайтын маталар үшін 13-14 % қамтамасыз етіледі. Сіңдірілген мата 50 ⁰С жоғарғы температурада кептіріледі.

Қажет болаған жағдайда 100 ⁰С-дан аспайтын температурада үдікпен тез үдіктеу керек, ұзақ уақыт үдікпен жоғары температурада үдіктеу. Матаның қаттылығын және сіңдіру сапасын төмендетеді. Сіңдірілген матаны сықпай кептіруге болмайды. Өңделген ерітіндіні жинайды, мата арқылы сүзеді және тұндырады. Еріндіні келесі сіңдірмелерде қоданады, қосымша оны ареометр бойынша антипиреннің концентрациясына тексереді. Егер ерітіндінің меншікті салмағы өзгерсе, оны қажетті концентрацияға дейін жеткізу қажет.

Маталарды сіңдіруді кез-келген бояғыш шеберхана немесе механикаландырылған кір жуатын жерлерде мамандар ғана жүргізіледі, ол үшін келесі жабдықтар қажет: төрт ыдыс (біреуі материалдарды дайындау үшін, екеуі сіңдіру үшін және біреуі қорда тұрады), сіңдірілетін маталарды сіңдіру үшін центрифуга немесе қосқыш кептіргіш барабан немесе ауада кептірілген қалпында маталарды кептіру үшін керекті бөлмелер, бірнеше цинктелген шелектер; боялмаған аппретирленген (синтетикалық смола, маталарды өңдеу стадиясы) маталарды содалы ерітіндіде қайнатуға болатын бак.

Жанғыштығы төмендеген өңделетін акустикалық және жылу оқшаулағыш материалдар.

Қазіргі уақытта өндірісте жанбайтын, қиын жанатын және жанғыштығы төмен, өңделетін, акустикалық және жылу оқшаулағыш материалдарды шығарады.

Жоғары эстетикалық немесе дыбыс жұтқыштық сапасы, ал сонымен қатар жанғыштығы төмен дайын материаладарды, төбені, қабырғаны және ғимаратты өңдеудің басқа элементтері үшін мәдени – тұрмыстық және жалпы, өндірістік ғимараттарда кең қолдануға мүмкіндік береді.

Жанбайтын материалдарға жататындар:

1. Акустикалық гипсті перфорирленген плиталар, олар ғимараттың төбесін және қабырғасының ішін дыбыс жұтқыш қаптамалар ретінде қолданылады. Олар параллельді және шахматты орналасқан ойықтардың тұрақты адымымен, концентрлік дөңгелек орналасқан ойықтардың тұрақты адымымен, бөзден жасалған дыбыс жұтқыш қабатын төсеумен дайындалады. Пефорация коэффициенті әдетте 16 %-ті құрайды.

Перфорирленген беттер дыбыс жұтқыш материалмен бірге қолданылады; мақта – қағазды матамен және минералды мақталы және әйнек талшықты плиталы және маттардан жасалған толтырғыштармен.

2. Минералды мақталы акустикалық плиталар –жоғары декоративті қасиеті бар, тиімді дыбыс жұтатын материал, оларды өндірістік құрылыс пен тұмыстық- мәдени құрылыста қаптағыш ретінде қолдануға мүмкіндік береді.

Минералды мақталы плитаны, минералды мақта талшығынан, минералды мақталы кілемді термо өңдеу мен престеумен байланысты ерітіндіні вакууммен құю әдісімен дайындалады (поливиналацетатты эмульция – 73, фенолспирті – 27 %). Алынған өнімдерді механикалық өңдейді, содан кейін декоративті жауып тұратын қабатты енгізеді.

3. Карбалитті байланыстағы жартылай қатты минералды мақталы плиталар – өндірістік және тұрмыстық құрылыстар үшін тиімді жылытқыш. Бұл плиталар минералды талшықтан, карболитті смоланың ыдыраған ерітіндісін енгізу жолымен, пресстеумен және минералды мақталы клемді термиялық өңдеумен дайындалады. Қазіргі уақытта тұрғын және өндірістік құрылыс үшін және өндірістік жылу оқшаулау үшін тиімді болатын, фенолдық байланыстағы минералды мақталы плитаны дайындау технологиясы жасалған.

4. Фенолды байланыстағы жартылай қатты минералды мақталы плиталар – фенол спиртінің ыдыраған ерітіндісін енгізу жолымен, пресстеумен және термиялық өңдеумен, минералды мақталы талшықтан дайындалады (байланыстың 4-6 % құрамы).

5. Акустикалық минералды мақталы сына, дыбыс жұту коэфициенті 0,75-0,8 минералды мақтадан дайындалған. Сынаның жоғары декоративті қасиеті бар, бір жағынан әйнек маталы, ылғалдылығы 80 %-ке дейін жоғары, ылғалдылықты ғимараттарда өңдеу жұмыстары үшін қолданылады.

6. Асбестоцементті перфорирленген плита – өңдеу жұмыстары үшін кең таралған материал, акустикалық қасиеті жаман емес, дыбыс жұту коэффициенті0,6-0,9, жақсы жуылады, әртүрлі дыбыс жұтатын материалдармен экран ретінде қолданылады, әртүрлі түске бояуға болады.

7. Акустикалық экран, құрғақ тегістеуден дайындалады және екі жағынан антипирен сіңдірілген арнайы жұқа картонмен тегістеледі. Экранның жоғары декоративті қасиеті бар, құрғақ ғимараттар үшін, қабырғаның жоғарғы бөлігіне және төбені өңдеу үшін қолданылады.

8. "Силакпор" бетоны– жаңа жанбайтын акустикалық өңделетін силикат материал. Силикатордың плиталары жеңіл салмақты ұялы бетоннан, жоғары декоративті қасиетімен дайындалады, дыбыс жұту коэффицинеті0,3-0,8. Материал ылғалға тұрақты және жанбайтын. Белгілі дыбыс жұтқыш материалдардан ерекшелігі, оның өндірістерде дефицит шикізат қажет емес; ол құмнан, әктастан және аллюминий опасынан жасалынады; өндірістік және жалпы ғимараттарда (кафеде, есептеу орталығында, телефондық станцияларда, жиналыс залында) төбесін және қабырғасын өңдеу үшін қолданылады.

9. Перлитті дыбыс жұтатын плита жоғары декооративті қасиеті бар, жұту коэффициенті 0,5-0,7. Плитаның құрылымы түйіршікті, жеткілікті төзімді; әртүрлі өңдеу жұмыстары үшін қолданылады.

10. Жанбайтын вермикулитті плиталар жоғары өрт қорғанысты қасиеті бар және шуды жұту үшін тиімді құрал болады, сына ретінде қолданылады, материал қатты емес, оған қосымша өңдеу мен экран қажет.

11. Отқа төзімді әйнек күйдірілген әйнек негізінде жасалған жанбайтын материал, қатты тесікті құрылымды, әртүрлі гамма түстерге боялуы мүмкін, ғимаратты акустикалық және декоративті өңдеу үшін және жылу оқшаулағыш материал ретінде қолданылады.

Қиын жанатын материалдарға жататындар:

1. "Акмигран" акустикалық плитасы, крахмалды байланыста, минералды мақтадан дайындалады; материалдың жоғары декоративті және дыбыс жұтатын қасиеті бар (дыбыс жұту коэффицинеті 0,4-0,8), бояуды шашырату әдісімен болуы мүмкін, өңдеу жұмыстарында кең қолданылады.

2. Акминит жаңа акустикалық материал, түйіршіктелген минералды мақта мен крахмалды байланысқан қоспалармен композициясы негізінде дайындалған; ауа температурасы 15-тен 25⁰С-ға дейінгі температурадағы, салыстырмалы ылғалдылығы 75 % тен көп емес, пайдаланылатын басқару ғимараттары мен жалпы ғимараттың қабырғасының жоғарғы жағын және төбесін дыбыс жұтқыштармен өңдеу үшін қажет.

"Акминит" плитасының бет жағы (боялған) бағытталған жарықтар түріндегі (каверн) фактурасы бар, ұқсас фактурада беті ұшып кеткен әктас түрінде болады (травертина).

3. Ағаш жоңқалы антипирирленген жанғыштығы төмен плиталар- олар ағаш жоңқаларын ыстық престеуден алынған, карбалитті смоламен клейленген үш қабатты материалдары. Сыртқы қабаты антипириендермен өңделгеннен (диаммонийфосфаты мен аммоний фосфаты тұздары), ол ішкі конструкциялар үшін және әртүрлі ғимараттарды өңдеу үшін қолданылады.

4. Қиын жанатын жалюзипті рейкалар, өңдеу материалы ретінде қолданылады. Қатты поливинилхлорид негізінде кең гаммалы түстерді экструзия әдісімен дайындалады, көлемдік салмағы 1,3 г/см³, жылу тұрақтылығы 70-90 ⁰С.

5. Жанбайтын асболитті плиталар асбест және әктасты – кремнеземді байланысқан негіздегі минералды талшықты материалдардан дайындалады; тұрғын және қызметті ғимараттарды декоративті өңдеу үшін; қалқа мен есік қондырғылары үшін қолданылады.

6. Жылу дыбыс оқшаулағыш АТМ-1 материалы – фенол пішінде альдегидті байланыстағы, бір жағынан аллюминий фолгамен жабыстырылған әйнек талшықты плита, дыбыс және жылу оқшаулау үшін қолданылады.

7. Авиациялы маркаллы ПА павиналы- антипирирленген поливинилхлоридті массалы біржақты қаптамамен әйнек матадан дайындалады. Бұл аз уақытқа тұрақты және қиын жанатын материал, қызметтік ғимараттар мен жалпы ғимараттардың қабырғаларының ішін өңдеу үшін қолданылады.

Өндірістер әртүрлі жанатын қабықтар мен синтетикалық түс қағаздарды шығарады. Осы қабықтар мен түсқағаздар, жанбайтын негізге жабыстырылған, жанудың барлық беті бойынша таратпайды. Оларға жататындар ПХВ, синтетикалық түс қағаздар және басқада қаптамалар, олардың қалыңдығы 0,1 мм-ден көп болмауы керек.

Әдебиеттер: нег. 1 (65-78); (7-21); қос.9 (84-95).

Бақылау сұрақтары:

1.Өрт қауіпсіздігін төмендететін антипирендарға не жатады ?

2.Қысыммен ағашты сіңдіру қалай жүргізіледі ?

3.Қысыммен ағашты өңдеу кезінде қандай көрсеткіштерді сақатау керек ?

4.Ыстық – суық ваннада ағашты сіңдіру қалай жүргізіледі ?

5.Металлдық қаптамалардың өрт қорғанысы неге байланысты ?

7-дәрістің тақырыбы: Өрттің таралуына құрылыстық конструкцияларды сынау әдісі.

Құрылыс конструкциялары мен олардың элементтерін жалынның таралуына сынау әдісін ҚР СНмЕ және МЕСТ 30444 2.2-05-2002-ке сәйкес орындау керек.

Толығымен жанбайтын материалдан жасалған конструкция бойынша, өрттің таралу шегін, сынақсыз 0- ге тең деп қабылдау керек.

Өрттің таралуына сынақ жүргізу үшін, құрылыстық конструкцияның үлгілер қондырғысының схемасы 4-7 суреттерде келтірілген.

1. Әдістің мәні.

Өрттің таралуына сынақ жүргізу бақылау аймағында, қыздыру аймағы шегінде, оның жануындағы конструкцияның зақымдалу өлшемін анықтаумен қортындыланады. Конструкция бойынша өрттің таралуы, арнайы өрттік пештерде, үлгіні сынау негізінде анықталады.

Сынау үшін үлгілер келесі талаптарға жауап беру керек:

1.Сынау үшін конструкциялар үлгісі жұмыс сызбасы мен техникалық шарттармен, оларды дайындауға сәйкес орындалуы керек.

2. Қорғаныстық конструкциялардың үлгілерінің өлшемі 2x2 м-ден аз болмауы керек. Стерженді конструкциялардың үлгілерінің ұзындығы 6 мен 7 схемасымен сәйкес, оларды бекіту мүмкіндігін қамтамасыз ету керек.

3. Материал үлгісінің ылғалдылығы қоршаған ортаның ылғалдылығымен динамикалық теңестірілген болуы керек, салыстырмалы ылғалдылығы 60±15 % -тен және температурасы 20 ± 10 ⁰С.

4. Қабырғасы және шығыңқы жері бар үлгілерді пешке орналастыру керек, олар бақылау аймағында өрттің таралуына кедергі жасамау үшін.

Сынақты жүргізу келесідей кезекпен жүргізіледі:

1. Конструкция үлгілерін өрттің таралуына сынау, режим бойынша өрттің локальды әсерінде жүргізіледі.

2. Тасушы конструкциялар бойынша өрттің таралуы (қорғаныстар, жапқыштар, бағанамен және тағы басқа) қосымша күші жоқ үлгілерді сынау кезінде анықталады.

3. Сынау, егер конструкцияны пайдалану шарты келесі сынау шарттарын талап етпесе, алғашқы температура 20 ± 10 ⁰С және ауа қозғалысының ағыны 0,5 м/^с-1 –ден көп болмаса, жүргізіледі. Бөлмедегі пештегі сыналатын үлгідегі температура, сынақ басталғанға дейін 2 сағатта тұрақтандырылуы керек.

4.Плитаның жапсары және қоршағыш конструкцияның панелі, оларды бақылау аймағына жалғастырумен, қыздыру аймағында болуы керек.

5. Өрт пешінде үлгіні орнату және термобуларды орналастыру 4-5 суретте келтірілген схемаға сәйкес жүзеге асырылады. Қыздырылатын үлгінің беті мен пештің сыртқы бетінің арасындағы тесік 5 ± 0,5 см болуы керек.

6. Үлгіге жылулық әсердің ұзақтығы 15 мин ± 30 с құрайды. Белгіленген уақыт өткеннен кейін, пештегі жалын өшеді, содан кейін 2 минуттан кешіктірмей пештен үлгіні алу керек немесе үлгі мен өрттік камера арасындағы тесікті, жылу оқшаулағыш экранға енгізу керек.

7. Үлгінің жағдайын тексеру және бақылау аймағында жану салдарынан оның зақымдалуын өлшеу, ол толығымен суығаннан кейін жүргізіледі.

8. Қоршағыш конструкциялар үлгілері, баспалдақты алаңдар және адымдар, оларды сынау үдірісінде бір жағынан өрттік әсерге душар еткізу қажет.

Симметриясыз қимасымен сыртқы және ішкі қабырғаларды (сонымен бірге қоршаулар) жеке әр жағынан сынау қажет.

Плиталарды және қаптамалар төсеуішін және қоршауларды, ал сонымен бірге аспалы төбелерді төменнен өрттік әсерде сынау керек.

Баспалдақты алаңдар мен адымдарды, төменнен өрттік әсерде әр жағынан жеке горизонтальды қалпында сынау қажет.

Сыртқы және ішкі қабырғалардың үлгілерін (сонымен бірге қоршауларда) сонымен қатар баспалдақты алаңдар мен адымдарды, белгілі өрттің таралуының үлкен шегімен бір жағынан ғана сынауға рұқсат етіледі.

9.Стерженді конструкциялардың үлгілері пайдалану шартына байланысты, үш немесе төрт жағынан өрттік әсерге ұшырату керек. Баспалдақты үлгілерін сынау үшін, адымда жиналуы қажет.

10. Бақылау аймағының өлшемі 0,75 м-ден көп болмауы керек.

11.Сынау кезінде бақылау керек:

• пештің температурасы;

• пайда болу уақытын және үлгіде жарықтың, ойықтың, ауытқудың даму сипаты;

• плитаның жапсарларын ашу орны мен уақыты, панель мен басқа элементтер конструкциясын;

• түтін мен жалынның пайда болуы, түсі мен материал қалпының өзгеруі немесе конструкцияның басқада өзгеру ерекшелігі.

4-сурет.Көлбеу қоршағыш конструкциямен үлгіні өрттік пешке орналастыру схемасы: 1-өрттік пеш; 2 -үлгі; 3-өрттік пештің тесігі; 4 –минералды матамен тығыздау; 5,6 - тер­мобулар(6 термобуды жанбайтын материалдан жасалған қабаттан, өрттік пешке жақын шекарада орналастыру керек ); 7 –бақылау аймағы; 8 –бақылау аймағының шекарасы.

Сынақтың нәтижесін бағалау, құжаттық нәтижесінен, өрттің таралу шегінде үлгінің зақымдалу аймағының өлшемі қабылданады. Конструкция бетінде зақымдалу нүктесінен алынған ға дейінгі нүктеде, қыздыру аймағы шекарасынан оған перпендикулярлы (вертикальды констркуциялар үшін жоғары, горизонтальды конструкциялар үшін әр жағынан) жүргізіледі. Өлшемдер нәтижесі үлкен жағына 1см-ге дейін дөңгелектенеді. Конструкция бойынша 0-ге тең, өрттің таралу шегін қабылдау, егер бақылау аймағында үлгінің зақымдалған өлшемі 5см –ден аспаса, вертикальды үшін және горизонтальды конструкция үшін 3 деп алуға рұқсат етіледі.

Өрт қауітілігі бойынша құрылыстық конструкцияға сәйкес тексеру талаптары салыстыру әдісімен жүзеге асады. Конструкцияның қажетті өрт тұрақтылық шегі мен нақты мәні салыстырылады, сонымен бірге нақты немесе конструкция бойынша өрттің рұқсат етілген таралу шегі. Егер П_ф = П_тр, қауіпсіздік шарты сақталса, онда құрылыстық конструкция өрт қауіпсіздігі талаптарын қанағаттандырады.

Өрт қауіпсіздік талаптарына құрылыстық конструкцияның сәйкенстік әдісі келесідей қортындыланады:

5-сурет.Горизонтальды қоршағыш конструкциямен үлгіні өрттік пешке орналастыру: 1-өрттік пеш; 2-үлгі; 3-өрттік пештің тесігі; 4-минералды мақтамен тығыздау; 5, 6-термобулар (6 термобуды жанбайтын материалдан жасалған қабаттан, өрттік пешке жақын шекарада орналастыру керек ); 7 –бақылау аймағы; 8 –бақылау аймағының шекарасы;

6- сурет. Вертикальды стержендік онструкциядан үлгіні өрттік пешке орналастыру: 1- өрттік пеш; 2- үлгі; 3- өрттік пештің тесігі; 4- термобулар ; 5- бақылау аймағы; 6- бақылау аймағының шекарасы.

7-сурет. Горизонтальды стерженді конструкциялардан үлгіні өрттік пешке орналастыру схемасы: 1- өрттік пеш ; 2 -үлгі; 3 -өрттік пештің тесігі; 4 - минералды мақтамен тығыздау; 5 - тер­мобулар; 6- бақылау аймағы; 7- бақылау аймағының шекарасы.

Сипаттамаларын олардың өрт тұрақтылық дәрежесіне байланысты конструкциялау 10 кестеде1 келтірілген.

1) жарылыс қауіпсіздігі мен басқа да факторлар бойынша категориясы, ғимараттың қабаттылығ, алаңы, белгіленуіне байланысты, ғимараттың қажетті өрт тұрақтылық дәрежесін, басқару немесе салалық нормалар бойынша бекітіледі.

2) ҚР 2.02-05-2002 СНмЕ. Бойынша ғимараттың қажетті өрт тұрақтылық дәрежесі негізінде, басты құрылыстық конструкция мен өрттің қажетті таралу шегінің қажетті өрт тұрақтылық шегін, осы конструкциялар бойынша анықталынады.

3) Ғимараттың конструктивті сипатының нәтижесіне ( қалыңдығы, кесе көлденең қиманың өлшемі, бетонның қорғаныстық қабатының қалыңдығы) сәйкес "Конструкцияның өрт тұрақтылық шегін анықтау бойынша концентрация мен материалдардың жанғыштық тобы бойынша өрттің таралу шегіне жәрдем" конструкцияның нақты өрт тұрақтылық шегі және концентрациясы бойынша нақты өрттің таралу шегін табады.

4) Өрт тұрақтылықтың нақты шегі қажеттісімен салыстырылады, ол конструкция бойынша өрт таралуының нақты шегі, рұқсат етілген өрттің таралу шегімен салыстырылады, содан кейін құрылыстық конструкцияға сәйкес өрт қауіпсіздігі талаптарына қортынды жасалынады.

10-кесте

Өрт тұрақтылық дәре жесі	Конструктивті сипаты	Өрт тұрақ тылық дәре жесі	Конструктивті сипаты
II III III a III б	Беттік және плиталы жанбайтын материалдарды қолданумен темір бетонды немесе бетонды, жасанды тас материалдан немесе табиғи материалдан жасалған қоршағыш және тасушы конструкциялар ғимараты Сол сияқты. Ғимаратты жуу үшін қорғалмаған болат конструкцияларды қолдануға рұқсат етіледі Темір бетоннан және бетоннан , табиғи және жасанды материалдардан жасалған қоршағыш және тасушы конструкциялы ғимараттар. Қоршау үшін жанбайтын материалдармен немесе қорғалағн тегістеумен,, сонымен бірге плиталы материалдармен, ағаш конструкцияларды қолдануға рұқсат етіледі. Қоршау элементтеріне өрт тұрақтылығы мен өрттің таралу шегі бойынша талаптар қойылмайды, сонымен бірге шатырлы қаптаманың ағаштан жасалған элементтері өрт қорғаныстық өңдеуден өту керек Каркасты конструктивті схемамен ерекше ғимарат. Каркастың элементтері қорғалмаған болат конструкциялардан жасалған. Полировкадан өткен болат беттері немесе басқа жанбайтын беттік материалдардан жасалған – қоршағыш конструкция. Ғимараттың артықшылығы бір қабатты каркасты конструктивті схемамен. Каркастың элементтері – толық немесе жапсарланған ағаштар, ол өрттің таралу шегінің талаптарын қамтамасыз етеді және ағаштан немесе сол негізде жасалған материалды қолданумен, орындалған элементті жинау бойынша – қоршағыш конструкциялар.	IV IVa V	Қоршағыш материалдардың ағашымен басқада жанғыш материалдары өрт қорғанысты өңдеуден өту керек немесе өрт пен жоғары температураның әсерінен қорғалуы керек, олар өрттің таралуын қамтамасыз ету керек. Плиталы материалдармен және жанбайтын беттермен немесе жонағы температуралы тегістеумен және өрттің әсетінен қорғалған басқа жанбайтын материалдардан және жапсарланған тлоық ағаштан жасалған қоршағыш және тасушы конструкциялармен ғимарат. Қаптау элементтеріне өрттің таралу шегімен, өрттің тұрақтылық шегібойынша талаптар қойылмайды, сонымен қатар ағаштан жасалған шатырлы қаптамалар элеметтері өрт қорғаныстыөңдеуден өту керек. Каркасты конструктивті схемамен ерекше, бір қабатты ғимарат. Каркастың элементтері қорғалмаған болат конструкциялардан жасалған. Қоршағыш конструкциялар, жанғыш жылытқыштармен , болат филировкадан өткен беттер мен басқада жанбайтын материалдар. Тасушы және қоршағыш конструкциялы ғимараттар, оларға өрт тұрақтылық және өрттің таралу шегі бойынша талаптар қойылмайды.

Әдебиеттер: нег. 3 (55-60); қос. 1 (38-39).

Бақылау сұрақтары:

1.Құрылыстық конструкцияға өрттің таралуына сынау әдісінің мәні неде?

2.Өрттің таралуына үлгіні сынаққа ұстап тұрудың қандай көрсеткіштері болу керек ?

3.Стерженді конструкцияларды өрттік әсерге қалай ұшыратады ?

4.Конструкцияны сынау кезінде нені міндетті түрде бақылау керек ?

8 –дәрістің тақырыбы: Өндіріс технологиясындағы өртке қарсы шаралар.

ҚР 20.12.04-дегі " Өрт қауіпсіздігі туралы" заңына сәйкес, өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі принциптері болып:

- өрт қауіпсіздігі облысында қоршаған орта мен рационалды байлықты, жеке меншікті, адамдардың денсаулығын және өмірін қорғау;

- өрт қауіпсіздігі облысында профилактикалық шараларды жүзеге асыру және ескерту, ұйымдар мен азаматтарға ескерту шараларын үйрету, қауіп қатер дәрежесін өз уақытында анықтау;

- шаруашылық объектілерінде және қоршаған ортада азаматтардың мүліктерін денсаулығын, өрт салдарынан болған зиянды, зардап шеккен жұмысшыларды және денсаулығын өрттің салдарынан болған зиянды зардап шеккен жұмысшыларды және азаматтарды социалды қорғау, алғашқы медициналық көмек көрсету, аппатық құтқару және басқа да кезек күттірмейтін жұмыстарды бірінші кезекте жүргізу, өртті міндетті түрде өшіру.

"Өрт қауіпсіздіг туралы" заңға сәйкес 10-9 статияларында, өртке қарсы қызмет ұйымдарының қызметкерлері, қызметтік міндеттерін және қызметтік парызын орындауда, жарақат алған кезде, бір уақытты жәрдем ақы төленеді, ал ол қаза болған кезде, оларға Қазақстан Республикасының басқаруымен анықталған тәртіпте оны туыстары алуға құқысы бар.

Бір уақытты жәрдем ақы төлеу уақытын Қазақстан Республикасының басқаруымен бекітеді.

Өртке қарсы қызмет ұйымданың қызметкерлері, қызметтік міндетін орындау кезінде жұмыстан кеткеннен кейін бір жыл аралығында қызметі кезінде, қызметтік міндеті мен қызметтік парызын орындау кезінде жарақатталса немесе қаза болса, туыстары мен мұрагеріне соңғы орындаған қызметімен алты айлық көлемде ақшалай бір уақытты жәрдем ақы төленеді.

Өрт қорғанысы қызметінің қызметкерлеріне қызметтік міндеті мен қызметтік парызын орындау кезінде алған ауруы; жарақаты, кәсіби жарақаты нәтижесінде болған мүгедектігіне мынандай көлемде жәрдем ақы төленеді:

1) I – топтың мүгедектігіне – отыз айлық ақшалай көмек;

2) II – топтың мүгедектігіне 18 айлық ақшалай көмек;

3) III – топтың мүгедектігіне 6 айлық ақшалай көмек.

Өртке қарсы қорғаныс ұйымдарының қызметкерлерінің қызметтік міндеті мен қызметтік парызын орындау кезіндегі алған ауыр жарақаты үшін, оларға бір уақытты, бір жарым ай ақшалай көмек көрсетіледі, ал жеңіл жарақат алғанда, жарты ай ақшалай көмек көрсетіледі.

Бір уақытты жәрдем ақы, егер Қазақстан Республикасы Заң шығаруымен бектілген тәртіпте, қаза болу, жарақат алу, есінен ауысу, кәсіби жарақаттар, өртке қарсы қызмет ұйымдарының қызметкерлерінің, қызметтік міндеті мен қызметтік парызын орындаумен байланыссыз екендігі дәлелденсе төленбейді.

Өрт қауіпсіздігі объектісі нормамен және өрт қауіпсіздігі бойынша ережелерімен жеке объектілерде өрт қауіпсіздігі бойынша нұсқау регламенттеледі, ол өрт пен өрт қорғанысының алдын алу жүйесін қамтамасыз ету керек. Өрттің алдын алу жүйесін кез – келген объекті орнында, адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шартынан әрбір нақты объекті бойынша - өрт қорғанысы жүйесін, өрттің пайда болуының мүмкін нормативті есептелуінен, әрбір нақты объекті бойынша өрттің алдын –алу жүйесін жасау керек.

Адамдарға әсер ететін қауіпті өрт факторларына, ашық от және ұшқын; ауа мен заттардың жоғарғы температурасы, улы заттардың жануы; түтін; оттегінің төмендетілген концентарциясы; ғимараттың, қондырғының, бөлшектердің зақымдалуы мен құлауы; жарылыс жатады.Өрттің алдын- алу үшін: жанғыш ортаның түзілуіне рұқсат етуін және оған жағу көзін енгізуге, жанғыштығы бойынша максималды рұқсат етілгеннен төмен жанғыш ортаның температурасын ұстап тұруға, жанғыш ортаның қысымы жанғыштығы бойынша максималды рұқсат етілгеннен төмен болуға рұқсат етілмейді.

Жанғыш ортада жағу көздерінің пайда болуының алдын – алуға болады :

жағу көзіне қызмет етуі мүмкін, өнімдер мен материалдар, қондырғыларды пайдалану режимі мен қолдануын орындауын регламенттеу; жанғыш ортада ұшқынды разрядтағы максималды рұқсат етілген энергиясы мен қоршаған ортамен байланысқа түсуі мүмкін материалдарды және өнімдерді, қондырғы бетінің қызуының рұқсат етілген максималды температурасын сақтау;

жарылыс қауіпті қоспа категориясы мен тобында, сыртқы қондырғы немесе жарылыс қауіпті ғимараттар класына сәйкес электр қондырғыларын қолдану;

электростатикалық ұшқыш қауіпсіздігі талаптарын (қамтамасыз ететін) қанағаттандыратын, технологиялық үдірістер мен қондырғылар;

жеңіл тұтанатын заттармен, жұмыс істеу кезіндегі ұшқын шығармайтын аспаптармен;

Ғимаратты және қондырғыларды, үйлерді найзағайдан қорғау қондырғылары, жылулық және химиялық өздігінен жану заттары үшін, оқшаулау шарттары.

Өрт қауіпсіздігін қаматамасыз етеді:

жанбайтын және қиын жанатын материалдарды максималды пайдалану мүмкіндігі;

жанғыш ортаны оқшаулау;

ошақ шегінен өрттің таралуының алдын -алу;

өрт сөндіру құралдарын, өрт дабылын және өрт туралы хабарлау құралдарын қолдану;

өрт тұрақтылығы мен жанғыштығы шегін регламенттеумен, объектілер конструкциясы, адамдарды жеке және коллективті қорғау;

түтінге қарсы қорғаныс жүйесін қолданумен;

адамдарды оқшаулаумен;

объектінің өрт қорғанысы ұйымдарымен.

Өртке қарсы қабылданған құралдар өрттің көлемімен максималды шектеу мен оны өшіруді қамтамасыз ету керек. Ол үшін мыналар анықталуы керек:

өрт сөндіру құралдарының түрі;

өрт сөндірудің алғашқы құралдарының саны мен түрі, оларды орналастыру және құрамы:

өрт сөндіру үшін суды беру құралы мен көздері;

арнайы өрт сөндіру құралдарының минимальды рұқсат етілген қоры;

өрт сөндірудің стационарлы қондырғыларын орналастыратын және өшіру құралдарының қорын сақтау ғимараттары;

өрт сөндіру құралдарына қызмет ету немесе өшіру құралдарын сақтау тәртібі.

Ұйымдық шараларға жататындары:

өрт қорғанысын ұйымдастыру (профилактикалық және объектідегі оперативті қызмет ету), жұмысшылар мен қызметкерлерді, өрт қауіпсіздігі ережелерін үйрету;

өрт қорғанысы бөлімшелері ұйымына және олардың санын анықтау дегеніміз объектілердің оперативті қызмет ету мен профилактикалық тәртібі;

өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша көрнекті үгіттеу құралдарын қолдану және дайындау.

Бас жоспарды жасау кезіндегі міндетті түрде:

1. Мекеменің территориясы шекарасы мен жалпы ғимараттар мен тұрғын үйлерге дейінгі қауіпті қашықтықты қамтамасыз ету. Ережеге сай , бұл шарт, өртке қарсы норма (5.1.2 бөлімді қара) бойынша анықталған қашықтықты көтеретін, санитарлы – қорғаныстық аймақ өлшемі есебінде орындалады.

2. Қатар тұрған ғимараттың өрт тұрақтылық дәрежесіне байланысты өндірістік ғимараттар арасындағы өртке қарсы жарықты сақтау керек. Жарықтың шамасы, нормаға сәйкес, 0-ден 18 м-ге дейінгі шекте болуы керек. Жарықтар машиналар подъезі мен өртті шоғырландыру үшін қажет.

3. Ғимараттың жердің рельефі және желдің бағыты есебімен орналастыру. "Жел раушаны" СНмЕ және анықтамаларда жүргізілетін, жергілікті метеостанциялар бойынша тұрғызылады.

4. Ғимараттар мен үймереттердің туыстық функционалды белгісі бойынша шатырлау керек.

5. Мекеменің территориясында және кіре берістердің қажетті саны мен жолдарыд қарастыру.

6. Мекеме территориясында қоршаулармен қамтамасыз ету.

Әдебиеттер:нег. 8 (13); қос. 17 (182-183); қос.6 (297-299).

Бақылау сұрақтары:

1. ҚР "Өрт қауіпсіздіг туралы" заңында өрт қорғанысты қызмет ұйымдары қызметкерлерінің қаза болуы кезінде қандай бір уақытты жәрдем ақы қарастырылған ?

2. I – III топты мүгедек болған кездегі қандай бір уақытты жәрдем ақы қарастырылады ?

3. Өндірістік және азаматтық объектілерде, өрт қорғанысы қалай жүзеге асырылады ?

4. Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша ұйымдық шараларға нені жатқызуға болады ?

5. Жанғыш ортада тұтандыру көзінің пайда болуын алдын –ала қалай қайтаруға болады ?

9- дәрістің тақырыбы: Электр қауіпсіздігі.

Электр, барлық халық шаруашылығында, тұрмыста, өнірісте қолданылады. Сондықтан электр қауіпсіздігі мәселесіне, үлкен мән беру керек. Электр қауіпсіздігі – ұйымдық және техникалық шаралар мен жүйесі, зиянды және электр тоғының қауіпті әсерінен, электр доғасынан, электор магнитті алаңнан және тұрақты электр тоғынан қорғауды қаматамасыз ету құралы.

МЕСТ 12.1.004-ке сәйкес электр өнімдерінің өрт қауіпсіздігі шартын мына шарттан анықтайды:

Q_П = Q_ПР· Q_ПЗ · Q_НЗ · Q_В ≤ 10^-6,

мұнда Q_ПР – өнімнің құрамды бөлігінде сипатты өрт қауіпті режимнің пайда болу мүмкіндігі (ҚТ пайда болуы, қызып кетуі, ауыспалы кедергінің артуы ),1/жыл;

Q_ПЗ – өрт қауіптілігі диапозоны мәнінде сипатты электротехникалық көрсеткіштерінің мәні жатыр (ауыспалы кедергінің тоғы) соның мүмкіндігі;

Q_НЗ –қорғаныс аппаратының жұмыс істемей қалу мүмкіндігі (электр жетегі);

Q_В –жанғыш материалмен критакалық температураға және оның тұтануына жету мүмкіндігі .

Өрттің пайда болу болуының нақты мүмкіндігі туралы алынған мәліметтер қалыпты шамасымен салыстырылады (жылына, есептеуде бір өнімге10^-6). Өнім өрт қауіпті емес, егер өрттің нақты немесе есептік ( жаңа өнімдер үшін) мүмкіндігі нормативтерден аспаса.

Электр қондырғылардың өрт қауіпсіздігі көрсеткіштері, электр қондырғыларды пайдалану мен жөндеу бойынша бұйрық түрінде, нормативті құжаттарға енгізіледі (мемлекеттік стандарттар, ведомаствалық нормалар мен ережелер, техникалық құжаттар).

Электр қондырғыларын пайдалану кезінде, өрттің пайда болу қауіптілігі электрлік тораптарда, машинада және аппаратта, жанатын тұйықтың, ауа оттегісінің және тұтану көзінің (электр тоғы) (немесе басқа тотықтырғыштың) бар болуы. Көбіне оқшаулау материалдары жанады, мақта- қағазды және жібек мата, резеңке, лакомата, қағаз, картон, полистирол, полиэтилен, поливинилхлорид, трасфарматор майы.

Өрттің пайда болу себебі электрлік өнімдердің авариялық жұмыс режимінде болуы мүмкін: қысқа тұйықталу, өткізгіштердің машинаның, аппараттың қызып кетуі; ұшқын мен электр доғасы; үлкен ауыспалы кедергі, ЭДС индуктирлейтін магниттік ағындардың өзгеру нәтижесінде, массивті металл бөлшектерінде пайда болған құйынды тоғы (бұл индуктирленген тоқтар бөлшек сияқты қалыңдықтарда қысқа тұйықталады).

Электр қондырғыларды орнату ережесі ( ЭОЕ) жаңадан салынатын және қайта салынатын электр қондырғыларда 500 кВ –қа дейін таралады. ЭЕО –ның жеке талаптарын, жұмыс істеп тұрған қондырғылар үшін қабылдауға болады, егер бұл электр қондырғыны жеңілдетеді. ЭЕО қайта жасалатын электр қондырғыларының бөлігіне таралады. ЭЕО жоспарлы – ескерту және профилактикалық сынақты, электр қондырғылары, сонымен бірге сиситематикалық білім беру мен қызмет ететін қызметкерлерді тексеруді пайдалану шартын міндетті түрде жүргізу есебінде жасалған.

Электр қондырғылары (ЭҚ) электр қауіпсіздігі шарты бойынша ЭҚ 1 кВ-қа дейінгі және ЭҚ 1 кВ жоғары деп бөлінеді (кернеудің мәні бойынша).

Ашық және сыртқы ЭҚ деп, атмосфералық әсерден қорғалған ғимараттағы электр қондырғыларын айтады. Шатырлы қорғалған торлы қоршаулармен қорғалған ЭҚ сыртқы сияқты қарайды.

Жабық және ішкі ЭҚ деп ғимараттарды немесе қоршалғандарды айтады, мысалы ЭҚ орналасқан ғимараттың торлы бөлігі, оған тек мамандандырылған қызметкерлер ғана кіре алады.

Сонымен қатар климаттық ортасына байланысты ғимараттар келесілерге бөлінеді: құрғақ (қалыпты) (ылғалдылығы 60%-ке дейін), ылғалды (ылғалдылығы 60-75%), дымқыл (ылғалдылығы 75%-тен көп), өте дымқыл (ылғалдылығы 100%-ке жуық), ыстық (температурасы +35°С-дан көп),химиялық активті органикалық ортамен шаң ғимарат.

Қабылдаған ЭҚ электр жабдықтары мен материалдары, бекітілген, орнатылған тәртіпте ТУ немесе МЕСТ талаптарына сәйкес болу керек.

Конструкция, орындаулар, орнату әдісі мен қабылданған машиналар, аппараттар және басқа электр жабдықтары, сонымен бірге кабельдер және жетектерді оқшаулау класы, ЭЕО басқаруына сәйкес талаптар мен қоршаған орта шарттары, электр қондырғылар немесе тораптар көрсеткіштеріне сәйкес болу керек.

Қабылданған ЭҚ электр жабдықтары, кабельдер, жетектер, өзінің нормалған, кепілдендірілген және есептік сипаттамасымен, ЭҚ берілген жұмыс шартына сәйкес болуы керек.

Электр жабдықтары мен солармен байланысты конструкциялар әсерлерден немесе қоршаған орта әсерінің қатнасында тұрақты болу керек.

Құрылыстық және санитарлық- техникалық ЭҚ бөлігі (ғимарат конструкциясы және оның элементі, жылу беру, желдету, сумен жабдықтау) құрылыстық норма мен ережелерге (СНмЕ) сәйкес орындалуы керек.

ЭҚ –да жинау мен қалдықтары алып бастау қарастырылуы керек: химиялық заттар, май, қалдық техникалық және тағы да басқа. Қоршаған ортаны қорғау бойынша қазіргі талаптарға сәйкес, көрсетілген қалдықтарының, су қоймаларына, жауын- шашын суын айдау жүйесіне, арықтар, сонымен бірге осы қалдықтарға арналған территорияларға түсу мүмкіндігін жою керек.

ЭҚ –да олардың жеке элементтеріне жататын бөліктерді жылдам тану мүмкіндігін қамтамасыз еті керек (қарапайымдылық және схеманың көркемділігі, электр жабдықты орналастыруға жататын, қол таңбалар, белгілеулер, түстері).

Тұрғын, жалпы және басқа ғимараттарда тоқ жүргізетін бөліктерде жабу мен шектеу үшін қызмет ететін қондырғылар бірыңғай болуы керек; өндірістік ғимараттар мен электр ғимараттарында, осы қондырғылар бірыңғай торлы немесе тесікті болып жіберіледі. Қоршағыш және жабдықты қондырғылар кілті мен аспаптың көмегімен ғана алуға немесе алуға болатындай етіліп орындалуы керек.

Өткізгіштер мен кабельдерді механикалық зақымдаудан қорғау үшін арналған қондырғылар, мүмкіндігі бойынша машиналары, аппараттары және аспаптары енгізілуі керек.

Май толтырғыш аппараттар мен кабельдердегі бар ЭҚ өрт және жарылыс қауіпсіздігі, сонымен бірге титуммен, лакпен, сіңдірілген және жабық маймен. Электр қондырғылар, ЭЕҚ басқаруына сәйкес келтірілген талаптардың орындалуымен қамтамасыз етіледі. Көрсетілген ЭҚ пайдалануға берілген кезінде қазіргі жағдайларына сәйкес инвентармен және өртке қарсы құралдармен жабдықтауы керек.

Электр тоғының тірі денеге әсерінің әр жақты немесе өзіндік сипаты бар. Адам организімінен өткен электр тоғының термиялық, электромагниттік, механикалық және биологиялық әсері болады.

Тоқтың термиялық әсері, тоқтың жолында орналасқан, дененің жеке учаскесінде күйіктер туғызады, органды жоғары температураға дейін қыздырады және олардың мәнді функционалды бұзылуын тудырады. Тоқтың электормагниттік әсері органикалық сұйықтардың ыдырауымен, сонымен бірге қанның және оның физика- химиялық құрамының бұзылуымен сипатталынады. Тоқтың механикалық әсері, қабатталуға, электор динамикалық тиімділік нәтижесінде организм клеткасының айрылуына әкеліп соғады, сонымен бірге әп-сәтте жарылыс тәрізді будың, клеткалы сұйықтар мен қанда пайда болуы. Тоқтың биологиялық әсері организмнің тірі клеткаларының қозуына және тітіркенуіне, сонымен бірге ішкі биологиялық үдірістердің бұзылуына алып келеді.

Электро жарақаттарды жалпы және жергілікті деп шартты бөледі. Жалпыға жататындары тоқтың соғуы, ол кезде әртүрлі бұлшық еттің топтарының қозу үдірісінде тырысады, дем алуы тоқтайды және жүрек тоқтайды. Жүректің тоқтауы, жүрек бұлшық еттерінің жеке талшықтарының бірден қысқаруымен –фибирляциямен байланысты жергілікті жарақаттарға ,күю, терінің күюі, механикалық зақымдалу, металлмен күю, электор офтальмия. Терінің металлдануы электр доғасының әсерімен металлды балқыту кезінде, металлдың кішкентай бөлігінің теріге енуімен байланысты.

Электр тоғымен зақымдалудың нәтижесі көп факторларға байланысты: ток күші және организм арқылы оның өту уақыты, тоқтың сипаты (ауыспалы немесе тұрақты), адам денесіндегі ток жолы, ауыспалы ток кезінде – тербеліс жиілігінде.

Адам организмі арқылы өткен тоқ, зардап шегуші жақындаған кедергіге және адам денесіне кіретін қосынды элекрт кедергісіне байланысты. Соңғысының шамасы құрғақ теріде және жүз мың Ом зақымдалуы жоқ қарастырушы тері қабатының, негізгі кедергісмен анықталады. Егер осы шарттар терінің қалпына келтірмесе, онда оның кедергісі 1 к Ом - ға дейін түседі. Жоғары кернеуде және тері арқылы бірнеше уақыт тоқ өткенде, терінің кедергісі одан ары түседі, ол ауыр тоқпен зақымдалуға соқтырады. Адам денесінің ішкі кедергісі бірнеше Омнан аспайды және маңызды роль атқармайды. Электр тогының әсеріне, адам кедергісіне денсаулығы мен адамның психологиясының жағдайы әсер етеді. Дені сау емес, аштық, мас болу, эмоционалды қозу, шаршау кедергісінің түсуіне әкеліп соғады. Тоқтың түрі мен күшіне байланысты адамға тоқ әсерінің сипаты 11 –кестеде келтірілген.

Адамға тоқтың әсер ету сипаты (қолға – аяққа тоқтың жолы 220 В) 11 –кесте

Ток, мА	Ауыспалы тоқ, 50 Гц	Тұрақты тоқ
0,6...1,5	Алғашқы сезіну, саусақтардың сәл дірілдеуі	Ешқандай әсері жоқ
2,0..2.5	Алғашқы ауруды сезу	Сол сияқты
5,0..7.0	Қолдағы алғашқы тырысудың басталуы	Солқылдау, қызуды сезу
8,0... 10,0	Қолдағы тырысу, бірақ электорводттан татып алуға болады	Қызудың күшеюін сезу
20,0...25,0	Өте қатты тырысу және аурудың күшеюі, тоқтың жібермеуі, дем алудың қиындауы	Қолдың тырысуы,дем алудың қиындауы
50,0...80,0	Дем алудың тоқтап қалуы	Сол сияқты
90,0...100,0	2-3 сағат тоқтың әсерінен жүректің фибирляцияға ұшырауы, дем алудың қиындауы	Тоқ ұзақ уақыт өткен кездегі дем алудың қиындауы
300,0	Сол сияқты аз уақытта	2-3 сағат тоқтың әсерінен жүректің фибирляцияға ұшырауы, дем алудың қиындауы

Рұқсат етілген тоқ, ол адам өздігінен электр тізбегінен ажыратылуы. Оның шамасы адам денесі арқылы өткен тоқтың жылдамдығына байланысты: әсердің ұзақтығы 10 с-тан көп болса –2 мА, 10 с кезінде және одан аз болса – 6 мА.. Зардап шегуші өздігінен тоқ жүретін бөліктен ажырай алмайтын болса, ол жібермейтін тоқ деп аталады.

Ауыспалы тоқ, тұрақтыға қарағанда қауіпті, бірақ жоғары кернеулі (500 В жоғары) тұрақты тоқ қауіпті. Адам денесінен тоқ өтуінің мүмкін жолағы (басы- қолы, басы –аяғы, қолы- қолы, аяғы –қолы, басы –аяғы), өте қауіптісі, ол бас миының, жүрегі мен өкпесінің зақымдалуы (қолы- аяғы). Қолайсыз микроклимат (жоғары температура, ылғалдылық) тоқпен зақымдалу қауіптілігін арттырады, сол ылғал тері қаптамаларының (тер) кедергісін төмендетеді.

Гигеналық нормалау кезінде, адам денесі арқылы өтетін (қолы-қолы, қолы –аяғы), тоқпен зақымдалудың шекті рұқсат етілген кедергісі, өндірістік және тұрмыстық ээлектр жабдықтарының қалыпты жұмысы кезінде, тұрақты және ауыспалы тоқтың жиілігі 50 және 400 Гц ( 12-кесте).

Кернеу мен тоқтың шекті рұқсат етілген деңгейі 12 –кесте

Тоқтың түрі	Нормалана тын шама	Тоқтың Iа әсерінің ұзақтылығы кезіндегі, көп емес шекті рұқсат етілген деңгейі,
		0,01. ..0,08	0,1	0,2	0,3	0,4	0,5	0,6	0,7	0,8	0,9	1.0	Св.1,0
Ауыспалы, 50 Гц	Uа,В Iа,мА	650	500	250	165	125	100	85	70	65	55	50	36 6
Ауыспалы, 400 Гц	Uа,В Iа,мА	650	500	500	330	250	200	170	140	100	110	100	36 8
Тұрақты	Uа,В Iа,мА	650	500	400	350	300	250	240	230	220	210	200	40 15
Түзетілген екі жартылай кезеңді	Uа,В Iа,мА	650	500	400	300	270	230	220	210	200	190	180	–
Түзетілген бір жартылай кезеңді	Uа,В Iа,мА	650	500	400	300	250	200	190	180	170	160	150	–

Адым кернеуі U_ш(В) бір уақытта тұратын адамның , адымының қашықтығына басқасынан, біреуінің болғандығы, тоқ тізбегінің екі нүтесі арасындағы , бар кернеу. Осыдан адамның ұзындығы а 0,8 м –деп қабылданады. Демек ,

U_ш = φ_x – φ_x+a, (11)

где φ_x и φ_x+a – потенциалы точек, на которых стоит че­ловек.

Напряжение шага представляет собой также падение напряжения в сопротивлении тела человека R_h (Ом):

U_ш = I_hR_h,

Мұндағы I_h – аяқ –аяқ жолы бойынша адам денесі арқылы өтетін ток, А. φ_x және φ_x+a –адам тұрған нүктенің потенциалы.

φ_x және φ_x+a жерлеткіш потенциалдың бөліктері болғандықтан, олардың әртүрлілігі осы потенциалда да бар. Сондықтан теңдеуді келесідей жазуға болады (11):

U_ш = φ_зβ*,

Мұндағы β – адым кернеуі коэффициенті немесе қарапайым адым коэффициенті,потенциалды қисық пішінін ескеретін:

Β = (φ_x – φ_x+a)/ φ_з< 1.

Жеке жерлестіргіште, адым кернеуі, қимамен анықталады АВ ( 8-сурет), оның ұзындығы потенциалды қисық пішініне байланысты және жерлестіргіштің типіне немесе жерлестіргіштен, қашықтықты өзгертумен 0-ге дейін бірнеше максималды мәнінде өзгереді. U_ш және β максималды мәндері адам бір аяғымен жерлестіргіште тікелей тұрғанда, ал екіншісі – содан адым қашықтығында тұрған кезде жерлестіргіштен аз қашықтықта болады.

U_ш и β аз мәні, жерлестіргіштен шексіз үлкен қашықтықта болады, ал іс –жүзінде тоқтың ағуының алаңы шегінде болады және 20 м –ге ары. Бұл орында . U_ш≈ 0 және β ≈ 0.

8-сурет . Бір жерлестіргіштегі адым кернеуі

радиусы r (8-суретті қара), жарты шарлы жерлестіргіште, кернеудің адымы

U_ш = φ_з r/x - φ_зr/(x + a) = φ_зra/x(x+a),

адым коэффициенті

β = ra/x(х + а),

мұнда х –жерлестіргіш ортасынан қашықтығы, м.

x = ∞ шексіз болаған кезде (іс жүзінде х≥ 20) U_ш = 0 және β = 0. Осы нәтижені, егер а = 0 болса, жерлестіргішке жақын аламыз, адам аяғының тірсегінің бір – біріне жақын тұруы кезінде немесе бір экви потенциалды сызықта, ал содан кейін жерлестіргіштен бірдей қашықтықта болса (с және d нүктелері 8 - суретте). х- тың кішкентай мәнінде ( x = r кезінде) U_ш және β-ның максималды мәнін аламыз:

U_ш =φ_з a/(r + a) и β =a/(r+a),

Электродтар орналасқан ауданның шегінде топталған жерлестіргіштерде, бір жерлестіргішке қарағанда, адымның кернеуінің мәні аз, бірақ алдыңғылар сияқты, электродпен ажыратқан кезде бірнеше максималды мәнін нөлге дейін өзгертеді.

Адымның максималды кернеуі, потенциалды қисықтың басында, ал екіншісі содан адымның қашықтығында жатады. Адымның минимальды кернеуі бір ғана «нүктеде» адам тұрған кездегі жағдайға сәйкес келеді, бұл кезде U_ш = 0.

Іс – жүзінде жерлестіргіш қондырғысы, 13-кестеде ұсынылған , β максималды мәніне сәйкес келетін адымның кернеуінің максимальдымәніне қызығушылық танытады .

Адым мен жанасу кернеуінің коэффициентінің үлкен мәні 13-кесте

Жерлестіргіш			α	β
Типі	Параллельді жолақтар дың саны	Параллельді долақтар арасындағы қашықтық, м
Жеке созылымдағы	–	–	1	0,3
Жеке стержендік	–	–	1	0,6
Параллельді жолақтармен жолақты болаттан контурлы	2 2 2 5 5 5	2,5 5 10 2,5 5 10	0,3 0,35 0,4 0,15 0,2 0,3	0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15

Адамның тоқпен зақымдалуы, тек электр тізбегінің тұйықталуы кезінде, адам денесі арқылы өтуі мүмкін немесе басқаша айтқанда адамның екіден аз емес бірнеше кернеуі бар аралықта тібек нүктесіне жақындауы.

Адам денесі арқылы өткен тоқтың мәнімен бағаланатын немесе жанасу кернеуімен, сондай жанасудың қауіптілігі факторлары қатарына байланысты: адамның тізбекті, кернеу торабын, тораптың өзінің схемасын; оны бейтараптау режимін, жерден тоқ өтетін бөліктерді оқшаулау дәрежесі, өшіру схемасы, сонымен бірге жерге салыстырмалы тоқ өтетін бөліктің сыйымдылығының мәнінен.

9-сурет. Тоқ тізбегінің адамның өшіру:

а – екі фазалы өшіру; б, в – бір фазалы өшіру

Адамның электр тізбекті өшіру схемасы әртүрлі болуы мүмкін. Бірақта тиімдірек екі өшіру өшіру схемасы бар : екі жетек арасында және бір жетекпен жердің арасында (9-сурет). Әрине, екінші жағдайда торап пен жердің арасында электр байланысының бар екендігін жорамалданады.

Бірінші схемада ауыспалы тоқтың торабын екі фазалы өшіру деп атайды, ал екінші – бір фазалы деп атайды.

Екі фазалы өшіру, бұл адамның бір уақытта екі фазаға жақындауы, ережеге сай, бұл өте қауіпті мұнад адам денесіне берілген тораптағы, сызықты - кернеудің көбі қолданылады және сондықтан адам денесі арқылы көп тоқ өтеді (А).

I_h = 1,73U_ф /R_h = U_л /R_h,

мұнда U_л –сызықты кернеу, торптың √3U_ф-ға тең фазалы жетектері арасындағы кернеу, В; U_ф – фазалы кернеу, тоқ көзінің бір орамның соңы мен басы арасындағы кернеу (трансформатор, генератор ) немесе фазалы және нөлдік жетектер арасындағы кернеу, В.

Екі фазалы өшіру торабында оқшауланған немесе жерлестірілген бейтараптарда да бірдей қауіпті болатынын жорамалдау қиын емес. Екі фазалы өшіру кезінде, егер адам жерден сенімді оқшауланған болса да және адам оқшаулан еденде ботилар мен резеңке галош киіп тұрсада немесе диэлектрикалық кілемшеде тұрсада зақымдау қауіптілгі төмендемейді.

Бір фазалы өшіру өте жиі болады, бірақ қауіптілігі аз болады, екі фазалыға қарағанда, мұнда адам тұрған жердегі кернеу фазалыдан аспайды. Адам денесі арқылы өтетін тоқ, аз болады, сонымен бірге, осы тоқтың мәні тоқ көзінің бейтараптау режиміне және оқшаулау кедергісіне және жерге салыстырмалы жетектердің сыйымдылығы, адам тұрған еденнің кедергісі, оның аяқ киімінің кедергісі және басқа факторлар әсер етеді.

Үш фазалы үш жетекті торапта, адам денесі арқылы өткен оқшауланған бейтарап тоқ күшін (А), оның қалыпты жұмысы кезінде, тораптар фазасынан, біреуіне жанасу кезін кешенді формада келесідей теңдеумен анықталады (10, а-сурет)

,

мұндағы Z –жерге салыстырмалы бір фазаның толық кедергісінің кешені, Ом, Z = r/(1+jωС r), r мен С — жерге салыстырмалы ( барлық тораптар жетектер іүшін, бірдей бекітуге арналған) жетектің сыйымдылығы (Ф) мен жетекті оқшаулау кедергісіне (Ом) сәйкес.

10- сурет. Оқшауланған бейтараппен, үш фазалы үш жетекті торап жетегіне адамның жақындауы :

а –қалыпты режимде; б – авариялық режимде

Тоқ нақты формада құрайды (А)

(12)

Егер жетектердің сыйымдылығы жермен салыстырғанда аз болса, онда, С≈ 0, мұнда әдетте көп емес созылымда ауалы тораптарда орны болады, онда теңдеуді келесідей түрде қабылдайды (12)

(13)

Сыйымдылығ көп, оқшаулау өткізгіштігі аз болса, r ≈ ∞, мұнда кабельді тораптарда , әдетте орны бар, онда (12) теңдеуге сәйкес адам денесі арқылы өткен тоқ күші (А) келесідей болады,

(14)

мұндағы х_с – 1/ωС –ға тең кедергі сыйымдылығы, Ом; ω – бұрыштық жиілік, рад/с.

(13)- теңдеуден, демек жер мен жетектің арасындағы көп емес сыйыдылығы бар, оқшауланған бейтарап торапта, қалыпты жұмыс кезінде фазаның біреуіне жақындағандағы адам үшін қауіптілік, жерге салыстырмалы жетектердің кернеуіне байланысты: кедергіні төмендетімен қауіптілік төмендейді. Сондықтан осындай тораптарда, оқшаулаудың жоғары кедергісін қамтамасыз ету үшін және пайда болған қателіктерді жою мен өз уақытында табу үшін , оның қалпын бақылау өте маңызды.

Бірақта жерге салыстырмалы үлкен сыйымдылықты тораптарда (12) және (14) теңдеулерден көрініп тұрғандай, қауіпсіздігін қамтамасыз етуде жетектерді оқшаулау ролінде жақындау шығындалады.

Торапта авариялы режимде жұмыс істеу кезінде, бір фазада тұйықталу пайда болған кезде, адам денесі арқылы өтетін түзетілеген фазаға (10,б - сурет), (А) жақындаған тоқ күшінің аз кедергісі r_зм, арқылы жерде болады (А),

I_h = √3U_ф /(R_h + r_зм), (15)

Ал жанасу кернеуі (В)

U_пр= R_h I_h = √3U_ф R_h /(R_h + r_зм), (16)

11- сурет. Жерлестірілген бейтараппен фазалы жетекке үш фазалы, төрт жетекті торапқа адамның жанасуы :

а – қалыпты режимде; б – авариялық режимде

Егер r_зм = 0 немесе r_зм «R_h» әдетте бұл іс – жүзінде болады деп қабылданса, онда (16) теңдеулерге сәйкес

U_пр =√3U_ф, (17)

мұнда адам сызықты кернеу әсерінде болады.

Электр тоғы әсерінен болатын бақытсыз жағдайлардың басты себептеріі болатындары келесілер:

1) кернеудегі тоқ өтетін бөлігінің қауіпті қашықтығына, кездейсоқ жанасу мен жақындау;

2) электр жабдықтардың металлдық конструктивті бөліктерінде – қорапта, қаптамасында кернеудің пайда болуы және оның нәтижесінде оқшаулаудың зақымдалуы мен басқада себептері;

3) қондырғыны қателесіп қосу салдарынан, адамдар жұмыс істеп жатқан, өшіп тұрған тоқ жүретін бөлікте, кернеудің пайда болуы;

4) жердің астындағы жетектің тұйықталуы нәтижесінде, жердің бетінде адымдық кернеудің пайда болуы.

Тоқтан зақымдалудың, негізгі қорғаныс шаралары болып: кездейсоқ жанасу үшін кернеудегі тоқ өтетін бөліктердің жетіспеуін қамтамасыз ету; тораптың электрлік бөлімдері; электр қондырғылардың, қорабында, қаптамаларында, басқа бөліктерінде кернеу пайда болған кездегі, зақымдау қауіптілігін жою, мұнда аз кедергіні екі қабатты оқшаулауды қолдануды, қорғаныстық жерлестіруді нөлдеуді, қорғаныстық өшіру потенциалын түзетуді қолдануға болады; арнайы электр қорғаныстық құралдарды қолдану ауыстырып қосқыш және бейімдеуіш аспаптар, электр қондырғыларды қауіпсіз пайдалану ұйымдары.

Қорғаныстық жерлестіру -жермен электрді байланыстыру немесе кернеуде болуы мүмкін, оның тоқ өткізбейтін эквивалентті бөлігі.

Қорғаныстық жерлестіру дегеніміз – қораптарда тұйықталу кезінде, электр қондырғылардың конструктивті бөліктерінде кернеу пайда болған кезде, электр тоғымен адамдардың зақымдалу қауіптілігн жою.

Қорғаныстық жерлемстірудің әсерінің принципі- қораптағы тұйықталудың адымы мен жанасу кернеуінің қауіпсіз мәніне дейін төмендету. Бұған жерлестірілген қондырғының потенциалын төмендетімен жетеді, сонымен бірге жерлестірілетін қондырғының потенциалының мәні бойынша потенциалға дейін жақын тұрған адам негізіндегі потенциалды көтеру ретінде потенциалды реттеумен (тегістеумен ).

Қорғаныстық жерлестіруді қолдау облысы –оқшауланған бейтарабымен 1000 В-қа дейінгі кернеуімен үш фазалы үш жетекті торап және бейтараптың кез- келген режимімен 1000 В-тан жоғары (12-сурет).

12-сурет.Қорғаныстық жерлестірудің потенциалды схемасы:

а – 1000 В-қа дейінгі және одан көп бейтарптармен оқшауланған торап; б –1000 В-тан жоғары жерлестіргіш бейтарап торапта; 1 –жерлестірілген қондырғы; 2 –қорғаныстық жерлестіргіштің жерлестірілуі; 3 –жұмысшы жерлестіргішті жерлестіру; r_з, r_с – қорғаныстық п жұмысшы жерлестіруге сәйкес кедергі; I_з – жерге тоқтың тұйықталуы.

Нөлдеу дегеніміз- кернеуде болуы мүмкін, металлдық тоқ өткізбейтін бөлігіндегі нөлдік қорғаныстық жетегімен электрлік байланысы.

Нөлдік қорғаныстық жетегі дегеніміз- тоқ көзінің орамының терең жерлестірілген бейтарап нүктесімен және оның эквивалентімен нөлдік бөлігімен байланысқан жетек. Нөлдік қорғаныстық жетекті, нөлдік жұмысшы жетекпен айыра алу керек, ол тура сол сияқты терең жерлестіріліп, тоқ көзінің бейтарап нүктесімен байланысқан бірақ, ол электр қабылдағыштарды тоқпен қоректендіруге арналған, ол бойынша жұмысшы тоқ өтеді.

Жерлестіру схемасы 13- суретте ұсынылған. Жерлестіру шарты тура сол, мұнда қорғаныстық жерлестіру: қорапта тұйықталу болағн кезде, адамдардың тоқпен зақымдалу қауіптілігін жою.

Жерлестіру әсерінің принципі- қораптағы тұйықталуды, бір фазалы қысқа тұйықталуға айналдыру, көп тоқ құру мақсатында нөлдік және фазалық жетектер арасындағы тұйықталуда, қорғаныстық жұмыс істеуін, қамтамасыз етуге қабілеттілігі және сонымен бірге қоректендіру торабынан зақымдалған қондырғыны автоматты түрде өшіру. Ондай қорғаныстар, балқымалы сақтандырғыштар немесе қысқа тұйықталу тоғынан, адамдарды қорғау үшін, энергия тұтынушылар алдында бекітілген автоматты өшіргіштер. Зақымдалағн қондырғыны өшіру жылдамдығы , қораптағы кернеудің пайда болған кезеңінен қоректендіруші электр торабынан, қондырғыны өшіру кезеңіне дейін 5-7 с құрайды, балқымалы сақатандырғышпен, қондырғыны қорғау кезінде және автоматтармен қорғау кезінде 1-2 с болады .

Сонымен бірге нөлденген бөлігі, нөлдік қорғаныстың жетек арқылы жерлестірілген болады, онад авариялық кезең, қорапта зақымдалған қондырғыны автоматты өшіргенге дейін, осы жерлестіргіштердің қорғаныстық қасиеті пайда болады, осыған ұқсас қорғаныстық жерлестіруде орны бар. Былайша айтқанда нөлдік қорғаныстың жетек арқылы нөлдендірілген бөліктерді жерлестіру, авариялық кезеңінде, олардың жерге салыстырмалы кернеуін төмендетеді.

13- сурет. Нөлдік принципиалды схемасы;

1 –қорап; 2 – қысқа тұйықталу тоғынан қорғайтын аппарат (балқымалы сақтандырғыштар, автоматтар) R₀ – тоқ көзі бейтараптайтын жерлестіру кедергісі; R_п –нөлдік қорғаныстық жетектің, екінші рет жерлестіруі бойынша кедергісі; I_н – қысқа тұйықталу тоғы.

Нөлдік қолданылу аймағы – үш фазалы төрт жетекті торабы, терең жерлестірілген бейтараптармен, кернеуі 1000 В-қа дейін. Әдетте бұл торап 380/220 В кернеуімен, машина жасау өндірісінде кең қолданылады, сонымен бірге 220/127 В және 660/380 В басқа салаларда қолданылады.

13-суреттен көрініп тұрғандай, нөлдеу схемасында нөлдік қорғаныстың жетегінің торабында, тоқ көзінің бейтарап жерлестірілуі мен нөлдік жетектің қайтадан жерлестірілуі болу керек.

Нөлдік қорғаныстың жетегінің мақсаты- тоқтың қысқа тұйықталу тізбегіне, аз кедергі жасау, бұл тоқ қорғаныстың жылдам жұмыс істеуі үшін және тораптан зақымдалған қондырғының тез өшуі үшін қажет. Мысал үшін келесі жағдайды аламыз.

Бізде нөлсіз жетекті схема бар, оның орнына жерді аламыз (14-сурет). Осындай схема жұмыс істей ма? Жер арқылы түзілген тізбек бойынша, қораптағы фазаның тұйықталуы кезінде тоқ өтеді (А): I_з = U_ф/(R₀ + R_з), оның нәтижесінде қорапта жерге салыстырмалы кернеу туады (В)

U_к = I_з ·R_з = U_ф ·R_з /(R₀ + R_з)

мұндағы U_ф – фазалы керенеу, В; R₀,R_з – қорап пен бейтараптың жерлестіру кедергісі, Ом.

14 -сурет. Жерлестірілген бейтарап үш фазалы үш жетекпен тораптың, 1000 В –қа дейінгі, схемасы

Трансформатор орамы мен торап жетегінің кедергісі R₀ және R_з бойынша салыстырғанда аз немесе сондықтан есептеуде қабылданбайды.

I_з тоғы, қорғаныс жұмыс істеуі үшін жеткіліксіз, қондырғы өшпей қалуы мүмкін.

Мысалы U_ф = 220 В және R₀ = R_з = 4 Ом кезінде I_з = 220(4+4) =27,5 А; U_к =220·4/(4+4) = 110 В. Егер тоқ қорғанысының жұмыс істеуі 27,5 А –дан көп болса, онда өшпей қалады және қондырғыны қолмен өшірмейінше қорап кедергіде болады. Осыдан зақымдалған қондырғыға жанасқан кезде адамдарды тоқ соғу қауіпі туады. Бұл қауіптілікті жою үшін, қорғаныс арқылы өткен тоқ күшін арттыру керек, бұл нөлдік қорғаныстың жетегі схемасын енгізумен жүзеге асырылады.

Қондырғылардың Ережелер талаптарына сәйкес, электр жабдықтардың нөлдік жетегі, фазалы жетектің өткізгіштігінің жартысынан аз емес өткізу керек. Бұл жағдайда қысқа тұйықталу тоғы зақымдалған қондырғыны жылдам өшіру үшін жеткілікті болады.

Айтылғандардан қортынды жасауға болады: кернеуі 1000 В –қа дейінгі нөлдік жетексіз, жерлестірілген бейтараппен үш фазалы торап қорапта фазаның тұйықталуы кезінде, қауіпсіздікті қамтамасыз ете алмайды, сондықтан осындай торапты қолдануға тиым салынады.

Бейтарап жерлестірудің мақсаты- жерге кездейсоқ фазаның тұйықталуы кезінде, ( қорапқа жалғастырылған) нөлдік жетектің жерге салыстырмалы мәніне төмендету.

Шынында да жерге (15-сурет, а) кездейсоқ қысқа тұйықталу кезінде, оқшауланған бейтараппен, төрт жетекті торапта нөлденген қораппен жердің арасында, тұйықталуды оқшаулағанға дейін немесе барлық торапты қолмен өшіргенге дейін, болатын тораптың фазалы кедергісінің U_ф, мәні бойынша жақын кернеу. Бұл сөзссіз өте қауіпті.

15-сурет. Оқшауланған (а) және жерлестірілген бейтарап (6) мен 1000 В-қа дейінгі үш фазалы төрт жетекті тораптағы, жерде фазаның тұйықталу кезі

Осындай зақымдалумен , жерлестірілген бейтарап торапта басқаша болады, іс – жүзінде қауіпсіз жағдай ( 15, б- сурет). Бұл жағдайда U_фкернеуімен R_зм ( жерге тұйықталу фазасының кедергісі) және R₀ (бейтарап жерлестіру кедергісі) тепе-тең бөлу, соның нәтижесінде қондырғыны жерлестіру мен жердің арасындағы кернеу (В) төмендегідей және келесідей болады

U_к = I_з ·R₀ = U_ф ·R₀ /(R₀ + R_зм)

Ережеге сай, жерге R_зм жетектің кездейсоқ тұйықталуы нәтижесінде жерлестіру кедергісі, көп есе көп R₀,сондықтан U_к мәнсіз болады. Мысалы U_ф = 220 В, R₀=4 Ом және R_зм=100 Ом U_к=220·4/(4+100) =8,5 В деп аламыз. Осындағы кернеуде қорапқа жанасу қауіпті емес. Қорапқа жанасу қауіптілігі іс- жүзінде жоқ.

Демек, оқшауланған бейтарап үш фазалы төрт жетекті торапта тоқпен зақымдау қауіптілігі бар, сондықтан қолданылмауы керек. Қондырғылардың ережелер талаптарына сай, электр қондырғыладың тоқ көзінің жерлестіргіш бейтарап кедергісі 8 Ом-нан көп болмауы керек, 220/127 В кернеуінде, 4 Ом 380/220 В кернеуінде, 2 Ом 660/380 В.

Қорғаныстық өшіру- электр қондырғыда тоқпен зақымдау қауіпсіздігі пайда болған кездегі электр қондырғылардың автоматты өшіруін қамтамасыз ететін, жылдам әрекет ететін қорғаныс.

Ондай қауіптілік, электр жабдықтың қорабындағы фазаның тұйықталуы кезінде тууы мүмкін, жерге салыстырмалы фаза оқшаулағышының кедергісін, анықталған шегінен төмен, азайту; кернеудегі тоқ өтетін бөлікке адамның жанасуы. Бұл жағдайларда, торапта бірнеше электрлік көрсеткіштерде өзгеріс болады: мысалы, жерге салыстырмалы қораптың кернеуі, нөлдік тізбектіліктің кернеуі жерге салыстырмалы фаза кернеуі, нөлдік тізбектіліктің кернеуі өзгеруі мүмкін. Осы көрсетккіштердің кез- келгені, дәлірек айтқанда оның анықталған шегіне дейін өзгеруі, мұнда тораптың қауіпті учаскесінің автоматты өшірілуі және қорғаныстық - өшіру қорғанысының жұмыс істеуіне себеп болатын, импульс, адамның тоқпен зақымдалу қауіптілігі болған кезде қызмет етеді.

Қорғаныстық өшіру қондырғысы (ҚӨҚ) 0,2с –тан көп емес уақытта бұзылған электр қондырғысын өшіруді қаматамасыз ету керек.

ҚӨҚ –ның негізгі бөліктері, олар қорғаныстық өшіру аспабы және автоматты өшіргіш.

Әрекет ету принципі – тораппен электр қондырғыны жылдам өшіру, егер оның қорабының кернеуі жерге салыстырмалы шекті рұқсат етілген мәнінен U_кдоп бірнеше жоғары болса, соның салдарынан қорапқа жақындау өте қауіпті болып кетеді.

Статикалық электрлік– бұл, сақтау бетіндегі және диэлектрикалық жартылай жетектік заттар, өнімдердің заттары немесе оқшауланған жетектер көлемінде, бос электрлік заряд релаксациясының пайда болуымен байланысты, құбылыстар жиынтығы. Өндірісте диэлектрикалық немесе жартылай өткізгіш материалдарды статикалық электрлік облысында кең қолданылғандығы байқалады. Технологиялық үдірістердің жылдамдығын арттыру, өз кезегінде электризация үдірісінің күшеюіне мүмкіндік туғызады.

Электризация. Үйкелеумен, ұсақтаумен, шашыратумен, себелеумен, сүзгілеумен және заттарды себелеумен жүргізілетін, технологиялық үдірісте, материалдар мен қондырғылардың өзінде мыңдаған және он мыңдаған вольтпен өлшенетін электрлік потенциал түзіледі. Қалдық зарядтарды денемен басқару кезінде көп жағдайда байланыстың электризация құбылысымен байланысты. Температурасы бойынша ерекшеленген денеге жақындау кезінде, зарядталған бөлшектердің концентрациясы, атомдардың энергетикалық жағдайы, беттің кеңділігінен және басқа да көрсеткіштерімен, олардың арасында электр зарятары бөлінеді. Осыдан дененің бөлімі бетінде, олардың біреуінде оң зарядтар концентрленеді, ал екіншісінде теріс заряд концентрленеді. Конденсаторға ұқсас екі қабатты электрлік қабат түзіледі, сыйымдылығы

С = εε₀ S/d,

мұндағы ε –ауаның салыстырмалы диэлектрикалық өткізгіштігі; ε₀ – электрлік тұрақты; S – жақындау бетінің аудан; d –екі қабатты электр қабатының қалыңдығы.

Байланыстыратын беттердегі бөлу үдірісінде, зарядтық бөлігі бейтараптанады, ол бөлігі денеде сақталдынады. Егер дененің электр өткізгіштігі аз және бөлу үдірісі жеткілікті жылдам жүрсе, онда заряд Q шамасы азаяды.

Статикалық электрлікте зарядты жою, ең алдымен технологиялық жабдықтардың электр өткізетін бөліктерін жерлестірумен жүзеге асырылады. Статикалық электрді шығару үшін арналған жерлестіргіш қондырғымен біріктіріледі. Ол басқа қорғаныс құралдарына байланыссыз орындалады.

Әдебиеттер:нег. 9 (173-178), қос 2. (201-203), қос. 8 (273-296)

Бақылау сұрақтары:

1.Электрлік өнімдердің, өрт қауіпсіздік шарты қалай анықталады (формула)?

2. Электр жетектерін пайдалану кезінде, өрттің пайда болу қауіптілігі неге байланысты ?

3.Авариялық режимде жұмыс істеген кезде, электр жабдықтарында өрттің пайда болуы үшін, қандай себептері болуы мүмкін ?

4. Объектінің бас жоспарына қандай өртке қарсы талаптар қойылады ?

5. Адым кернеуі дегеніміз не және оларды анықтайтын формулалар?

6.Электр тізбегі адымдарын өшіруінің қандай схемасы болуы мүмкін ?

7. Электр тоғының әсерінен болған бақытсыз оқиғалардың басты себептерін атап беріңіздер ?

8. Тоқпен зақымдалудан қорғану үшін, қандай негізгі шараларды қарастыру қажет?

Дәріс тақырыбы 10: Найзағайдың әсерінен болатын өрт жарылыс қауіпсіздігі.

Найзағай – бұл атмосферадағы бұлттардың әртүрлі зарядталған немесе бұлтпен жердің арасындағы электр разряды. Найзағайдың ұзындығы әдетте км- ге жетеді (орташа5 км), оның мәнді бөлігі нөсер бұлтының ішінде болады.

Найзағайды разрядқа бөлу үдірісі мен бұлттағы электрлік разрядтың жиналуы, сулы булардың қарқынды кондесациясы мен сулы булардың бүркілуімен, олардағы кіруі күшті ауалық ағындардың пайда болуымен байланысты, бүрку кішкентай сулы шаңның теріс зарядталып бүркілуі кезінде, ал ауыр тамшылар оң зарядталып бүркілуі кезінде түзіледі.

Разряд каналы бойынша, аз уақыт аралығында ( 100 мксек -дейін) 20 000⁰ С температураға дейінгі қызған каналда, өте үлкен тоқ өтеді ( 230 кА дейін). Демек, канал тез кеңейеді, өзінің фронтында жоғары қысымы бар, қоршаған ауада соққылы толқынның таралуын туғызады.

Келесі кезеңде басты разрядтың каналының жарықтығы бірден артады, бірақ бұл мыңдаған және жүз мыңдаған секунтқа созылады, содан кейін, жарықтанған разряд бітеді.

Сол канал бойынша жиі бірнеше найзағай разряды өтеді 50 %-ке жуық найзағайда көп реттік сипаты бар және орташа 3-4 разрядтан туады.

Разрядтың әсері екі түрлі болуы мүмкін. Найзағай ғимаратты, үйді тікелей (тура соққы) зақымдалуы мүмкін және электрлік немесе электромагниттік индукция құбылысымен түсіндірілетін екінші қайтара әрекет етуі мүмкін.

Сонымен бірге, найзағайдың разрядының жоғары потенциалы ауалық сызықпен (электр беру сызығымен ) және жердің астындағы, жердің үстіндегі металлдық коммуникациялар бойынша ғимаратқа жетуі мүмкін. Найзағай разрядтың әсері – ол өз кезінде өрт пен жарылыс туғызуы мүмкін, ұшқынның пайда болу себебі болады.

Ондай құбылыстар, тек материалдардың шығындар ғана әкелмейді, найзағай адамдарды зақымдайды, сонымен бірге өртпен жарақат алуы мүмкін.

Найзағайдың тура соққысымен зақымдау қауіптілігі, бірнеше сыртқы жарылыс қауіпті қондырғыда болады, бұл металлдық беттердің балқып кету мүмкіндігінен, осы беттердің ішкі қабырғаларының қатты қызып кетуімен және газ шығаратын құбырларда, свечада сақтандыру және тыныс алу клапаны арқылы бөлінетін газдар мен булардың жарылыс қауіпті қоспаларының тұтануынан болады. Ондай қондырғыларға, химиялық, мұнай өңдейтін қондырғылардың жеке сыртқы технологиялық аппараттары, қысылған жанғыш газдары бар резервуарлар және газ сақтағыш, мұнай өнімдерін сақтауға арналған резервуарлары жатады .

Металлмен найзағай байланысмен бірге жылулық үдірістер, байланыс аймағында жылу бөліну үдірісі шартында және электрлік доғадағы сияқты есептеуге беріледі. Қондырғының металлдық бетінің найзағай тоғымен балқуы, беттің қалыңдығы 4 мм-ден аз болса ғана балқитыны дәлелденген.

Металлдық беттердің найзағай тоғымен балқуы, егер қондырғының ішінде жанғыш газдар мен булардың жарылыс қауіпті концентрациясы бар болса, қирауға және жарылуға алып келуі мүмкін.

Найзағаймен зақымдалған аппараттарда жанғыш қоспаның тұтану мүмкіндігін түсіндіру кезінде, жанғыш қоспаның индукция кезеңі бар екендігін немесе өздігінен тұтанудың кешігу уақытын ескеру қажет. Қоспа тұтанбайды, егер жанғыш қоспалардың индукция кезеңінде, өздігіненн тұтанудың төменгі температурасының шамасына дейін, аппараттың қабырғасында көлбеу учаскесінің салқындау уақыты көп болса. Егер индукция кезеңінде қабырғалардың көлбеу учаскесінің салқындау уақыты аз болса , онда жанғыш қоспа тұтанады.

Қыздырудың максимум температурасы, қыздыру басталғаннан және беттің қалыңдығының пропорционалды биіктігі азайса 1-2 с аралығында пайда болады. Заттардағы секундпен өлшенетін индукция кезеңі қабырғаның зақымдалған учаскесін салқындату мен максимум температурасының пайда болуының арасындағы интервалда аз болуы мүмкін. Мысалы, метанның проценттік құрамы (6-10 %-ке дейін) метан ауалық қоспасында және индукция кезеңінде қоспаның қыздыру температурасы (775-875⁰С) 0,35 1,23 с –дейінгі аралықта болады. Сутегілік аралық қоспада сутегі концентрациясы 27,8- ден 34 %-ке дейін индукция кезеңінде 3 мс ты құрайды, ал ацетилен ауалық қоспада, ацетилен концентрациясы 10-нан 18 ден 34 %-ке дейі, индукция кезеңі - 4-14 мс. Битумонизді көмір шаңында индукция кезеңінде 40мс – қа жуық болады, ал аллюминий шаңында іс- жүзінде жоқ болады. Келтірілген мысалдардан көрініп тұр, сутегі мен ацетилені бар қондырғылар, метаны бар қондырғыларға қарағанда, қауіпті,сонымен бірге алюминий шаңы бар ғимараттар өте қауіпті.

16 –суретте ұсынылған қисық t_макс = f(δ) сыртқы жарылыс қондырғылары үшін, металлдық рұқсат етілген қалыңдығын таңдауға мүмкіндік береді. Ол жерде ішкі қондырғылардың темпеартураларын 800-1200 ⁰С-ға дейін көтеруге рұқсат етілген (жанғыш ортаның барлық жарылыс - өрт қауіпті қасиетін ескере отырып) және жоғары қысым жоқболса, қабырғаның қалыңдығын 4-5 мм-ге қысқартуға болады

Газ немесе қысымдағы сұйығы бар қондырғыларда, қабырғалардың 5,5-6 мм-ден аз болмауы керек, ал кері жағдайда қысым күшімен қыздырылған металл жыртылады немесе шашылады, ал жыртылған жжерден кірген жанғыш сұйық пен газ, өрт жарылысқа алып келуі мүмкін.

Көптеген өндірістік ғимараттар мен сыртқы қондырғыларда, найзағайдың тура соққысы кезіндегі, найзағайдың тоғы ағып кететін, құбыр өткізгіштер мен металлдық конструкциялардың қиын торабын ұсынады (мысалы, найзағай қорғанысының бұзылуы мен жоқ болуы). Металлдық бөліктерге жақындау орныныда, конструкцияның жеке бөліктері арасында байланыс жоқ болса, күшті ұшқын болуы мүмкін, ол жанғыш ортаның көзі болуы мүмкін.

Жарлыс қауіпті ғимаратта, найзағайдың тура соққысынан болатын өрт пен жарылыс, найзағай қорғанысы жоқ болған кезде болуы мүмкін, егер тоқ шығарудың созылымдылығы көп болса және тоқ шығарумен металлдық конструкциялы ғимараттар мен технологиялық жабдықтар арасында тегістеу потенциалы бойынша шараларды қабылдамаса да болады.

16-сурет.Металл қалыңдығын таңдау. Беттің қалыңдығына байланысты максималды температура.

Өрт мысалына, тоқ шығарудың бүтіндігінің бұзылуын келтіруге болады, ол ғимарат қаптамасының жанатын жылытқышы мен жұмсақ қаңылтырда жатады. Бұл жағдайда тоқ шығару бойынша найзағай тоғы жүрген кезде, жарық орнында күшті ұшқын болады.

Металлдық жетектердегі найзағайдың тура соққысы, металлды балқытып қана қоймай, сонымен бірге найзағай тоғы өтетін өткізгішті қыздырады. Осы кезде өткізгіште көп жылу бөлінуі мүмкін, онда металл қимасы жетіспеген кезде, оны балқытып немесе тіпті ерітіп жіберуі мүмкін.

Қатты жанбайтын материалдардан (тас, кірпіш, бетон) жасалған ғғимараттарда найзағай зақымдауы кезінде, жергілікті бұзылу бақыланады. Егер объектімен жердің найзағаймен зақымдалған учаскесінің арасында, тоқ өткізетін жол болса, онда осы учаскенің жерге қатнасы бойынша потенциалы жоғары мәнге жетеді және сенімділігі аз электрлік жолы бойынша, нәтижесінде разряд пайда болады. Найзағай тоғы тесіктің тар жолына өте отырып, ол жердегі материалдық буланудың (жарылуы) мен температурасының лезде көтерілуіне алып келеді. Осыдан тар каналдардың қысымы жоғары мәнге ие болады, ол ережеге сай, айырылуға және найзағай тоғының әсерінен зақымдалған объектінің тоқ өткізбейтін бөліктерінің қирауына соқтырады. Осы себептер бойынша, мысалы ағаш ғимараттарымен ағаштарды, қорғалмаған кірпіш түтіндік құбырларды, мұнараларды (мұнда бірнеше метрге дейінгі ұзындықта жаңқаны жұлып алады) қиратып, жұлып алып тастайды.

Сол сияқты белгілі жиі кездеседі, темір бетонды ғимараттарды да қиратады. Бұны, былай түсіндіруге болады, болат арматураларын біріктіру орындарында байланыс дұрыс болмауы мүмкін. Темір бетонды ғимараттарында арматура бөліктері арасында сенімді байланыс бар болған кезде, найзағайдың өте жоғарғы тоғында, температураның қауіпті көтерілуін жоятын, жалпы үлкен қима бар болса, мұнда найзағай үшін жақсы тоқ шығару қызмет етуі мүмкін.

Найзағай өте қауіпті, найзағайдан қорғалмаған және қорғанысы дұрыс емес ғимараттарда, оның соққысы ғимараттың ішіндегі немесе оған жақын адамдарды зақымдауы мүмкін. Бұл зақымдаулар жабдықтар мен ғимаратттардың жеке учаскелерінде, адымның кернеуі мен жанасу кернеуі арқылы жоғары потенциалдар әсері нәтижесінде болуы мүмкін. Найзағайдың қайтадан болған әсері тура сол құбылыстармен, найзағай разряды уақытындағы пайда болған потенциалдардың әр түрлілігімен жүретін тура соққыға тікелей қатысы жоқ, конструкцияларда, құбыр өткізгіштерде және ғимарат пен үйдің ішіндегі өткізгіштерде түсіндіріледі.

Найзағайдың қайта әсері, электорстатикалық және электор магниттік индукция нәтижесінде болады. Найзағайдың қайтадан әсеріне жер асты және жер үсті металлдық коммуникациялары (құбыр өткізгіштер, кабельдер, ауалық сызықтар) жоғары потенциалдарды түсіру салдарынан, ғимараттың ішінде әртүрлі потенциалдардың пайда болуын жатқызуға болады.

Ғимараттар мен үйлер найзағайдың зақымдау қауіптілігі бойынша 3- категорияға бөлінеді.

1-ші категорияға жататындары, ұзақ уақыт сақталатын және систематикалық жарылыс қауіпті ауамен басқа тотықтырғыштармен, газ, бу және шаң қоспаларын түзетін ғимараттар мен үйлерді жатқызуға болады; металл емес жәшіктермен ашық жерлерде аттырғыш заттар сақталынады немесе жасалынады. Осындай үйлер мен ғимараттардағы жарылыста қираумен қатар адамдарда қаза болуы мүмкін.

2-ші категорияға жататындары, ауамен немесе басқа тотықтырғыштардан болатын, шаң және бу, газдардың жарылыс қауіпті қоспалары өндірістік авария мен бұзылу кезінде ерекше болады немесе аттырғаш заттар мықты металл жәшіктерде сақталатын ғимараттар мен үйлер.

3-ші категорияға жататындары, найзағайдың тура соққысынан өрт болуы мүмкін және адамдар зақымдалуы және ғимараттардың механикалық қирауын жатқызуға болады.

Ғимараттар мен үйлерді найзағайдың тура соққысынан қорғау, әртүрлі жүйедегі найзағайды бұру көмегімен жүзеге асырылады. Кез- келген найзағайды бұру үшін үш негізгі бөлікке бөлуге болады: найзағай қабылдағыш, найзағай толқынын тікелей қабылдағыш, найзағай қабылдағыш жерлестіргішпен байланысқан және жерлестіргіште найзағай тоғы жерге өтетін тоқ шығарудан тұрады. Найзағай қабылдағыш пен тоқ шығарғышты бекітуге арналған ғимараттың бөлігі немесе тік конструкция (столбы, мосп) найзағай шығарудың тіреуі деп аталады.

Найзағай шығарудың қорғаныстық әсері найзағайдың қасиеті бойынша өте жоғары және жақсы жерлестірілген металлдық ғимараттарға негізделген. Осыған орай қорғалатын ғимарат, егер ол өзінің бөліктерімен найзағай шығару қорғаныс аймағына кіретін болса биіктігі бойынша өте төмен, іс – жүзінде найзағаймен зақымдалмайды. Найзағай шығарудың қорғаныстық аймағы деп, тура найзағай соққысынан, сенімділік дәрежесі жеткілікті, (99 %) ғимаратты қорғауды қамтамасыз ететін, найзағай шығарғышқа жанасатын кеңістік бөлігін айтамыз.

Найзағай шығарғыштар түрі бойынша стержендік және тростық деп бөлінеді, саны бойынша бірге әсер ететін найзағай шығарғыштар – біреу, екі қабатты немесе көп қабатты деп бөлінеді. Сонымен бірге найзағай шығарғыштар қорғалатын ғимараттарын жеке тұрған, оқшауланған және оқшауланған деп бөлінеді. Стержендік найзағай шығарғыштар қорғалатын ғимараттың үстінде асқақтаған, стержен түрінде дайындалады, ал тростың тоқ шығарғышының әрқайсысына төселетін тіреулерге бекітілген (өткізгіштерде) горизонтальды тростар түрінде дайындалады.

Ғимараттар мен үйлерді қорғау үшін, стержендік найзағай шығарғыш көбінде қолданылады, ал тростық найзағай шығарғыштар негізінде ұзын және тор ғимараттарды қолдану үшін қолданылады, сонымен бірге жер асты конструкцияларының қою торабында, стержендік найзағай шығарғыштардың көп санын орнатуға болмайтын кезде қолданылады. Ескерек кету керек, стержендік және тростың найзағай шығағыштар бірдей сенімді қорғанысты қамтамасыз етеді.

Қорғалатын ғимаратқа орналастырылған тор түріндегі найзағай шығарғыштың қорғаныстық әсері, қарапайым найзағай шығарғыш әсерге ұқсас. Бірақта қондырғының күрделілігімен және осындай найзағай шығарғышты пайдаланумен металлдық көп шығынға байланысты стержендік және тростық найзағай шығарғышты қолдануға болмайтын жағдайда ғана қолданылады..

Сондай және бұрынғы найзағай шығарғышты таңдау, ғимаратты жеткілікті қорғауды қамтамасыз ету мен құрылысқа, жөндеуде және найзағай қорғанысты пайдалануға кететін, шығынды азайтуға, ал сонымен бірге қорғалатын ғимараттың конструктивті және архитектуралы ерекшеліктері шартымен анықталынады.

Найзағай қорғанысты қондырғылардың конструкциясын жасау кезінде, ең алдымен найзағай шығаруда, қорғалатын ғимараттың өзінің ерекшелігін қолдану керек. Найзағай қабылдағыштар мен тоқ шығарғыштар ретінде, ғимараттың шығатын металлдық конструктивті элементі (металлдың құбыр, парабет, баспалдақ) ал сонымен бірге қорғалатын ғимараттың өзінің биіктігін қолдануға болады, ол жерге мүмкін болса найзағай шығару тікелей шатырда, түтіндік және желдеткіш құбырларда, қабырға ғимаратында орналастырылуы керек.

Найзағай қорғанысы жүйесін жасау кезінде, сонымен бірге найзағай қорғанысы бар, жақын орналасқан жоғары ғимараттарда түзілеген қорғаныс аймағын (түтіндік құбырлар, су арындық мұнаралары) немесе жоғары сыртқы технологиялық қондырғылармен түзілген (бағаналар, этажеркалар) қорғаныс аймағын қолдануға болады .

Жеке стержендік найзағай шығарғыштың қорғаныс аймағының биіктігі h≤60 м, сынған сызықтар (17, а-сурет) түрінде түзілген конус түрінде болады. Конустың негізгі r = 1,5 h. Радиусты шеңбер. Қорғаныс аймағының h_Х биіктігінде жер деңгейінен горизонталды қимасы r_Х, радиусты шеңбер, мұнда r_Х – қорғаныс радиусы.

17-сурет. Жеке стержендік найзағай шығарудың қорғаныстық аймағы а –биіктігі 60 м; б –60 м-ден көп, бірақ 100 м –ге жетпеуі керек.

Қорғаныс аймағын түзететін графикалық тұрғызу үшін, жер деңгейіндегі тұрған және r/2 = 0,75А, -дағы найзағайдан қорғайтын негізде тұрған нүктемен найзағай қорғағыштың шыңына бекіту керек, 0,8 h биіктігінде тұрған найзағай қорғағышта орналасқан, ал нүктесін найзағай шығарғыш негізінен г =1,5А қашықтығындағы тұрған жер деңгейіндегі нүктесімен байланыстыру керек.

Қорғанысзонасы аймағы келесі қатнаспен анықталады:

r_x = 1,25K_З(h – 1,25h_x) при 0≤h_x≤2/3h; (17)

r_x = 0,625K_З(h – h_x) при 2/3h≤h_x≤h; (18)

Стержендік найзағай шығару коэффициенті үшін К₃ =1,2. (18 және 19) формулалар бойынша, қорғалған деңгейдегі h_Х қорғаныс аймағы радиусы анықталады, егер найзағай шығарғыштың типтік конструкциясының биіктігі берілген жағдайда немесе технологиялық сыртқы қондырғылардың биіктігі бойынша металлдық бағаналары, түтіндік құбырларын найзағай шығарғыш ретінде қолданса.

(18)- ші формуланы басқа биіктік өлшемдерімен (ұзындығы, ені) салыстыру бойынша аз ғимараттар мен үйлердегі жағдайлар үшін қолданылады, ал (қатнасында, басқа өлшемдерден биіктігі көп, қондырғылар немесе ғимараттар үшін (19) формуласын қолданады.

Егер, оның берілген нүктесінде орналасқан найзағай шығарғыштың биіктігін қандай да бір белгілі шамасында h_Х, қорғалатын деңгейінің қатнасы бойынша теңдеулермен анықтау керек болса, онда соңғысы сол (18) және (19) формуламен табылады.

60 м-ден көп (бірақ 100 м-ден жоғары емес) биіктікті жеке стерженді найзағай шығарғыштың қорғаныс аймағы, биіктігі 60 м –ге дейінгі жеке найзағай шығарғыштың қорғаныс аймағының пішініне ұқсас, бірақ оның негізгі, шеңбер радиусы r = 90 м (17, б-сурет) конус болады. Қорғаныс аймағы радиусы келесі қатнаспен анықталынады:

r_x = 90(1– 1,25h_x /h) при 60≤h_x≤2/3h;

r_x = 45(1– h_x /h) при 2/3h≤h_x≤100.

60 м-ден аз немесе тең екі қабатты стержендік найзағай шығарғыштың қорғаныс аймағы, а –ға тең найзағай шығарғыштың арасындағы қашықтығы 18-суретте кескінделген. Қорғаныс аймағының бүйір жағы жеке найзағай шығарғыштағыдай анықталады. Найзағай шығарғыштың арасындағы қорғаныс аймағы шекарасы найзағай шығарғыш арасының ортасында h₀ қорғаныс аймағының графикалық төменгі биіктігін анықтайтын және найзағай шығарғыштың шыңы арқылы өтетін, басқа шеңбердің үстінен сипатталынады. 0 – 0 бойынша жазықтық қимасында қорғаныс аймағы келбеті (18-сурет) жеке стержендік найзағай шығарғыштар үшін қабылданған, формула мен ереже бойынша анықталынады, демек h мәнінің орнына, r және r_Х h₀, r₀ және r_0Х. Сәйкес енгізіледі . а ≤ 5 h (h₀>0) кезінде найзағай шығару екі қабатты деп саналады, а>5 h болғанда жеке деп қарастыру керек.

Найзағай шығару арасындағы орташа бөлігінде, қорғаныс аймағының ең төменгі биіктігі h мен а да келесі формула бойынша анықталуы мүмкін

h₀ = 4h - .

18-сурет. Екі қабат стержендік найзағай шығарудың қорғаныстық аймағы

Найзағай шығарудың биіктігін h₀ және а-да келесі формула бойынша анықтауға болады

h = 0,57h₀ + .

Әдебиеттер:нег. 1(17-42).

Бақылау сұрақтары:

1.Найзағай дегеніміз не?

2. Найзағайдың әсерінің қандай түрлері бар?

3. Ғимараттар мен үйлердің найзағайдан зақымдалудың қауіптілік дәрежесі бойынша қандай категорияға бөлінеді?

4.Найзағай шығарғышта қандай түрлерге бөлінеді ?

5.Жеке стержендік найзағай шығарғыштың қорғаныстық аймағы немен анықталынады?

6. Екі қабат стержендік найзағай шығарғыштың қорғаныстық аймағы қалай анықталады ?

11-дәрістің тақырыбы:Өрт кезіндегі адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

1.1. Жыл бойындағы бір адамға (ӨҚФ) өрттің қауіпті факторлар әсерінің мүмкіндігі, өрт қауіпсіздігінің адамдарының қауіпсіздігінің деңгейі көрсеткіші (Q_B) болып табылады. Егер Q_B≤ 0,000001 шарты орындалатын болса, адамдар қауіпсіздігі қамтамасыз етілген деп саналады. (19)

1.2. Q_B бір ғимараттағы барлық адамдар үшін қауіпсіздік деңгейі бірдей деген болжаммен ғимараттың кез-келген бөлмесінде орналасқан адамдар үшін анықталады.

Q_B шамасы бір бөлме үшін бір қолайсыз жағдайға анықталады. Егер бір ғана қолайсыз жағдай үшін анықтайиын болсақ, онда мүмкіндік болмайды, сондықтан екі немесе одан да көп жағдайлар үшін есеп жүргізу керек. Бұл жағдайда (1) теңсіздікке Q_B-ның алынған мәндерінің көбірек мөлшері қойылады.

1.3. Есептік жағдайлар өрт пайда болу орны есеп жүргізілетін бөлмеге қатысты Q_B мен ӨҚФ мен таралу жолдарынан тәуелді.

Төмендегідей есептік жағдайлар болуы мүмкін:

QB анықталатын ғимарат	Есептік жағдайдың сипаттамасы
Залдық ғимараттар (магазиндер, ресторандар, кинозалдар, казинолар)	а) Ашық бөлікті залмен байланысқан ғимарат пен залдағы өрттің тікелей пайда болуы; б) Өрт залдың сыртында пайда болады, бірақ ӨҚФ вестибюлмен холлмен, коридормен , залдан тарала отырып бір шығытын жерді блоктайды.
Жалпы коридорға шығатын қызметтік, тұрғын және басқа да ғимараттар (холл, вестибюль) Атриумдар	Өрт баспалдақты торға жақын ғимаратта пайда болып коридорда түтіндейді (холл, вестибюль) және ӨҚФ баспалдақ бойынша таралады (1-ші типті түтіндемейтін баспалдақтан басқасы). Өрт атриумның төменгі бөлігінде пайда болады, ӨҚФ атриумның көлемі бойынша таралады.

2.1. Q_B мынанадай формуламен анықталады

Q_B = K_B(1 – P_Э)[π(1 – R_i) (20)

мұндағы Рэ – адамдарды көшіру мүмкіндігі;

R_i - i- ші элементтің СПЗ жұмысжасауының тиімділігінің мүмкіндігі;

Кв - өрттің пайда болуы және даму мүмкіндігі.

2.2. (19) теңдеуде қамтылған СПЗ элементіне төмендегілер жатады:

- өрт сөндірудің автоматты қондырғылары (ӨАҚ);

- ғимараттың түтінге қарсы қорғаныс элементі (ТҚҚ);

- хабарлдандыру жүйесі және адамдарды көшіру басқармасы (ХЖКБ);

Автоматты өрт дабылы ТҚҚ және ХЖКБ құрама бөлігі болып саналады.

Өртті бастапқы кезеңде жою мүмкіндігі бар немесе адамдарды көшіру жолдары жабылып қалмай тұрып шыға алатын басқа да жүйеледің тиімділігі мен бар болуын алуға болады.

2.3. R_i жабдық түрі мен жүйенің қызмет ету сипатына байланысты 14-кестемен анықталады.

14-кесте

Жүйелер сипаттамасы	Ri жүйелер үшін
	автомат. өрт сөндіргіш	1-ші типті төменгі баспалдақтағы түтінді шығару	2-ші немесе 3-ші типті төменгі баспалдақты түтінді шығару	Адамдарды хабарландыру
1. Жүйе жобаланады және шет ел фирмаларымен дайындалады. Шет ел мамандарымен қызмет көрсету (тұрақты).	0,98	0,98	0,96	0,9
2. Жүйе жобаланады және шет ел фирмаларымен дайындалады. Шет ел мамандарымен қызмет көрсету (тұрақты). Шет ел фирмаларымен қосымша бюөлшектерді жеткізу (тұрқты).	0,95	0,95	0,9	0,9
3. Жүйе жобаланады және шет ел фирмаларымен дайындалады.. Шет ел фирмаларымен оқытылған өзіміздің мамандарымен қызмет етілген және қосымша бөлшектерді: 5 жылға дейін 5 жылдан 10жылға дейін 10 жылдан көп уақытта жеткізу.	0,85 0,9 0,95	0,85 0,9 0,95	0,8 0,85 0,9	0,8 0,85 0,9

2.4. Адамдарды көшіру мүмкіндігі төмендегі формула бойынша анықталады (Р_э)

Рэ=1 – (1 - Рэ_П)(1 - Р_ДВ)(21)

мұндағы Р_ЭП -оқшаулау долы бойынша оқшаулау мүмкіндігі;

Р_ДВ - Р_ЭП-ті есептеу кезінде немесе жеке құралдар көмегімен құтқару ескерілмеген ғимараттан басқа шығатын жолдар арқылы оқшаулау .

2.5. Р_ЭП төменде қаралатын есептік жағдайларға байланысты анықталады.

а) Ғимаратта өрт пайда болды (сонымен қатар залда да), ол үшін Q_B есептелінеді.

Егер оқшаулау жолдары мен ғимараттан шығу жолдарының көрсеткіштері норманың талаптарына сай болса, онда Р_ЭП мүмкіндігі формула бойынша анықталады

(22)

мұндағы τ_ин - ХЖКБ –нің инерциалылығы ( өртті байқау кезінен өрт туралы адамдарға хабарды жеткізгенге дейінгі уақыт немесе оқшаулау қажеттілігі, мин (2.7 бөлім). Сыйымдылығы 100 адамнан аз ғимарат үшін, τ_ин < 0,5 мин деп қабылдау керек. Радио мен хабарлау құралдарымен жабдықтандырылмаған сыйымдылығы ≥ 100 адам ғимараттар үшін ., τ_ин = 1,5 мин деп қабылдау керек 2.7- бөліміне сәйкес анықталуы керек.

Егер қарастырылмаған қазіргі нормалармен, оқшаулау жолын жобалауда шешімдері бар болса, есептеумен оқшаулау уақытын t_Р және өртпен оқшаулау жолын τ_бл блоктау уақытын анықтау керек және τ_Р≤τ_бл (23) қатнасы бойынша оқшаулау шартын тексеру керек.

(23) шартын орындау кезінде (22) формуланы қабылдау керек. (23) шартты орындалмаған кезде, залдан адамдарды қауіпсіз оқшаулауды қамтамасыз етілмеген деп саналынады.

Міндетті түрде оқшаулау жолын жобалауды өзгерту және басқа шешімдерді қарастыру керек.

Оқшаулау уақытын t_Р және оқшаулау жолдарын блоктау уақытын τ_бл есептеуді өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету облысында бас ұйымдармен жасалынған, әдістеме бойынша жүргізілуі керек.

б) Өрт ғимараттың сыртында пайда болды, Q_B мүмкіндігіне есептеу жүргізу үшін.

Егер жолдар және ғимараттан шығатын жерлер, коридорлар(холла, вестибюля) бапалдақты торлардың талаптарына сай оқшаулау мүмкіндігі формула бойынша анықталынады:өрт пайда болған қабаттағы адамдар үшін

(24)

өрттен жоғары қабаттағы адамдар үшін

(25)

Қазіргі нормалармен қарастырылмаған жобалы және конструктивті оқшаулау жолдарын шешу кезінде, оқшаулау уақытын t_Р жзәне оқшаулау жолын блоктау уақытын, есептеумен тексеру керек, содан кейін келесі формуламен оқшаулау мүмкіндігін анықтау қажет Р_ЭП :

(26)

2.6. Р_ДВ мүмкіндігі 0,5-ке тең 26 деп қабылданады:

0,05 –егер ғимарат, 45м –ден жоғары белгіде болса есептеу жүргізіледі және онда бір немесе бірнеше келесі СПЗ элементтері болса:

• сыртқы оқшаулау баспалдақтары;

• ғимараттың аралас секциясында балкон бойынша өткелдері;

• оқшаулау жолы болмайтын, бірақ ҚӨР пайда болуын жоятын, есептеліп, қарастырылған ғимаратқа өтетін (ғимараттың бір бөлігі) ішкі баспалдақтар;

• адамдарды жеке қорғау құралдары және тыныс алу мүшелерін қорғау құралдары;

• 0,01 – ҚЗ элементтерінің бар кезіндегі, бірақ, 16- қабаттан жоғары, орналасқан ғимаратты қарастыру үшін.

Р_ДВ мүмкіндігі мыналарға тең деп қабылдау керек:

0,005 - 45 м жоғары емес белгіде орналасқан ғимараттар үшін .

0,001 - 45м жоғары бенлгіде орналасқан ғимараттар үшін.

2.7. ХЖБК инерциалылығы формула бойынша анықталынады

τ_ин = t₁ + t₂ + …+ t_m,(27)

мұндағы t₁, t₂, ..., t_m – ХЖКБ функционалды құрылымда тізбектей әсер ететін1-ші, 2-ші, ..., m-ші байланыс қондырғысы арқылы өрт туралы хабарлауға кеткен уақыт мысалы t1- өрт қорғанысында телефон бойынша, t₂- админстрацияға өрт қорғанысынан селектр бойынша, t₃- радио түрінде ары қарай селектрге.

Негізделген мәлімет жоқ кезінде ,t₁..., t_m уақытты 15-кестемен сәйкес қабылдау керек.

15-кесте

Байланыс қондырғысы	Рация	Селектор	Даусы жоғары байланыс	Телефон
				3 белгілі номерімен	6 белгілі номерімен
Хабар беру уақыты ti, с	8	16	15	22	24

2.8. Қажетті инерциалық ( максималды рұқсат етілген) мәні τ_ин , әртүрлі мәндерде R_хжкб, адамдарға Q_B ҚӨФ мүмкін әсерін тізбектей есептеу жолымен анықталуы мүмкін. Нәтижесінде функция тұрғызылады.функциясының мәніХЖКБ- R_ХЖКБ жұмыс істеуінің белгілі мүмкіндігінде ХЖКБ - вшамасында қажетті инерциалылыққа сәйкес келеді.­

2.9. Пайда болу мүмкіндігі мен өрттің дамуын К_В өрт қорғанысы құрамының объектідегі профилактикалық құрамының болуына (ӨҚҚ) және басқа бойынша, сонымен бірге объектілерден жақын өрт қорғанысы (өрт депосы) бөлімдеріне дейінгі қашықтығын ескере отырып қабылдау керек:

Пайда болу мүмкіндігі және өрттің дамуы, КВ	Өрт депосына дейінгі қашықтық, км
	1	1-2	2-3	3-5
ӨҚ ӨҚ –ның жоқ болуы ӨҚ ӨҚ –ның бар болуы	0,015 0,012	0,017 0,012	0,02 0,015	0,025 0,02

Өрт пайда болған кезде, мідетті түрде хабарлау керек және ғимараттан адамдарды оқшаулауды дұрыс басқара білу білу керек. Хабарлау жүйесі мен адамдарды оқшаулауды (ХЖКБ) басқаруды қамтамасыз ету керек:

• дыбыстық, қажет болған жағдайда, ғимараттың барлық бөлмелеріне жарықтық дабыл беру;

• өрт кезінде дыбыстық тасмалдаумен хабарлау (сонымен бірге шет ел тілдерінде);

• ғимараттар мен үйлердің жеке аймақтарына жанудың пайда болған аймақтары туралы, жеке қауіпсіздігін қамтамасыз ететін оқшаулау жолдары туралы хабарлар беру керек;

• оқшаулаудың бағыты бойынша ұсынылған дыбыстық және жарықтық бағыттағыштарды қосу;

• оқшаулағыш жарық беруді;

• адамдарды оқшаулаудың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге (админстрация, өрт қорғанысы, милиция, инженерлік қызмет) жауапты қызметкерлер отырған, барлық ғимараттардың бөлмелерімен екі жақты байланыс жасау керек.

ХЖКБ принципі бойынша жартылай автоматты және қолмен басқару болуы мүмкін барлық оқшаулау кезінде функционерлеу керек.

Ғимараттар мен үйлердің барлық қабатында, ғимараттан адамдарды оқшаулау жоспары ілініп тұруы керек.

ХЖКБ аппаратуралары мен тасмалдау торабы, барлық үйлер ( ғимараттар) бойынша бір уақытта жарықтандыру дабылын қамтамасыз ету керек, ал қажет болған жағдайда оның әрбір бөлігінде (қабаттар, жер төлелер, секциялар) тізбектей және оның қуаты, адамдардың болатын барлық орындарына естілуін қамтамасыз ету қажет.

Екі баспалдақты торлардан оқшаулау жолдарын орнату кезінде жалпы вестибюлдің шыға берісінен басқа бір баспалдақты торда сыртқа шығатын тікелей жол болуы керек. Тамбур арқылы сыртқа шығуға рұқсат етіледі.

Ғимараттардың және үйлердің әрбір қабаттарында кешенді екі оқшаулағыш жолдары болуын қарастыру керек.

Жер асты және цоколды қабатта орналасқан 300 м² –қа дейінгі ауданды ғимаратта бір оқшаулау жолы болуына рұқсат етіледі, ол жердегі тұрақты болатын адамдардың саны 5-еуден аспауы керек. Адам саны б-дан 10-ға дейін болғанда, люк арқылы екінші шығу жолы қарастырылады, өлшемдері 0,6 х 0,8 м с –ден аз емес тік баспалдақпен жүре отырып, өлшемі 0,75 х 1,5 м с –ден аз емес терезе арқылы шығады.

Жер асты мен цоколды қабаттардан шығуды тікелей сыртқа қарай қарастыру керек.

Жарыққа оқшаулау жолдарының ені 1 м-ден аз болмауы керек, есігі – 0,8 м-ден аз болмауы керек.

Бөлмеден жалпы коридорға қарай шығатын есіктерде, коридор бойынша оқшаулау жолдарының енінен коридордың енін кішірейтіп алу керек:

• есік бір жақты орналасқан кезде – есіктің лентасының енінің жартысына;

• есік екі жақты орналасқан кезде – есік лентасының еніне тең деп алу керек.

Оқшаулау жолында өткелдің биіктігі 2 м-ден аз болмуы керек.

Жалпы коридорларда тұрғызылған шкафтарды орналастыруға рұқсат етілмейді, қатнастың және өрттік крандар үшін шкфтарды қоспағанда.

Баспалдақты торларда, кез- келген мақсаттағы ғимараттарды, өндірістік газ өткізгіштері мен бу өткізгіштері жанғыш газдармен құбыр өткізгіштер, электрлік кабельдер және өткізгіштер (баспалдақты торларда және коридорларды жарықтандыратын эленктр жетектерінен басқа) көтергіштер мен жүтік лифтері, қалдық өткізгіштерді, ал сонымен бірге баспалдақты алаңдармен шығатын жердің бетінен 2,28 м биіктікке дейін қабырғалардың жазығынан шығатын қондырғыларды қарастыруға рұқсат етілмейді.

Оқшаулау жолында есіктер, ғимараттан шығу бағыты бойынша ашылуы керек.

Оқшаулау жолынжа жарыққа шығатын есіктің биіктігі 2 м ден аз бомауы керек.

Адамдар тұрақты болмайтын ғимаратқа апаратын өткелдер мен есіктердің биіктігі, сонымен бірге жер асты цоколды және техникалық қабаттарда 1,9 м –ге дейін азайтуға рұқсат етіледі, ал шатыр немесе шатырсыз қаптамалардың шығатын есігін 1,5 м ге дейін азайтуға рұқсат етіледі.

Ғимараттың сыртқы оқшаулау есіктерінде тығындар болмауы керек.

Шығатын жерлер оқшаулағыш болады, егер олар апаратын болса :

а) ғимараттың бірінші қабатынан сыртқа;

• тікелей;

• коридор арқылы;

• вестибюль (фойе) арқылы;

• баспалдақты торлар арқылы;

• коридор мен вестибюль арқылы (фойе);

• коридор мен баспалдақты тор арқылы;

б) біріншісінен басқа, ғимараттың кез –келген қабатынан:

• баспалдақты тордан тікелей немесе 3-ші типті баспалдақта;

• баспалдақты тордан коридорға немесе 3-ші типті баспалдаққа тікелей апаратын;

• баспалдақты торға немесе 3-ші типті баспалдаққа холлға тікелей шығатын жері бар;

в) Шығатын жерлері бар, сол қабаттағы көрші ғимаратта (Ф5 классының А және Б категориялы ғимаратынан басқа)А және Б категориялы ғимараттан шығу, оқшаулайтын деп саналады, егер ол жоғарыдағы көрсетілген А және Б категориялы ғимаратқа қызмет еті үшін негізделген, тұрақты жұмыс орны жоқ, техникалық ғимараттан алып шығатын болса.

Жер асты және цоколды қабаттардың шығатын жерлері, оқшаулайтын болып табылады, ережеге сай ғимараттың жалпы баспалдақты торынан бір шетке тікелей қарастыру қажет.

Рұқсат етіледі:

• жердің астынан оқшаулайтын шығатын жерлерді 1-ші типті жабық өртке қарсы қоршаулармен баспалдақты тордың қалған бөлігінен жеке, сыртқа бір шетімен шығуымен жалпы баспалдақты торлар арқылы қарастыру;

• жер асты және цоколды қабаттардан шығатын жерді В, Г және Д категориялы ғимараттармен Г, Д категориялы ғимаратта және Ф5 классты ғимараттың бірінші қабатында орналасқан вестибкольде, 7.23 талабын орындаған кезде қарастыруға;

• Ф2, ФЗ және Ф4 класты ғимараттың жер асты және цоколды қабаттарында орналасқан фойеден, киім шешетін жерден, темекі шегетін жерден және санитарлы түйіндерден оқшаулатып шығатын жерлерді, 2-ші типті жеке баспалдақтар бойынша біркелкі қабаттың вестибюлінде қарастыру;

• жер асты және цоколды қабаттан, ғимараттан сыртқа тікелейшығаратын тамбурмен жабдықтауға.

Шығатын жерлер оқшаулағыш болмайды, егер олардың бөліктерінде қозғалмалы және көтеріп – түсіретін есіктері мен қақпалар, есіктер мен турниктерді айналдыратын қозғалмалы темір жол құрамы үшін арналған есіктер орналасқан болса.

Ғимараттан, қабаттан және үйден оқшауланып шығаратын жердің жалпы ені менсаны, олардан оқшауланатын мүмкін максималды санына және адамдардың келуі мүмкін аласырақ орындардан ( жұмысорнына ) жақын жердегі оқшаулайтын жерлерге дейінгі шекті рұқсат етілген қашықтығына байланысты анықталынады.

Өртке қарсы қоршаулармен бөлінген әртүрлі функционалды өрт қауіптілікті ғимараттың бөлігі, өзінің оқшаулағыш шығатын жерлермен қамтамасыз етілуі керек.

Екіден кем емес оқшаулағыш жерлерде болуы керек:

• бір уақытта 10- нан көп адам келуіне арналған Ф1.1 классты ғимарат;

• бір уақытта 15 адам келуге арналған жер асты және цоколды қабатты ғимараттар; бір уақытта 6-дан 15 адамға дейін келуіне арналған жер асты және цоколды қабатты ғимарат;

• бір уақытта 50-ден көп адамның келуіне арналған ғимарат;

• А және Б категориялы Ф5 класты ғимаратта, ауысымда 5 адамнан көп жұмысшысы бар; В – категориясы 25 адамнан көп немесе ауданы 1000 м² –тан көп;

• 100 м² –көп жарты яруста – қондырғыларды қызмет ету үшін арналған Ф5класты ғимараттардағы алаңдар үшін – 400 м² –ден көп, басқа категориялы ғимараттар үшін.

18 м –ден көп биіктіктегі жоғарғы қабаттарда орналасқан, екі қабатта орналасқан Ф1.3 класты ғимараттарда, әрбір қабаттан оқшаулау жолдары болу керек.

Екіден көп емес оқшаулау жерлерінде кластың ғимаратының қабаты болуы керек:

Ф1.1; Ф1.2; Ф2.1; Ф2.2; ФЗ; Ф4;

Ф1.3 қабаттағы квартираның жалпы ауданында, ал секциялы типті ғимарат үшін секция қабатында 500 м² көп; 15 м –ден жоғары биіктікте орналасқан ауданы аз әрбір квартира (қабатта бір оқшаулайтын жері бар), оқшаулағыштан басқа, авариялық шығатын жер болуы керек 6.20 бөлімі бойынша;

А және Б категориялы Ф5 көп санды ауысымдағы жұмыскерлердің саны 5 адамнан көп, В категориясында – 25 адам.

300 м² –тан көп ауданы бар немесе бір уақытта 15 адамнан көп келуге арналған, жер асты және цоколды қабаттарда екіден кем емес оқшаулайтын жерлер болуы керек.

Ф1.2, ФЗ және Ф4. 3 кластарының, екі қабатты ғимараттарында, қабаттан бір оқшаулау жолын қарастыруға рұқсат етіледі, келесідей шарттармен қабат орналасқан биіктік 6 м –ден аспауы керек және сонымен бірге қабаттағы адамдардың саны 20 адамнан аспауы керек.

Қабаттағы оқшаулау жолдарының саны 2-ден кем болмауы керек, егер ондағы ғимараттағы орналасқан оқшаулау жолдары екеу қажет болса.

Ғимараттан оқшаулағыш жолдарының саны, ғимараттың кез-келген қабатымен оқшаулағыш жолдардың санынан аз болмауы керек. Екі және одан да көп оқшаулағыш жолдары бар болса, олар бөлініп орналастырылуы керек.

Екі оқшаулау жолдарын орнату кезінде, олардың әрқайсысы ғимараттағы, қабаттағы және үйлердегі, барлық адамдарды оқшаулаудың қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажет. Екіден көп оқшаулау жолдары болған кезде, ғимараттағы, қабаттағы және үйдегі адамдарды қауіпсіз оқшаулауда барлық оқшаулау жолдарымен , олардың біреуінен басқасы қамтамасыз етілуі керек.

Жарыққа шығатын оқшаулау жолдарының биіктігі 1,9 м –ден кем болмауы керек, ені 1,2 м-ден кем болмауы керек, Ф1.1классты ғимаратта оқшауланатын адам 15 –тен көп болмауы керек, функционалды өрт қауіпсіздігі бойынша ғимараттар мен үйлердің басқа кластарында Ф1.3, класынан басқа –50 адамнан көп болмауы керек;

0,8 м – барлық басқа жағдайлар үшін.

Вестибюлдегі баспалдақты торладың сыртқы есіктерінің ені, баспалдақтың адымы ені мен есептелген енінен кем болмауы керек.

Барлық жағдайларда оқшаулау жолдарының ені бөлік және есік арқылы оқшаулау жолдарының геометриясы есебімен, адам жатқан тасығыш, ешқандай кедергісіз өтуін қамтамасыз ету керек.

Оқшаулау жолдарының есіктері және оқшаулау жолдарының басқа есіктері, ғимараттан шығу ғимараттан шығу бағыты бойынша ашылуы керек.

Коридордан, холдан, фойеден, вестибюлден және баспалдақты тордан оқшаулау жолдарының есіктерінде, олардың ішінен кілтсіз еркін ашылуына кедергі жасайтын тығындар болмауы керек.

Инженерлік тораптардың астарлары үшін негізделген, техникалық қабаттардан 0,75x1,5 м-ден кем емес өлшемдерімен, есіктер арқылы авариялық шығатын жерлерді қарастыру керек, ал сонымен бірге оқшауланатын қондырғысыз 0,6x0,8 м –ден кем емес өлшемдерімен люк арқылы.

300 м²-қа дейінгі техникалық қабатта, бір шығатын жердің болуына рұқсат етіледі, ал толық және толық емес әрбір келесі 2000 м² ауданда бірден кем емес шығатын жерлерді қарастыру керек.

Техникалық алаңдарда осы шығатын жерлер сыртқа тікелей апаратын, ғимараттан шығатын жердің бір жағында болуы керек.

Оқшаулау жолдары ҚР СНмЕ 2.02-05-2002 талаптарына сай жарықтандырылуы керек.

Ғимараттың алыс нүктеден шекті рұқсат етілген қашықтық Ф5 класты ғимарат үшін жұмысшы орнынан алшақ оқшаулау жолының өсі бойынша өлшенген жақын оқшаулау жолына дейінгі қашықтық функционалды өрт қауіпсіздігі класына және ғимаратпен үйлердің жарылыс өрт қауіпті класына, оқшауланатын ғимараттың геометриялық көрсеткіштерінің санына және оқшаулау жолына, өрт қауіптілігінің конструктивті класына және ғимараттың өрт тұрақтылық дәрежесіне байланысты шектелуі керек.

2-ші типті баспалдақ бойынша, оқшаулау жолының ұзындығын оның жоғалған биіктігіне тең деп қабылдау керек.

ҚР СНмЕ 3.02-01-2001 «Тұрғын үй» бойынша жатахананың бөлмесінен және квартираның есігінен ең кіші қашқытығы баспалдақты тор мен сыртқа шығатын есікке дейін 16-кестеге сәйкес қабылдануы керек.

16-кесте

Өрт тұрақтылық дәрежесі	Конструктивті өрт қауіптілігі классы	Шығатын жерден есікке дейінгі ең үлкен қашықтық, м
		Сыртқы шығатын жерлермен немесе баспалдақты торлар арасындағы орналасу кезінде	Тұйық коридорлар мен галереяға шығатын жерде
I, II II III IV V	С0 С1 С0 С1 С0 С1, С2 Нормаланбайды	40 30 30 25 25 20 20	25 20 20 15 15 10 10

Әдебиеттер: нег. 9 (101-109); қос.3 (70, 74-80)

Бақылау сұрақтары:

1.Адамға өрттің қауіпті факторының әсерінің мүмкіндігі неге байланысты ?

2.Адамдарды сәтті оқшаулау мүмкіндігі қалай анықталады ?

3.Ғимараттың қабаттарында қанша оқшаулау жолдары болу керек ?

4.Оқшаулау жолдарының қандай өлшемдері болу керек ?

5. Қабатта қандай жағдайда бір оқшаулау жолына рұқсат беріледі ?

12 –дәрістің тақырыбы: Жобадағы өртке қарсы шаралар.

Ғимараттар мен үйлерді және коммуникациялар торабын орналастыратын, құрылыстық алаңдаоды таңдау ҚР СНмЕ 3.01-01-2002 «Қала құрылысын жобалау және ауылдық орналастыру құрылысы»,ҚР СНмЕ 3.02-01-2001 «Тұрғын үйлер»,ҚР СНмЕ 3.02-04-2002 «Басқару және тұрмыстық ғимараттар» ҚР СНмЕ 1.03-06-2002 «Құрылыстық өндіріс мекемелері, ғимараттың және үйлердің құрылысын ұйымдастыру талаптарына сәйкес жүзеге асырылады».

Қалалық және ауылдық орналастыру, сонымен бірге өндірістік мекемелер және олардың жүйелерін, олардың өрт қауіпсіздігін ескере отырып жобалау керек. Содан кейін, өрт кезінде қамтамасыз ететін инженерлік – техникалық көлемдік – жоспарлау, конструктивті шешімдерін қарастыру керек:

• адамдарды олардың жасына және дене жағдайына қарамай өрттің қауіпті факторларының әсерінің салдарынан , олардың өмірі мен денсаулығына қауіп тумай тұрып ғимараттан сыртқа, басқа территорияға оқшаулау мүмкіндігі;

• адамдарды құтқару мүмкіндігі ;

• өрт бөлімшелерінің жеке құрамының кіруімен өрт ошағына өрт сөндіргіш құралдарды беру, сонымен бірге адамдар мен материалдардық құндылықтарды құтқару бойынша шаралардыжүргізу мүмкіндігі;

• қатар орналасқан ғимараттардағы өртті топтау;

• тура және қосымша шығындарды, ғимараттың ішіндегі бар нәрселермен ғимаратты қосқандағы, өртке қарсы шараларға кететін шығындар мен зиянның шамасының экономикалық негізделген қатнаста шектеу.

Құрылыс үдірісінде міндетті түрде қамтамасыз ету керек:

• нормаға және бектілген тәртіпке сәйкес қарастырылып жасалынған жобамен қарастырылған өртке қарсы шаралардың салтын орынадау;

• өртке қарсы ережелерді, өрт қауіпсіздігі ережелерімен және тұрғызылатын және қосымша объектілерде өткен қорғаныстан және жөндеу жұмыстарын және өртке қауіпсіз құрылыстық жұмыстарды жүргізумен сәйкес сақталуы керек;

• өртпен күресу құралдарының түзетілген құрамының бар болуы;

• адамдарды құтқару мен қауіпсіз оқшаулау, ал сонымен бірге құрылыс алаңы мен тұрғызылып жатқан объектідегі өрт кезінде материалдық құндылықтар мен қорғаныс мүмкіндігі.

Пайдалану үдірісінде:

• ғимараттың құрамы мен құрамдардың жұмыс қабілеттілігі, оның жобалы және оларға техникалық құжаттамаларының талаптарымен сәйкес, өртке қарсы қорғанысын қамтамасыз ету қажет;

• бекітілген тәртіпте, сонымен бірге ППБС-01-де өрт қауіпсіздік ережелерін орындауды қамтамасыз ету;

• бекітілген тәртіпте және қазіргі нормалармен сәйкес жобасыз жасалынған конструктивті, көлемдік –жобалық және инженерлік –техникалық өзгерістерді жібермеу керек;

• жөндеу жұмыстарын жүргізу кезінде, қазіргі нормалар талаптарына жауап бермейтін конструкциялар мен материалдарды қолдануға рұқсат етілмейді;

• егер ғимараттың құрылысына келесідей шартпен ғимарат пен оның кез- келген бөлігінде адамдар саны мен өрт күші шектелген кезде рұқсат алынған болса, көрнекті жерде ғимараттың ішінде осы шектеулер туралы хабарлау орналастырылуы керек, ал басқару ғимараты өрт кезіндегі адамдарды оқшаулау мен өртті қайтару бойынша арнайы ұйымдық шараларды жасау керек.

Барлық өндірістік және ғимараттар үшін, өрт жарылыс және өрт қауіпсіздігі категориялары анықталуы керек, ал сонымен бірге ғимараттың есігінде белгіленіп тұратын электро қондырғылардың ережесі бойынша кластардың аймағы анықталуы керек. Жоғары өрт қауіптілігі бар қондырғының жанында, стандартты қауіпсіздік белгілерін, сонымен бірге кестелерді іліп қою керек.

Тұрғын және жалпы, қосымша ғимараттың, өндірістік мекемелердің арасындағы қарсы қашықтығын 17-кесте бойынша алу керек.

I және II өрт тұрақтылық дәрежелі қосымша және жалпы, тұрғын ғимараттардан, өндірістік ғимараттармен I және II өрт тұрақытлық дәреежелі гаражға дейін минимальды қашықтықты 9 м –деп қабылдау керек, ал жанғыш және полимерді материалдан жасалынған, жылытқыш қаптамалары бар өндіріске дейін - 15 м деп қабылдау керек.

17* -кесте

Ғимараттың өрт тұрақтылық дәрежесі	Ғимараттың өрт тұрақтылық дәрежесіндегі, м, қашықтық
	I, II	III	IV, V
I. II	6	8	10
III	8	8	10
IV, V	10	10	15

Ескерту*:

1. Өрт тұрақтылық дәрежесі бойынша ғимараттың топтамасын ҚР СНмЕ 2.02-05-2002 талаптарына сәйкес қабылдау керек.

2. Ғимараттар мен үйлердің арасындағы қашықтық , сыртқы қабырғалар немесе басқа конструкциялар арасындағы қашықтық деп саналады. Жанғыш материалдан жасалағн ғимараттар мен ғимараттар конструкциясының 1м-нен көп шыға берісте болған кезде, осы конструкциялар арасындағы қашықтықты қабылдайды.

3. Терезесінің тесігі жоқ ғимараттың қабырғасының арасындағы қашықтықты III, IV және V өрт тұрақтылықтты ғимараттардан басқа, 20% -ке азайтуға рұқсат етіледі.

4. 9 баллды сейсмикалық аудандарда тұрғын үйлер арасындағы қашықтықты, ал сонымен бірге IV, V өрт тұрақтылықты тұрғын және жалпы ғимараттардың арасындағы қашықтықты 20%-ке арттыру керек.

5. *Жою.

6.** Өрт тұрақтылықты IV және V ғимараттардың арасындағы қашықтық, 1В климаттық ауданда 50%-ке арттыру керек.

7.* Каркасты және щит түріндегі V өрт түріндегі тұрақтылықты, екі қабатты ғимараттар үшін, ал сонымен бірге жабық жанғыш заттары бар ғимараттарда, өртке қарсы қашықтықты міндетті түрде 20%-ке арттыру керек.

8. I және II өрт тұрақтылықты дәрежелі ғимараттар арасындағы қашықтықты 6 м-деп қарастыруға болады, егер биігірек ғимараттың қабырғасы, басқа ғимаратқа қарама-қарсы орналасса, өрт қауіпті болса.

9. Бір, екі квартиралы тұрғын үйлер мен шаруашылық тұрақтар( сарай, гараж, монша) үй- жаййлық учаскесінен , көрші орналасқан үй жолының учаскесіндегі шаруашылық тұрақтар мен тұрғын үйлерге дейінгі қашықтықты 10 ескертуді ескере отырып 17 –кесте бойынша қабылдау керек.

Тұрғын үйлер мен шаруашылық тұрақтар арасындағы қашықтық, сонымен бірге үй- жайлық учаскесі шегінде шаруашылық тұрақтар арасындағы қашықтық (құрылыс қосынды алаңынан тәуелді) нормаланбайды.

10. Тұрғын үйлердің арасындағы қашықтық, сонымен бірге тұрғын үйлер мен шаруашылық тұрақтар арасындағы (сарай, гараж, монша) қашықтық, құрылыстық қосынды ауданында ҚР СНмЕ 3.02-01-2001 талаптарына сай ең көп рұқсат етілген ауданына тең құрылысы бітпеген аудандар арасын қосқан кезде нормаланбайды.

11. Үй – жайлық учаскедер тыс орналасқан шаруашылық тұрақтар арасындағы қашықтық ( сараймен, гаражбен, моншамен) , егер блокталған шаруашылық тұрақтардың құрылыс ауданы 800 м² аспаса, нормаланбайды. Блокталған шаруашылық тұрақтар топтары арасындағы қашықтықты 17-кесте бойынша қабылдайды.

2*.Өткелдер мен жаяу жолдарды жобалау кезінде, жалпы және тұрғын үйлерге өрт машинасының өту мүмкіндігін қамтамасыз ету қажет, сонымен бірге тұрғын –құрылыстық ғимараттармен авто баспалдақпен немесе авто көтергіштермен кез-келген және ғимараттарға кіруді қамтамасыз ету керек.

Өткелдер шетінен ғимараттың қабырғасына дейінгі қашықтықты ережеге сай 5-8 м деп қабылдау керек, 10 қабатқа дейінгі қашықтықты және 10 қабаттан жоғары ғимаратты 8-10 м деп қабылдау керек. Бұл аймақта шектеулерді, электр берілісті ауа сызықтарын және қатарлық ағашты отырғызуды жүзеге асыруға орналастыруға рұқсат етілмейді.

Кіретін жері жоқ ғимараттың есігінің бойымен жолағының ені 6 м деп қарастыруға рұқсат етіледі, қаптама немесе грунтқа, олардың рұқсат етілген күші есебімен өрт машиналары өткелдері үшін жарамды.

3. Тұрғын және жалпы ғимараттан, мұнай және мұнай өнімдерін сақтау үшін I топты қоймаларға дейінгі қашықтықты СНмЕ 11-106-79 талаптарына сай қабылдау керек, ал котельдік, дизельдік, электорстанциялар мен басқа энергия объектілері құрамында қарастырылған, тұрғын және жалпы ғимараттарға қызмет ететін II топты жанғыш сұйықтарының қоймаларына дейінгі қашықтығы 18 –кестеде келтірілген.

18-кесте

Қойманың сыйымдылығы, м3	Тұрғын және жалпы ғимараттардың өрт тұрақтылық дәрежесі
	I, II	III	III, IV, V
800-ден 10000-ға дейін	40	45	50
" 100 " 800	30	35	40
До 100	20	25	30

Ескерту Мектепке дейінгі балалар мекемелерінен, жалпы білім беретін мектептерден, мектеп – интернаттардан, денсаулық сақтау мекемелерінен және жалпы демалыс мекемелерінен немесе спорттық ғимараттардан 100 м³ –қа дейінгі сыйымдылықты қоймаларға дейінгі қашықтықты екі есе арттыру керек, ал 100 м³ –тан жоғары сыйымдылықты қоймаларға дейінгі қашықтықты СНмЕ 11-106-79-ға сәйкес қабылдау керек.

4.Ө зендер мен су қоймаларына, өрт машиналарының су алуы үшін подъездерді қарастыру керек.

5*. Қалалық тұрғын құрылыс шекарасынан орманды массивке дейінгі қашықтық 50 м –ден кем болмауы керек, ал ауылдық тұрғын құрылыстары мен бау- бақшалық учаскелерге дейінгі қашықтық 15 м- ден болмауы керек.

Қалалық тұрақта үй –жайы учаскесімен жеке құрылысты бір екі қабатты аудандардың қашықтығы үшін, үй жайын учаске шекарасынан орманды массивке дейін азайтуға рұқсат етіледі, бірақ 15 м –ден аз деп қабылдау керек.

6*. Өрт депосының қызмет ету радиусы 3 км-ден аспауы керек. Тұрғылықты жерде депоның санын, олардың құрылыс ауданын, сонымен бірге өрт көрсеткішінің санын ҚР ІСМ бекіткен өрт қорғанысы объектісін жобалау нормасы бойынша қабылдау керек.

Міндетті түрде, өрт кезінде, оқшаулау жолдарын түтіндететін және адамдарды уландыруы мүмкін, жанғыш материалдардан әрқашанда көп түтін бөлінетіндігін ескеру керек, сонымен бірге ғимараттарда да уландыруы мүмкін. Осындай жағдайда өртті сөндіру өте қиын, сонымен бірге түтін ғимараттан адамдарды оқшаулау мүмкіндігін жояды

Жоғары да айтылғандардан көруге болады, өрт қауіпсіздігі талаптарының жоспарлы шешіміне сәйкес анықтау кезінде, жоспарда көлемдік элементтерін орналастыруда және ғимараттың биіктігіне көңіл аударады : А және Б категориялы ғимараттрда, бір қабатты үйлерде сыртқы қабырғаларында орналастырылуы керек және көп қабатты үйлерде- жоғарғы қабаттарда. А және Б категориялы ғимараттарды жерасты және цоколды қабаттарда орналастыруға рұқсат етіледі. Өрт қауіпті ғимараттарды сол сияқты терезелі тесіктермен сыртқы қабырғаларда орналастыруға болады.

Демек, ғимараттың ішкі жобасын тексеру кезінде, үш негізгі принципінен міндеті түрде шығару керек, ол әсіресе:

1. Ғимарат пен үйлерді өрт бөлікткріне бөлу: жарылыс өрт қауіпсіздігі бойынша қабаттардың рұқсат етілген саны мен ғимараттың өрт тұрақтылық дәрежесі категориясына шыға отырып; ғимарат бөліктерінің функцционалды белгісі бойынша;

2. Ғимараттар мен үйлердің өрт бөліктері, өрт секцияларына немесе қажетті жеке ғимараттарды бөлу;

- жарылыс өрт және өрт қауіпсіздігі бойынша әртүрлі өндірістік үдірістерді бөлу;

- функционалды белгісі бойынша ғимараттар немесе үдірісті оқшаулауды бөлу;

- өшіру құралдарды қабылдаудың түрі бойынша материалдық шығындарды сақтау орындарын немесе үдірістерді бөлу;

- жүктерді сақатудың өрт қауіпсіздігімен санына байланысты, материалдардың құндылықтарды сақтау орнын бөлу;

- жарылыс -өрт қауіпті өндірістерден жылу және ұшқынның ашық бөліну үдірісін оқшаулау;

- қалыпты электр қондырғыларының орындалуымен, ғимараттан жарылыс қауіпті үдірістерді оқшаулау;

- өрт пен жарылыс, өрт қауіпті үдірістерден, ғимаратқа адамдардың көптеп келуін оқшаулау ;

- қысылған және сығылған газдар толтырылған, жабық көлемімен өнімдерді сақтау орнын оқшаулау;

- жер асты қабаттарын жеке ғимаратқа бөлу.

3.Көлемдік элементтерді жоспарда және қабат бойынша бөлу.

Тексерудің нәтижесін мақсатқа сай 19-кесте түрінде жазу.

19-кесте

№	Не тексеріледі	Нормалардың талаптары	Нақты шешімі	Шешіміне сәйкес
1	2	3	4	5

Өрт секциясы деген түсінік ол қолданылытын өрт сөндіру құралдырының түрі бойынша ұқсас орындары ауыстырылатын өрт сөндірудің нәтижелелілігін қамтамасы ететін және өртті ескерту мақсатында, өртке қарсы қоршаулармен, өрттің көлемдік бөлімінде ерекшеленген ғимараттар тобы (жеке ғимарат).

Әдебиттер:нег. 3 (5-6); 4.1.1.1 (44-45), қос.ҚР СНмЕ 3.01-01-2002 (83)

Бақылау сұрақтары:

1.Өрт қауіптілігіне байланысты ғимараттар мен үйлерді жобалау кезінде негізгі талаптар қойылады?

2.Өрттің таралмауына ғимараттар арасындағы минималды қашықтығы неге байланысты?

3.Өрт депосының қызмет ету радиусы қандай?

4.Ғимаратттың ішін жобалау кезінде, қандай принциптерден міндетті түрде шығу керек?

13-дәрістің тақырыбы: Өрт сөндіру.

Жануы мүмкін болған жағдайда, өртті сөндіруге негізделген.

Өрт сөндірудің келесі әдістері бар:

Жану ошағын салқындату немесе жанғыш материалдарды анықталған температурасынан төмендету.

Өрт сөндіретін құралдар келесі белгілері бойынша топталынады:

1. Жануды тоқтату әдісі бойынша, келесілерге: а) салқындататын; б) қосатын; в) оқшаулайтын әсердегі; в) ингибирлейтін (химиялық жану реакцияларын төмендетеді).

Ең жақсы салқындататын тиімдісі су мен қатты көмір қышқылы. Басқа өрт сөндіретін құралдары (көмір қышқылды газ, галоидтелген көмір сутегі, құрғақ ұнтақтар) сол сияқты дүние жүзіне белгілі жану ошағын салқындатуға, бірақта олардың құрамы өрт сөндіру тиімділігінің бағасы анықталмаған.

Қосылатын әсерлер жану аймағында оттегінің проценттік құрамын төмендету, жануды азайту мүмкін болмаған кезде, оның құрамын шегінен дейін төмендетіп, ондағы оттегіні қосатын, инертті газ немесе сулы будың суын ұсақталып себеленуімен, көмір қышқылды газдың белгілі санын енгізу есебімен жүзеге асырылады..

Жану аймағын қоршаған атмоферадан, оған келіп оттегінің келіп түсуінен оқшаулау көбінде, ауалы- механикалы және химиялық көбікпен жүзеге асырылады. Жанғыш материалдарының өртін сөндіруге көбікті қолдануға рұқсат етілген жағдайда (мысалы, сілтілі металлдар) ауадағы оттегінен жанғыш бетті оқшаулайтын, арнайы құрғақ ұнтақты қолданады.

Жану аймағында жүретін химиялық реакцияны баяулату үшін әртүрлі галоидты құрамды көмір сутегін қолданады, олардың негізгі компоненттері, бромды этил, дибромтетрафторэтан және бромды метилен, құрамы 3,5, 4НД, 7, фреондар және тағы басқа.

2.Электр өткізгіштігі бойынша : а) электр өткізгіштігі (сулы, сулы бу және көбік); б) электр өткізгіш емес ( газдар және ұнтақты құрам).

3. Улылығы бойынша: а) улы емес (су, көбік және ұнтақты құрам); б) аз улы (көмір қышқылы және азот); в) улы (фреондар,құрамы 3,5 және 7, бромэтил).

ЕжТҚ 183-185

Спинклерді және дренажды сулағыштар ҚР СНмЕ 2.02-05-2002 сәйкес «ҚР өрт қауіпсіздігі ережесі» («бір басы»)12 м²ауданды өртті сөндіруге есептелген.

Спринклерді және дренажды сулы өрт сөндіру құрамынан басқа, осы бастарымен көбікті өрт сөндіргіш автоматты қондырғылар бар.

Спинклерді және дренажды өрт сөндіргіш құралдарының мәні, қорғалған ғимараттағы температураны көтеру кезінде, белгілі шегіне дейін, арнайы құлыппен кераның қақапағын ұстайды, мұнда құлыптың пластинасы балқиды. Құлыптың пластинасын балқыту кезінде қысымы жоғары өрт ошағында екі бөлікке ыдырайды және судың немесе көбіктің өтуіне жол ашады.

Өрт сөндіру құралдары ретінде газдың және аэрозольды өрт сөндіру қондырғыларда азот (₂), көміртекті газ (СО₂) және сирек жағдайда – Фреон 114В2 (тетрафтордибромэтан – C₂F₄Вr₂. Фреон 114В2 көмір қышқылдыдан 142 рет тиімдірек, ингибритор болады. Оның жетіспеушілігі, сол өте қымбат болады.

Бірақта тығыздығы көп болса (ауа бойынша 9) өрт сөндіру құралдарының металл сыйымдылығын азаяды.

Фреона 114В2 сандарының мәні:

бірінші саны- бірлікте азайтылған көміртегі атомдары санын білдіреді;

екінші –бірлікте арттырылған сутегі атомдары саны;

үшіншісі –молекуладығы фтор атомы саны;

В -әріпі бромның бар екендігін көрсетеді , 2 –брома молекуласындағы атомдар саны.

Булы өрт сөндіру құралдары бар, олардың мәні өрт сөндіру мүмкін болмаған жағдайда (оттегі концентрациясы 15 % және аз) ғимараттың көлемінде немесе аппаратта, осындай шектерге дейін оттегі концентрациясын азайтуға негізделген. Өртті сөндіру үшін қаныққан және қыздырылған бу қолданылады.

Осы әдіс, көлемі 500 м²тан көп емес герметизирленген, желдетілмеген ғимаратта өте тиімді болады. Екі талап орындалмаған кезде ғана өшіру тиімді болады: будың меншікті шығыны 0,002-0,005 кг/м³·с кем болмаған кезде; су беру уақыты 3 мин кем болмаған кезде. Буды қолдану мақсатқа сай екеніні ескереміз, мұнда бумен өшіруге болатын заттар бар және осыдан өртті бумен ыдыратып өшіру кезінде негізгі өндіріске ешқандай зиян келтірмейтінін ескеру қажет.

Ең бір өрт сөндірудің тиімді әдісі, ол мұнай өнімдерін, спиртті сілтілі металлдарды, металло органикалық қосылыстарды және басқа жанғыш материалдарды, сонымен бірге 1000 В-қа дейінгі кернеулі ұнтақты өрт сөндіргіш қондырғылармен өшіреді.

Автоматты өрт сөндіргіш құралдары(АӨҚ) қамтамасыз ету керек:

• өрттің дамуының алғашқы кезеңінен аз уақыт аралығында жұмыс істеу (өрттің еркін дамуының соңғы уақыты);

• уақыт аралығында өрттің жайылмауы үшін, оперативті күштерді және құралдардың әсеріне енгізу үшін қажетті;

• оны жою мақсатында өртті сөндіру;

• өрт сөндіретін заттардың концентрациялау және беріліс қарқындылығы;

• қажетті сенімділікті функционирлеу ( жайылу немесе өшіру).

АӨҚ қондырғыларымен жабдықталуы керек:

• өрт туралы жарықтық және дыбыстық дабылдармен хабарлар беру;

• өрт сөндіретін заттары және өрт сөндіретін заттар массасын бақылауы бар, құбыр өткізгіштемен ыдыстарда толтырылған қысым деңгейін бақылау;

• жөндеу мен бақылау жіберу түйіндерінің жұмыс қабілеттілігі үшін өрт сөндіретін заттар бар таратқыш қондырғылармен сораптарды таратқыш тораптармен ыдыстардан өрт сөндіретін заттарды жібермеуінен (модульді АӨҚ-сыз);

• қозғалмалы өрт техникасынан (сулы және көбікті АӨҚ үшін) өрт сөндіру заттарын беру;

• сынақ жүргізу кезінде және құбыр өткізгішті шайқау үшін (үрлеу) сұйықтар мен газдарды беру ;

• берілген биіктікте, оларды орналастыруға құбыр өткізгіштер мен суландырғыштардың қызмет етуі мен жөндеуі үшін .

Командалы импульсте құрамды көлемді өрт сөндіру кезінде АӨҚ –ны қамтамасыз ету керек:

• қозғалатын ғимаратта өрт сөндіретін заттарды шығаруға дейін аралас ғимараттар мен тесіктер қажет болған жағдайда, желдету мен қоршауларды автоматты өшіруге;

• есіктердің өздігінен жабылуына;

• адамдарды оқшаулау үшін қажет уақытқа, қорғалатын көлем, бірақ 30 с-дан кем емес, өрт сөндіретін заттардың берілуінің тоқтап қалуы.

Қозғалатын ғимараттың ішінде көлемді өрт сөндіру құралдары автоматты сөндіру жұмыс істеуі кезінде «Газдан сақтаныңыз» деген жарық жазу түріндегі кестелі дабыл берілуі керек және дыбыстық дабылмен хабарландыруы керек.

Қорғалатын ғимараттың кіре берісінде «Газ – кіруге болмайды» (көбік, ұнтақ) деген жарықтық дабыл қосылуы керек, кезекші қызметкерлері бар ғимараттағы - өрт сөндіретін заттардың берілісі туралы ақпаратпен дабыл сәйкес болуы керек.

Спинклерліден басқа АӨҚ қолмен түсіргішпен жабдықталуы керек:

- қорғалатын ғимараттың кіре берісінде орналасқан қондырғыдан қашықта (дистанциялы) және қажет болған жағдайда өрт шекарасынан;

- қорғалатын ғимараттың ішінде орналасқан, өрт сөндіру станцияларында және тығынды жібергіш түйінде орналастырылған қондырғыдан- жергілікті.

Қолмен түсіру қондырғысы кездейсоқ жағдайлардан, олардың әрекеті мен механикалық зақымдалудан қорғалуы керек және олар жану аймағының сыртында болуы керек.

Көбікті АӨҚ ауыз су және өндіріске қажетті су жетектері торабында (көбік түзгіш ерітіндіде) көбік түзгіштің түсіп кетуін қайтаруға, көбік түзгішті автоматты дозалауға немесе дайындауды, сонымен бірге құбыр өткізгіштен және таратқыш тораптан көбік түзгішті құюға арналған ыдыстардың қондырғыларымен қамтамасыз етілуі керек.

АӨҚ, сулыдан басқасы, өрт сөндіретін заттардың есептік қорына қатнасы бойынша 100%-тік қамтамасыз етілуі керек.

Көбікті және газды АӨҚ –да 100%- тік өрт сөндіретін заттардың қоры болуы керек.

Газдың АӨҚ-ны қорғалатын ғимаратта фазалы ауысымда, көлемін үлкейту бойынша ұқсас екі тотықты көміртегі мен құрамын, өрт сөндіргіш зат ретінде қолдану кезінде қысымда түсіруге арналған қондырғылар қарастырылуы керек.

Өрт туралы хабарлау үшін, әртүрлі құралдар қолданылады, оларды қалдық және автоматты деп бөлуге болады. Дабыл беру әдісі бойынша, өрт дабылы электрлік және автоматты болуы мүмкін. Электрлік өрт дабылы хабарлауды қосу схемасы бойынша сәулелік және шлейфті (сақиналы) болуы мүмкін.

Автоматты хабарлағыштар немесе датчиктер, жылулық, түтіндік, жарықтық және аралас болып бөлінеді.

Егер өрт дабылының қондырғысы автоматты өрт өндіргіш қондырғыларымен басқару, түтінді шығару және өрт туралы хабарлауға арналған болса, әрбір қорғалатын беттің нүктесін , екі автоматты өрт хабарлағыштармен бақылануы қажет.

Қайталағыш түтіндік және жылулық өрт хабарлағыштарының арасындағы максималды қашықтық, егер өрт дабылы қондырғысы өрт туралы хабарлау мен түтінді айдайтын өрт сөндіргіші құралдарымен автоматты басқаруға арналған болса, онда нормативтің жартысына тең болуы керек.

Түтіндік және жылулық өрт хабарлағыштарын ережеге сай төбеге орнату қажет.

Автоматты өрт хабарлағыштарын, ғимараттың әр бөлігіне, штабельмен түзілген материалдармен, стеллаждармен, қондырғылармен және құрылыстық конструкциялармен орналастырылуы керек, олардың үстіңгі жағы төбеден 0,6 м және одан азырақ шығып тұруы керек.

Бір шлейфті өрт дабылды автоматты өрт хабарлағыштарын жалпы, тұрғын және қосымша ғимараттарда онға дейін бақылауға рұқсат етіледі, ал автоматты өрт хабарлағыштармен қондырғылардағы шығаратын жарықтық дабылдар, бақыланатын ғимаратта, оның шыға берісіне - жиырмаға дейін аралас және оқшауланған ғимаратта, бір қабатта орналасқан немесе жалпы коридроға шығатын жерлері бар (ғимарат).

Бір шлейфте қосылған өрт дабылының, автоматты өрт хабарлағыштардың санын, өрт дабылы станцияларының техникалық сипаттамасымен анықтау керек.

Бір ғимаратта екіден кем емес автоматты өрт хабарлағыштарын орнату керек.

Құтқару жұмыстары (адамдарда құтқару), ол өрттің қауіпті факторларынң әсерінен немесе осы әсердің тікелей қатері кезіндегі, қауіпсіз аймаққа, адамдарды сыртқы алып шығу. Құтқару, өрт бөлімдері көмегімен және арнайы оқытылған қызметкерлер, сонымен бірге оқшаулау мен авариялық шығулар арқылы арнайы құралдары қолданумен жүзеге асырылады. Адамдарды оқшаулау мүмкін болмаған жағдайда 180 м дейінгі биіктіктегі кранмен «люлек» көтергішпен, арнайы өрт баспалдақтарын қолдану арқылы шығарады.

Өндірістік және ауылшаруашылық мекемелері сыртқы өртті сөндіруге кететін судың шығыны, бір өртке, ғимарат үшін ҚР СНмЕ 4.01-02-2001 20- кестеге сай, қажетті ең көп шығыны алыну керек.

20-кесте

Ғимараттың өрт тұрақтылық дәрежесі	Өрт қауіпсіздігі бойынша ғимараттың категориясы	Мың .м3көлемдегі, бір өртке кететін , л/с, ені 60 метрге дейінгі сыртқы өртке кететін судың шығыны
		до 3	от 3 до 5	от 15 до 20	>20 до 50	>50 до 200	>200 до 400	>400 до 600
I и II I и II III III IVи V IVиV	Г, Д А, Б, В Г, Д В Г, Д В	10 10 10 10 10 15	10 10 10 15 15 20	10 15 15 20 30 25	10 20 25 30 30 40	15 30 35 40 - -	20 35 - - - -	25 40 - - - -

Өртке қарсы су өткізгіштері, ауылшаруашылық объектілерінде жергілікті пункттерде қарастырылуы керек және ережеге сай шаруашылық ауыз сумен немесе өндірістік су құбырымен біріктіріледі.

Ыдыстағы (резервуардағы, су арынды мұнарадағы бактағы, коктр резервуардығы) реттелінетін су көлемі W_p, м³, графиктердің түсуімен және суды таңдау негізінде анықталуы қажет, ал олар жоқ болған кезде формула бойынша алынады

W_p= Q_cyтmaх[1- К_н + (К_ч-1) (К_н/ К_ч)^{Кч/(Кч+1)}]. ( 33)

мұндағы Q_cyтmax –тәуліктегі максималды су тұтынудағы, судың шығыны, м /тәулік;

К_н –реттелінетін ыдыстағы, суды дайындау станциясындағы, сорапты станциядағы немесе су өткізгіш торабындағы реттелінетін ыдысымен, тәуліктегі максималды су тұтынудың орташа сағаттық шығынына су берудің максималды сағаттық қатнасы;

К_ч –реттегіш ыдыстағы немесе реттегіш ыдысымен су су өткізгіш торабынан, тәуліктегі максималды су тұтынудағы, орташа сағаттың тұтынауға максималды сағатты таңдау қатнасы сияқты анықталған, суды таңдау сағатының теңдей емес коэффициенті.

Реттегіш ыдысы жоқ, тұтынушыға тікелей қажетті суды максималды сағатта таңдауды, максималды сағаттық су тұтынуға тең деп қабылдау қажет.

Торапта реттегіш ыдыс бар болса, су өткізгіш торапқа, реттегіш ыдыстан сораппен беру үшін, максималды сағаттың таңдалуы, сораптық станциялық максималды сағаттың өнімділігі бойынша анықталынады.

Суды дайындау станцияларында ыдыста, сүзгіні шайқауға қосымша су көлемін қарастыру керек.

Әдебиеттер: нег.1 (79-80); қос.9 (361-399), қос. 17 (183-185)

Бақылау сұрақтары:

1.Өрт сөндірудің мәні неде ?

2.Өрт сөндіргіш қандай қондырғылдар бар?

3.Автоматты қондырғылармен өрт сөндірудің мәні неде ?.

4. Өрт туралы хабарлағыштардың қандай түрлері бар ?

5.Өрт сөндіру үшін (типтері, көлемі) сумен жабдықтау принципі.